Hạng Vũ
Hạng Tịch (é …ç±) (232 TCN-202 TCN), tên tá»± là VÅ©/Võ (ç¾½), còn gá»i là Tây Sở Bá VÆ°Æ¡ng (西楚霸王). Ông là má»™t nhà chÃnh trị, má»™t tÆ°á»›ng quân nổi tiếng, ngÆ°á»i có công trong việc láºt đổ nhà Tần và tranh chấp thiên hạ vá»›i LÆ°u Bang đầu thá»i nhà Hán.
Tiểu sá»
Hạng VÅ© có tên huý là Tịch, ngÆ°á»i đất Hạ TÆ°Æ¡ng. VÅ© là tên tá»± của ông. Hạng VÅ© là cháu ná»™i đại tÆ°á»›ng Hạng Yên nÆ°á»›c Sở thá»i Chiến Quốc, ngÆ°á»i bị tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tần là VÆ°Æ¡ng Tiá»…n giết.
Theo Sá» ký, há» Hạng Ä‘á»i Ä‘á»i là m tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Sở, được phong đất ở Hạng cho nên lấy há» là há» Hạng. Cha Hạng VÅ© mất sá»›m nên ông sống vá»›i chú là Hạng LÆ°Æ¡ng - con thứ của Hạng Yên.
Thuở hà n vi
Lúc còn nhá», Hạng Tịch há»c chữ nhÆ°ng há»c không nên, bèn bá» Ä‘i há»c kiếm thuáºt, cÅ©ng không nên. Hạng LÆ°Æ¡ng nổi giáºn mắng, Hạng VÅ© nói:
Biết chữ chỉ đủ để viết tên há» mà thôi. Kiếm chỉ đánh lại má»™t ngÆ°á»i, không bõ công há»c. Nên há»c cái đánh lại được vạn ngÆ°á»i!
Hạng LÆ°Æ¡ng bèn dạy cháu binh pháp. Hạng VÅ© rất mừng, nhÆ°ng ông cÅ©ng chỉ há»c để biết qua ý nghÄ©a, chứ không chịu há»c đến nÆ¡i đến chốn.
Hạng LÆ°Æ¡ng có lần giết ngÆ°á»i, để tránh báo thù, bèn cùng Hạng VÅ© bá» trốn đến đất Ngô Trung. Hạng LÆ°Æ¡ng tá» ra là ngÆ°á»i có tà i hÆ¡n các kẻ hiá»n sÄ© và đại phu ở đất Ngô Trung, rất có uy tÃn trong vùng. Còn Hạng VÅ© khi lá»›n lên mình cao hÆ¡n tám thÆ°á»›c[1], có sức mạnh cất nổi cái vạc, tà i năng, chà khà hÆ¡n ngÆ°á»i. Các con em ở đất Ngô Trung Ä‘á»u sợ ông.
Khi Tần Thủy Hoà ng đi chơi đất Cối Kê, vượt qua Chiết Giang, chú cháu Hạng Lương và Hạng Vũ cùng đi xem. Hạng Vũ trông thấy vua Tần nói:
Có thể cướp và thay thế hắn!
Hạng Lương nghe nói vội bịt miệng cháu:
Äừng nói báºy! Bị giết cả há» bây giá»!
Tuy mắng cháu nhÆ°ng nhân việc nà y, Hạng LÆ°Æ¡ng coi cháu là kẻ khác thÆ°á»ng.
Khởi nghĩa ở Cối Kê
Tháng bảy, năm thứ nhất Ä‘á»i Tần Nhị Thế (năm 209 TCN), Trần Thắng khởi nghÄ©a ở Äại Trạch, tá»± xÆ°ng là TrÆ°Æ¡ng Sở vÆ°Æ¡ng. Tháng 9 năm ấy, thái thú quáºn Cối Kê tên là Thông muốn cùng Hạng LÆ°Æ¡ng khởi nghÄ©a hưởng ứng. Hạng LÆ°Æ¡ng giả cách nháºn lá»i, nhÆ°ng muốn tá»± láºp chứ không muốn ở dÆ°á»›i quyá»n Thông. Vì váºy hôm sau hai chú cháu và o phủ thái thú bà n việc rồi theo ám hiệu của Hạng LÆ°Æ¡ng, Hạng VÅ© tuốt kiếm chém đầu thái thú.
Hạng LÆ°Æ¡ng tay cầm đầu Thông, mang ấn và dây buá»™c ấn của thái thú lên ngÆ°á»i. Các môn hạ của Thông hoảng hốt, rối loạn. Má»™t mình Hạng VÅ© giết chết ngót trăm ngÆ°á»i, cả phủ Ä‘á»u sợ hãi, cúi đầu không dám chống cá»±. Hạng LÆ°Æ¡ng liá»n triệu táºp quan lại và hà o kiệt đã quen biết từ trÆ°á»›c, hiểu dụ duyên cá»› khởi nghÄ©a rồi trÆ°ng quân ở Ngô Trung và sai ngÆ°á»i thu gá»i các trai tráng ở các huyện trong phủ, được tám ngà n quân tinh nhuệ. Hạng LÆ°Æ¡ng cất nhắc những hà o kiệt ở Ngô Trung là m các chức hiệu úy, háºu, tÆ° mã. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phục. Hạng LÆ°Æ¡ng tá»± xÆ°ng là m thái thú Cối Kê, Hạng VÅ© là m tì tÆ°á»›ng, chiêu hà ng các huyện trong quáºn.
Sát cánh cùng Lưu Bang
Äầu năm 208 TCN[2]Trần Thắng bị tÆ°á»›ng Tần là ChÆ°Æ¡ng Hà m đánh bại thua tráºn bá» chạy rồi chết. NhÆ°ng tin đó vẫn chÆ°a truyá»n tá»›i phÃa đông. Má»™t tÆ°á»›ng của Trần Thắng là Thiệu Bình Ä‘i chiêu hà ng đất Quảng Lăng, nhÆ°ng chÆ°a hạ được thà nh. Nghe tin Trần VÆ°Æ¡ng thua chạy, quân Tần sắp đến, Bình liá»n vượt TrÆ°á»ng Giang, giả là m mệnh lệnh của Trần VÆ°Æ¡ng, phong Hạng LÆ°Æ¡ng là m Thượng trụ quốc nÆ°á»›c Sở và giục Hạng LÆ°Æ¡ng sang sông Tây tiến đánh Tần.
Hạng LÆ°Æ¡ng bèn Ä‘em tám ngà n ngÆ°á»i, vượt TrÆ°á»ng Giang Ä‘i vá» hÆ°á»›ng tây. Sau khi thu hà ng các tÆ°á»›ng khởi nghÄ©a chống Tần khác là Trần Anh, Anh Bố, Bồ tÆ°á»›ng quân[3], quân của Hạng LÆ°Æ¡ng được tất cả sáu bảy vạn, mạnh lên rất nhiá»u, đóng ở Hạ Bì.
Hạng LÆ°Æ¡ng mang quân qua sông Hoà i, sai Hạng VÅ© cầm má»™t cánh quân Ä‘i má»™t Ä‘Æ°á»ng khác đánh TÆ°Æ¡ng Thà nh. TÆ°Æ¡ng Thà nh cố sức giữ nên Hạng VÅ© không hạ được. Äến khi hạ được thà nh, VÅ© sai chôn sống tất cả dân trong thà nh rồi trở vá» báo tin cho Hạng LÆ°Æ¡ng.
Sau khi đánh bại và tiêu diệt má»™t lá»±c lượng chống Tần nhÆ°ng không thần phục mình của Tần Gia, Hạng LÆ°Æ¡ng biết tin vua Sở Ẩn vÆ°Æ¡ng Trần Thắng đã chết, bèn theo kế của mÆ°u sÄ© Phạm Tăng, bèn láºp dòng dõi nÆ°á»›c Sở cÅ© là Má»… Tâm lên ngôi, cÅ©ng gá»i là Sở Hoà i vÆ°Æ¡ng[4]
Nghe tin Sở Hoà i vÆ°Æ¡ng lên ngôi, nhiá»u tÆ°á»›ng chống Tần vá» theo, trong đó có LÆ°u Bang. Hạng LÆ°Æ¡ng sai Hạng VÅ© cùng LÆ°u Bang Ä‘em binh Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng riêng đến Thà nh DÆ°Æ¡ng là m cá» quân dân trong thà nh. Sau đó hai ngÆ°á»i tiến quân vá» hÆ°á»›ng tây đánh phá quân Tần ở phÃa đông thà nh Bá»™c DÆ°Æ¡ng. Quân Tần rút và o thà nh Bá»™c DÆ°Æ¡ng. Hạng VÅ© và LÆ°u Bang bèn đánh thà nh Äịnh Äà o. ChÆ°a hạ được thà nh, liá»n bá» Ä‘i, cÆ°á»›p đất Ä‘ai ở phÃa tây cho đến Ung Khâu, đánh quân Tần thua to, chém được con thừa tÆ°á»›ng nhà Tần Lý TÆ° là Lý Do, rồi quay lại đánh Ngoại Hoà ng, nhÆ°ng chÆ°a hạ được.
Trong khi Hạng VÅ© và LÆ°u Bang tác chiến ở phÃa tây thì tại chiến trÆ°á»ng phÃa đông, Hạng LÆ°Æ¡ng kịch chiến vá»›i quân chủ lá»±c Tần của ChÆ°Æ¡ng Hà m. Sau khi thắng Hà m 2 tráºn, vây hãm Hà m trong thà nh Äịnh Äà o, Hạng LÆ°Æ¡ng chủ quan khinh địch. ChÆ°Æ¡ng Hà m được tiếp viện, ná»a đêm đánh úp quân Sở má»™t tráºn tan tà nh ở Äịnh Äà o. Hạng LÆ°Æ¡ng tá» tráºn.
Khi đó Hạng VÅ© và LÆ°u Bang rá»i bá» Ngoại Hoà ng đến đánh huyện Trần LÆ°u, chÆ°a đánh được thì nghe tin Hạng LÆ°Æ¡ng tá» tráºn. Hạng VÅ© bà n vá»›i LÆ°u Bang rút quân vá» phÃa đông để lấy lại nhuệ khÃ, hợp vá»›i quân của má»™t tÆ°á»›ng cÅ© của Trần Thắng là Lã Thần, vá» cố thủ ở Bà nh Thà nh thuá»™c nÆ°á»›c Sở.
Äại chiến Cá»± Lá»™c
Nháºn giao Æ°á»›c
Sau khi đã đánh bại quân của Hạng LÆ°Æ¡ng, ChÆ°Æ¡ng Hà m cho rằng quân của nÆ°á»›c Sở không đáng lo, nên vựơt Hoà ng Hà qua đánh nÆ°á»›c Triệu, phá tan quân Triệu. Vua Triệu là Yết cùng tÆ°á»›ng quốc TrÆ°Æ¡ng NhÄ© bị hãm trong thà nh Cá»± Lá»™c. ChÆ°Æ¡ng Hà m sai VÆ°Æ¡ng Ly (cháu ná»™i VÆ°Æ¡ng Tiá»…n), Thiệp Nhà n vây Cá»± Lá»™c. ChÆ°Æ¡ng Hà m đóng quân ở phÃa nam thà nh nà y, xây má»™t con Ä‘Æ°á»ng ống để chuyên chở thóc tiếp tế cho Ly. TÆ°á»›ng Triệu Trần DÆ° Ä‘em và i vạn quân đóng ở phÃa bắc thà nh Cá»± Lá»™c, cùng mấy cánh quân chÆ° hầu đến cứu nÆ°á»›c Triệu nhÆ°ng không dám đụng Ä‘á»™ vá»›i quân Tần.
Nghe tin quân Sở đã bị thua to ở Äịnh Äà o, Sở Hoà i VÆ°Æ¡ng lo sợ, từ Vu Thai đến Bà nh Thà nh, dồn cả quân của Hạng VÅ©, Lã Thần là m má»™t và thân hà nh cầm quân. Theo ý kiến của nhà nghiên cứu Giản Chi và Nguyá»…n Hiến Lê, việc Hoà i vÆ°Æ¡ng lấy quân của Hạng VÅ© và Lã Thần, lại không lấy quân của LÆ°u Bang chứng tá» vua Sở đã có ý nghi ngại Hạng VÅ©.
Quân Sở vỠhội ở Bà nh Thà nh, nước Triệu sai sứ đến cầu cứu khẩn cấp. Sở Hoà i vương bèn phát lệnh đánh Tần, ra giao ước với các đạo quân trong chư hầu rằng:
Ai tiến và o Quan Trung[5] trước thì được là m vua Quan Trung.
Theo lá»i các lão thần, Sở Hoà i vÆ°Æ¡ng phong LÆ°u Bang là m Bái công, cá» cầm quân theo Ä‘Æ°á»ng chÃnh diện phÃa tây để tiến và o Quan Trung; còn vá»›i cánh quân của Hạng VÅ©, vua Sở sai Ä‘i lên phÃa bắc cứu nÆ°á»›c Triệu. Äể kìm chế Hạng VÅ©, Hoà i vÆ°Æ¡ng còn cá» Tống NghÄ©a là m thượng tÆ°á»›ng quân của cánh quân cứu Triệu nà y, còn Hạng VÅ© chỉ được là m thứ tÆ°á»›ng, phong là m Lá»— Công, cùng mÆ°u thần Phạm Tăng là m mạt tÆ°á»›ng Ä‘i đánh cánh quân chủ lá»±c của Tần do ChÆ°Æ¡ng Hà m chỉ huy.
Theo các nhà nghiên cứu, việc phân công nhiệm vụ của vua Sở có phần Æ°u ái cho LÆ°u Bang để tạo Ä‘iá»u kiện cho LÆ°u Bang và o Quan Trung trÆ°á»›c, do đó đã dẫn tá»›i sá»± bất mãn của Hạng VÅ© vá»›i Sở Hoà i vÆ°Æ¡ng sau nà y.
Chém Tống Nghĩa
Các biệt tÆ°á»›ng Ä‘á»u ở dÆ°á»›i quyá»n Tống NghÄ©a Ä‘i đến An DÆ°Æ¡ng, ở lại 46 ngà y không tiến quân, mà sứ giả nÆ°á»›c Triệu liên tục tá»›i cáo cấp. Hạng VÅ© sốt ruá»™t muốn tiến quân, nhÆ°ng Tống NghÄ©a không nghe theo. NghÄ©a nói vá»›i Hạng VÅ©:
Phà m con mòng đốt trâu thì không thể nà o giết được ráºn chấy. Nay Tần đánh Triệu, nếu Tần đánh thắng thì quân mệt má»i, ta lợi dụng lúc nó kiệt quệ mà đánh, nếu Tần không thắng thì ta hợp quân kéo vá» hứong tây, chắc chắn cÆ°á»›p lấy được nÆ°á»›c Tần. Vì váºy, không gì bằng trÆ°á»›c tiên để cho Tần và Triệu đánh nhau. Mang áo giáp dà y, cầm binh khà sắc thì NghÄ©a nà y không bằng ông, nhÆ°ng ngồi để trù tÃnh sách lược thì ông không bằng NghÄ©a.
Có ý kiến cho rằng Tống NghÄ©a chủ trÆ°Æ¡ng đợi cho quân Tần và Triệu đánh nhau cho cùng hao tổn và mệt má»i má»›i tá»›i cứu để tốn Ãt sức mà láºp công; lại có ý kiến cho rằng NghÄ©a cÅ©ng toan tÃnh nhÆ° LÆ°u Bang, không dám đụng Ä‘á»™ vá»›i đạo quân lá»›n của ChÆ°Æ¡ng Hà m mà muốn tránh đạo quân nà y để tìm cÆ¡ há»™i và o Quan Trung trÆ°á»›c.
Và để răn de ý định tiến quân của Hạng Vũ, Tống Nghĩa bèn ra lệnh trong quân:
Ai mạnh nhÆ° hổ, bÆ°á»›ng nhÆ° dê, tham nhÆ° sói, cứng đầu không thể sai khiến được, Ä‘á»u chém tuốt!
NghÄ©a lại sai con là Tống TÆ°Æ¡ng sang là m tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tá»[6] thân hà nh tiá»…n con đến đất Vô Diệm, uống rượu há»™i há»p linh đình. Trá»i lạnh, mÆ°a to, quân sÄ© Ä‘á»u đói rét. Hạng VÅ© nghÄ© thầm:
Äáng lý phải cố sức đánh Tần, thế mà lại cứ dằng dai mãi không chịu Ä‘i. Nay năm đói, dân nghèo, sÄ© tốt ăn rau ăn khoai, quân không có lÆ°Æ¡ng thá»±c sẵn sà ng. Thế mà cứ uống rượu, há»™i há»p linh đình, không Ä‘em binh vượt Hoà ng Hà để dùng lÆ°Æ¡ng thá»±c nÆ°á»›c Triệu, cùng Triệu chung sức đánh Tần. Lại còn nói "lợi dụng khi nó kiệt quệ!". Má»™t nÆ°á»›c mạnh nhÆ° Tần, đánh nÆ°á»›c Triệu là nÆ°á»›c má»›i thà nh láºp[7], thì nhất định là lấy đứt rồi. NÆ°á»›c Triệu mất, Tần lại cà ng mạnh, chứ có mong gì nó kiệt quệ mà lợi dụng kia chứ? Vả chăng, quân ta vừa bị tan tác, vua ngồi không yên chiếu, vét tất cả binh lÃnh lÆ°Æ¡ng thá»±c trong nÆ°á»›c, giao cho má»™t mình tÆ°á»›ng quân, nÆ°á»›c nhà yên hay nguy là ở tráºn nà y. Nay không thÆ°Æ¡ng xót sÄ© tốt, lại mÆ°u đồ việc riêng, tháºt không phải hạng bầy tôi trung thà nh vá»›i nÆ°á»›c.
Ông bèn quyết định giết Tống Nghĩa để ra quân. Buổi sáng hôm sau, Hạng Vũ lấy cớ và o hầu thượng tướng quân Tống Nghĩa rồi bước và o trướng chặt đầu Nghĩa và ra lệnh trong quân:
Tống Nghĩa mưu với TỠđể phản lại nước Sở[8]. Sở Vương ra lệnh cho Vũ giết hắn!
Bấy giá» các tÆ°á»›ng Ä‘á»u sợ hãi cúi đầu xin theo. Há» bà n nhau láºp VÅ© là m quyá»n thượng tÆ°á»›ng quân, sai ngÆ°á»i Ä‘uổi theo giết chết Tống TÆ°Æ¡ng.
Hạng VÅ© sai Hoà n Sở báo vá»›i Hoà i VÆ°Æ¡ng. Hoà i VÆ°Æ¡ng nhân đó phong VÅ© là m thượng tÆ°á»›ng quân, Anh Bố và Bồ tÆ°á»›ng quân Ä‘á»u ở dÆ°á»›i quyá»n Hạng VÅ©.
Äại phá VÆ°Æ¡ng Ly
Sau khi giết Tống NghÄ©a, uy thế của Hạng VÅ© vang dá»™i ở nÆ°á»›c Sở, nổi tiếng khắp các chÆ° hầu. Ông sai hai mãnh tÆ°á»›ng là Anh Bố và Bồ tÆ°á»›ng quân cầm hai vạn quân vượt sông Hoà ng Hà đến cứu Cá»± Lá»™c. Vì chiến sá»± còn Ãt thắng lợi, nên Trần DÆ° lại xin quân tiếp viện, Hạng VÅ© liá»n Ä‘em tất cả đại quân vượt Hoà ng Hà , bắt quân lÃnh phải dìm đắm thuyá»n, Ä‘áºp vỡ nồi nấu cÆ¡m, đốt lá»u trại, chỉ mang lÆ°Æ¡ng thá»±c trong ba ngà y để tá» rõ sÄ© tốt quyết tâm liá»u chết, không chịu quay vá».
Hạng VÅ© cầm quân tiến tá»›i đến vây VÆ°Æ¡ng Ly, đánh quân Tần 9 tráºn thắng cả 9, cắt đứt con Ä‘Æ°á»ng ống. Kết quả ông phá tan quần Tần, giết Tô Giác, bắt sống VÆ°Æ¡ng Ly; Thiệp Nhà n không đầu hà ng Sở, tá»± thiêu mình mà chết.
Bấy giá» thanh thế quân của Sở át cả quân các nÆ°á»›c chÆ° hầu. Quân của chÆ° hầu đến cứu Cá»± Lá»™c đóng ở gần đó hÆ¡n 10 doanh trại, nhÆ°ng không ai dám Ä‘em quân ra đánh. Äến khi Sở đánh Tần, các tÆ°á»›ng Ä‘á»u đứng trên tÆ°á»ng mà nhìn. Các chiến sÄ© nÆ°á»›c Sở ai cÅ©ng đủ sức má»™t ngÆ°á»i chống lại mÆ°á»i ngÆ°á»i, tiếng reo hò của quân Sở vang trá»i, quân chÆ° hầu không ai không run sợ. Do đó, sau khi đã đánh tan quân Tần, Hạng VÅ© triệu táºp tÆ°á»›ng các nÆ°á»›c chÆ° hầu đến, khi và o cá»a viên môn, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u quỳ gối xuống mà đi tá»›i, không ai dám ngẩng lên nhìn. Vì váºy, Hạng VÅ© bắt đầu là m thượng tÆ°á»›ng quân của chÆ° hầu, chÆ° hầu Ä‘á»u ở dÆ°á»›i quyá»n ông.
Tiến và o Quan Trung
Thu hà ng Chương Hà m
ChÆ°Æ¡ng Hà m đóng quân ở Cức Nguyên, Hạng VÅ© đóng quân ở phÃa nam sông ChÆ°Æ¡ng. Hai bên cứ giữ thế nhau chÆ°a giao chiến. Quân Tần sợ uy thế quân Sở, nhiá»u lần rút lui. Tần Nhị Thế sai ngÆ°á»i đến trách ChÆ°Æ¡ng Hà m.
Hà m sợ, sai TÆ° Mã Hân Ä‘i yết kiến vua Tần để tâu xin định Ä‘oạt. Hân đến Hà m DÆ°Æ¡ng đợi ở cá»a tÆ° mã ba ngà y, quyá»n thần Triệu Cao không cho yết kiến, vì muốn giấu tin bại tráºn và hại ChÆ°Æ¡ng Hà m. Trưởng sá» Hân sợ hãi chạy vá» quân mình, nhÆ°ng không dám Ä‘i theo con Ä‘Æ°á»ng lần trÆ°á»›c, vỠđến doanh trại báo lại tình hình trong triá»u và khuyên Hà m hà ng Sở.
TÆ°á»›ng Triệu là Trần DÆ° cÅ©ng Ä‘Æ°a thÆ° cho ChÆ°Æ¡ng Hà m khuyên nên hà ng Hạng VÅ©. ChÆ°Æ¡ng Hà m còn do dá»± vì sợ trÆ°á»›c đây mình đã giết Hạng LÆ°Æ¡ng là chú Hạng VÅ© nên Hạng VÅ© sẽ không dung tha, bà máºt sai sứ đến chá»— Hạng VÅ©, muốn cùng giao Æ°á»›c. Äể uy hiếp tinh thần ChÆ°Æ¡ng Hà m, nhân khi giao Æ°á»›c chÆ°a xong, Hạng VÅ© sai Bồ tÆ°á»›ng quân ngà y đêm Ä‘em quân vượt bến Tam Há»™ đóng quân ở phÃa nam sông ChÆ°Æ¡ng, đánh nhau vá»›i quân Tần, lại đánh tan quân Tần lần thứ hai. Sau đó Hạng VÅ© Ä‘em tất cả quân đánh quân Tần trên sông Vu Thủy, phá tan tà nh.
Theo Sá» ký, trÆ°á»›c đây Sở Nam Công[9] từng nói: "Sở tuy tam há»™, vong Tần tất Sở dã", nghÄ©a là : NÆ°á»›c Sở tuy chỉ còn 3 há»™ nhÆ°ng diệt Tần tất là Sở. Có ngÆ°á»i cho rằng tráºn đánh ở bến Tam Há»™ nà y của Hạng VÅ© chÃnh là ứng và o Ä‘iá»m Tần sẽ mất vá» tay Sở.
ChÆ°Æ¡ng Hà m thua tráºn sợ cuống cuồng, sai ngÆ°á»i yết kiến Hạng VÅ©, muốn giao Æ°á»›c đầu hà ng. Lúc đó Hạng VÅ© má»›i đồng ý cho ChÆ°Æ¡ng Hà m yết kiến.
Hạng VÅ© bèn hẹn vá»›i Hà m gặp nhau ở Ân KhÆ° phÃa nam sông Hoà n Thủy. Sau khi ăn thá», ChÆ°Æ¡ng Hà m nhìn thấy Hạng VÅ©, chảy nÆ°á»›c mắt ròng ròng, kể lại việc Triệu Cao. Hạng VÅ© bèn láºp ChÆ°Æ¡ng là m Ung VÆ°Æ¡ng, giữ lại ở trong quân Ä‘á»™i của Sở, cho trưởng sá» Hân là m thượng tÆ°á»›ng quân, cầm quân Tần để Ä‘i tiên phong đánh Tần.
Chôn sống hà ng binh
Quân của Hạng VÅ© đến Tân An, tÆ°á»›ng sÄ© các nÆ°á»›c chÆ° hầu xÆ°a kia là m xâu hay Ä‘i thú ở trong đất Tần Ä‘á»u bị tÆ°á»›ng sÄ© của Tần đối đãi không ra gì. Äến khi quân TẦn đầu hà ng chÆ° hầu, tÆ°á»›ng sÄ© của chÆ° hầu lợi dụng lúc thắng thế, đối đãi vá»›i há» nhÆ° là nô lệ, tù binh, tha hồ là m nhục tÆ°á»›ng sÄ© nhà Tần. TÆ°á»›ng sÄ© nhà Tần nhiá»u ngÆ°á»i nói trá»™m vá»›i nhau:
Bá»n ChÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng quân lừa chúng ta đầu hà ng chÆ° hầu, nên bây giá» há» có thể và o cá»a quan đánh nÆ°á»›c Tần. Nếu may mà đánh được nhà Tần thì tốt lắm, nếu không thì chÆ° hầu sẽ bắt chúng mình Ä‘em vỠđông, còn Tần thì thế nà o cÅ©ng giết hết cha mẹ, vợ con ta.
Các tÆ°á»›ng nghe mang máng việc há» bà n, Ä‘em báo lại vá»›i Hạng VÅ©. Hạng VÅ© liá»n gá»i Anh Bố và Bồ tÆ°á»›ng quân bà n rằng:
Tướng sĩ của Tần vẫn còn đông, bụng chúng không phục ta, đến Quan Trung mà chúng không theo ta thì việc lớn sẽ nguy; chi bằng giết chúng đi, chỉ giữ lại Chương Hà m, trưởng sỠHân, đô úy Ế để cùng và o đất Tần mà thôi.
Theo lệnh của ông, quân Sở ban đêm đến đánh úp và chôn sống hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i vạn lÃnh Tần ở phÃa nam thà nh Tân An.
Äây là sá»± kiện được xem là má»™t trong những vụ thảm sát lá»›n nhất trong lịch sá» cổ đại Trung Quốc và được và vá»›i việc chôn sống 40 vạn quân Triệu đầu hà ng của tÆ°á»›ng Tần là Bạch Khởi trong tráºn TrÆ°á»ng Bình thá»i Chiến Quốc.
Äược gian tế, bị gian tế
Trong khi Hạng VÅ© kịch chiến vá»›i ChÆ°Æ¡ng Hà m thì LÆ°u Bang theo Ä‘Æ°á»ng thẳng tiến vá» phÃa tây, không đụng Ä‘á»™ vá»›i cánh quân nà o đáng kể của Tần, vì thế đã tiến và o Quan Trung trÆ°á»›c. Vua Tần là Tá» Anh ra hà ng.
Hạng VÅ© có 40 vạn quân, từ Tân An Ä‘i, muốn đánh chiếm đất Quan Trung nhÆ°ng cá»a Hà m DÆ°Æ¡ng có binh giữ cá»a ải không và o Ä‘uợc. Nghe tin LÆ°u Bang đã và o Hà m DÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c, Hạng VÅ© nổi giáºn, sai Anh Bố đánh cá»a ải. Quân LÆ°u Bang không chống nổi phải rút lui. Hạng VÅ© bèn và o đến phÃa tây sông Hà Thủy.
LÆ°u Bang có 10 vạn quân đóng quân ở Bá Thượng, Quan tả tÆ° mã của Bang là Tà o Vô Thượng sai ngÆ°á»i đến nói vá»›i Hạng VÅ©:
Bái Công muốn là m vua ở Quan Trung, cho TỠAnh là m tướng quốc, lấy hết của cải châu báu.
Hạng VÅ© nổi giáºn, truyá»n lệnh cho quân sÄ© ngà y hôm sau ăn no để đánh quân LÆ°u Bang. Hạng Bá là chú của Hạng VÅ©, vốn quen thân vá»›i mÆ°u sÄ© của LÆ°u Bang là TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, thÆ°Æ¡ng bạn bị giết khi chiến sá»± xảy ra, bèn đến máºt báo cho TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng biết để trả Æ¡n[10] và khuyên nên tránh Ä‘i. Không ngá» LÆ°Æ¡ng báo luôn cho LÆ°u Bang biết, rồi dắt Bá và o gặp Bang. Bang biết Bá là ngÆ°á»i nhân từ, bèn là m bá»™ khiêm tốn tiếp đãi và nhá» nói há»™ vá»›i Hạng VÅ© rằng mình không có ý tranh già nh vá»›i Hạng VÅ©.
Hạng Bá trở vỠnói lại với Hạng Vũ, Vũ nghe theo.
Phân phong chư hầu
Äốt cung Tần
Sau đó Hạng VÅ© và LÆ°u Bang gặp nhau tại Yến Hồng Môn. MÆ°u thần Phạm Tăng mấy lần tìm cách sát hại LÆ°u Bang trên bà n tiệc nhÆ°ng Hạng VÅ© do dá»± không quyết Ä‘oán vì thấy thái Ä‘á»™ của LÆ°u Bang quá khép nép. Ông tin rằng LÆ°u Bang thá»±c lòng nhÆ°á»ng lại Quan Trung và không dám chống lại ông, kết quả đẻ Bang trở vá» Bá Thượng.
Mấy ngà y sau, Hạng VÅ© Ä‘em binh vá» hÆ°á»›ng tây là m cá» thà nh Hà m DÆ°Æ¡ng, giết vua Tần đã đầu hà ng là Tá» Anh, đốt cung thất nhà Tần, lá»a cháy liá»n ba tháng không tắt. Ông thu của cải châu báu, phụ nữ muốn Ä‘em vá» nÆ°á»›c Sở. Hầu Sinh khuyên ông:
Äất Quan Trung bốn phÃa có núi sông che chở, đất Ä‘ai phì nhiêu, có thể đóng đô ở đấy để xây dá»±ng nghiệp bá.
Hạng VÅ© thấy cung thất nhà Tần Ä‘á»u bị đốt phá lòng chạnh nhá»› quê, muốn vá» miá»n đông, liá»n nói:
Äược phú quý mà không vá» là ng cÅ© thì cÅ©ng nhÆ° mặc áo gấm Ä‘i đêm, còn ai biết gì?
Sau đó Hạng VÅ© sai ngÆ°á»i xin mệnh lệnh của Sở Hoà i VÆ°Æ¡ng, Hoà i VÆ°Æ¡ng nói rằng:
Cứ theo nhÆ° lá»i Æ°á»›c cÅ©[11]
Hạng VÆ°Æ¡ng bèn tôn Hoà i VÆ°Æ¡ng lên là m NghÄ©a Äế và tá»± mình phân phong cho các chÆ° hầu.
[sá»a] Phong chÆ° hầu
Hạng Vũ phân phong chư hầu như sau:
* ChÆ°Æ¡ng Hà m là m Ung VÆ°Æ¡ng, cai trị từ Hà m DÆ°Æ¡ng sang phÃa tây, đóng đô ở Phế Khâu.
* Trưởng sá» TÆ° Mã Hân xÆ°a là m quan coi ngục ở Lịch DÆ°Æ¡ng vốn có Æ¡n vá»›i Hạng LÆ°Æ¡ng; nên TÆ° Mã Hân được láºp là m Tắc vÆ°Æ¡ng, cai trị từ phÃa đông Hà m DÆ°Æ¡ng cho đến sông Hoà ng Hà , đóng đô ở Lịch DÆ°Æ¡ng.
* Äô úy Äổng Ế trÆ°á»›c đã khuyên ChÆ°Æ¡ng Hà m đầu hà ng nÆ°á»›c Sở, cho nên Äổng Ế được là m Äịch vÆ°Æ¡ng, cai trị đất Thượng Quáºn, đóng đô ở Cáo Nô
* Äổi Ngụy vÆ°Æ¡ng là Báo là m Tây Ngụy vÆ°Æ¡ng, cai trị đất Hà Äông, đóng đô ở Bình DÆ°Æ¡ng.
* Thân DÆ°Æ¡ng ở Hà Khâu là thủ hạ tin cáºy của TrÆ°Æ¡ng NhÄ©, đã lấy được quáºn Hà Nam, và đóng quân Sở trên Hoà ng Hà , cho nên được láºp là m Hà Nam vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở Lạc DÆ°Æ¡ng.
* Hà n vÆ°Æ¡ng tên là Thà nh vẫn ở đất cÅ©, đóng đô ở DÆ°Æ¡ng Äịnh.
* TÆ°á»›ng nÆ°á»›c Triệu là TÆ° Mã Ngang đã lấy được Hà Ná»™i và đã có nhiá»u lần láºp công, cho nên được láºp là m Ân vÆ°Æ¡ng, cai trị đất Hà Ná»™i, đóng đô ở Triá»u Ca.
* Äổi Triệu VÆ°Æ¡ng Yết là m Äại vÆ°Æ¡ng.
* Thừa tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Triệu là TrÆ°Æ¡ng NhÄ© theo Hạng VÅ© và o Quan Trung cho nên được láºp là m ThÆ°á»ng SÆ¡n vÆ°Æ¡ng cai trị đất Triệu đóng đô ở TÆ°Æ¡ng Quốc.
* ÄÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng quân Anh Bố là m tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Sở, thÆ°á»ng láºp công đầu trong quân Ä‘á»™i, cho nên được láºp là m Cá»u giang vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở Lục
* Ngô Nhuế là m lệnh ở Bà DÆ°Æ¡ng, thÆ°á»ng đốc suất Bách Việt để giúp chÆ° hầu, lại theo Hạng VÅ© và o Quan Trung cho nên được láºp là m Hà nh SÆ¡n vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở đất Trâu.
* Cung Ngao là m trụ quốc nước Sở được phong là m Lâm Giang vương, đóng đô ở Giang Lăng.
* Äổi Yên vÆ°Æ¡ng Hà n Quảng là m Liêu Äông vÆ°Æ¡ng.
* TÆ°á»›ng nÆ°á»›c Yên là Tang Äồ đã theo Sở cứu Triệu, sau đó lại theo Hạng VÅ© và o Quan Trung cho nên được láºp là m Yên vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở đất Kế.
* Äổi Tá» vÆ°Æ¡ng là Äiá»n Thị là m Giao Äông vÆ°Æ¡ng.
* TÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tá» là Äiá»n Äô đã cùng Hạng VÅ© cứu Triệu sau đó lại theo Hạng VÆ°Æ¡ng và o Quan Trung cho nên được láºp là m Tá» vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở Lâm Tri.
* Äiá»n An là cháu của Tá» vÆ°Æ¡ng Kiến trÆ°á»›c kia (thá»i Chiến Quốc). Khi Hạng VÅ© vượt qua sông cứu Triệu, Äiá»n An đã lấy lại được mấy thà nh ở Tế Bắc rồi Ä‘em binh đầu hà ng Hạng VÅ©, cho nên được láºp là m Tế Bắc vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở Bắc DÆ°Æ¡ng.
* Äất Ba và đất Thục cÅ©ng là đất Quan Trung, nên láºp LÆ°u bang là m Hán VÆ°Æ¡ng cai trị đất Ba, đất Thục và đất Hán Trung đóng đô ở Nam Trịnh.
* Hạng VÆ°Æ¡ng tá»± láºp là m Tây Sở Bá VÆ°Æ¡ng, cai trị chÃn quáºn, đóng đô ở Bà nh Thà nh.
Äiá»n Vinh đã mấy lần không nghe theo Hạng vÆ°Æ¡ng lại không chịu Ä‘em binh theo Sở đánh Tần cho nên không Ä‘á»±oc phong đất. Thà nh An quân Trần DÆ° bá» tÆ°á»›ng ấn mà đi, không theo Hạng VÅ© và o Quan Trung, nhÆ°ng nghe nói ông là ngÆ°á»i hiá»n, có công vá»›i nÆ°á»›c Triệu, lại nghe tin ông ta lúc bấy giỠở Nam Bì cho nên phong cho ba huyện ở xung quanh đấy. TÆ°á»›ng của Phiên Quân là Mai Quyên láºp được nhiá»u công, cho nên được phong tháºp vạn há»™ hầu.
Trong nÆ°á»›c Sở, Hạng VÅ© oán Sở Hoà i VÆ°Æ¡ng nên tôn lên là m NghÄ©a đế (hoà ng đế trên danh nghÄ©a) và gần nhÆ° là đà y ải vua nà y sống lÆ°u Ä‘Ã y tá»›i má»™t nÆ¡i xa xôi, rồi sai ngÆ°á»i giết Ä‘i. Trong cuá»™c phân phong, Hạng VÅ© đã già nh lấy má»i thứ tốt nhất cho mình và những ngÆ°á»i Ä‘i theo. HÆ¡n thế nữa, nhiá»u vị tÆ°á»›ng, những ngÆ°á»i nghÄ© rằng há» có thể trở thà nh vÆ°Æ¡ng của má»™t nÆ°á»›c nà o đó nhÆ°ng Hạng VÅ© đã không để ý đến há» nên bất mãn vá»›i Hạng VÅ©.
Chiến tranh với Hán
Sá»± chống đối của chÆ° hầu phÃa đông
Äiá»n Vinh là m phụ chÃnh cho Äiá»n Thị nghe tin Hạng VÅ© đã đổi vua Tá» là Thị Ä‘i Giao Äông, và láºp tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tá» là Äiá»n Äô là m Tá» vÆ°Æ¡ng, liá»n nổi giáºn, không cho Tá» VÆ°Æ¡ng Thị Ä‘i Giao Äông, rồi giữ lấy nÆ°á»›c Tá» và đón đánh Äiá»n Äô. Äiá»n Äô bá» chạy sang Sở, Tá» VÆ°Æ¡ng là Thị, sợ Hạng VÆ°Æ¡ng nên bá» trốn vá» nÆ°á»›c mình là Giao Äông. Äiá»n Vinh tức giáºn, Ä‘uổi theo, giết Tá» vÆ°Æ¡ng ở Tức Mặc, Vinh bèn tá»± láºp là m Tá» vÆ°Æ¡ng, Ä‘em quân vá» hÆ°á»›ng tây, giết vua Tá» Bắc là Äiá»n An, là m vua cả Tam Tá».
Vinh giao ấn tÆ°á»›ng quân cho tÆ°á»›ng ở LÆ°Æ¡ng là Bà nh Việt[12], ra lệnh chống Sở. Trần DÆ° ngầm sai thủ hạ đến mượn quân Äiá»n Vinh đánh TrÆ°Æ¡ng NhÄ© ở Triệu. Tá» vÆ°Æ¡ng bằng lòng, bèn sai quân Ä‘i đến Triệu. Trần DÆ° Ä‘em tất cả quân của ba huyện cùng hợp sức vá»›i Tá» vÆ°Æ¡ng đánh ThÆ°á»ng SÆ¡n, phá tan quân của ThÆ°á»ng SÆ¡n vÆ°Æ¡ng. TrÆ°Æ¡ng NhÄ© bá» chạy theo hà ng Hán. Trần DÆ° đón Yết, trÆ°á»›c đấy bị cải phong là m Äại vÆ°Æ¡ng, Ä‘Æ°a vá» là m Triệu vÆ°Æ¡ng. Yết bèn láºp Trần DÆ° là m vÆ°Æ¡ng đất Äại. DÆ° ở lại Triệu giúp Yết.
Chỉ có Tang Äồ theo Hạng VÅ© là ngÆ°á»i duy nhất thắng thế. Tang Äồ vá» nÆ°á»›c Yên, múôn Ä‘uổi Hà n Quảng Ä‘i Liêu Äông, nhÆ°ng Quảng không nghe, Tang Äồ giết Quảng ở Vô Chung và lấy luôn đất của Quảng để là m vÆ°Æ¡ng.
Hà n vÆ°Æ¡ng là Thà nh không có quân công, Hạng VÆ°Æ¡ng không cho vá» nứoc, Ä‘Æ°a vá» Bà nh Thà nh và giáng chức là m hầu, sau đó Hạng VuÆ¡ng lại sai ngÆ°á»i giết Ä‘i.
Mất Tam Tần
Trong khi các chÆ° hầu phÃa đông nổi dáºy chống Sở thì LÆ°u Bang cÅ©ng ra sức chuẩn bị đông tiến.
Äể che mắt các nÆ°á»›c Tam Tần, LÆ°u Bang cho đốt Ä‘Æ°á»ng sạn đạo (con Ä‘Æ°á»ng nối vùng đất phong của mình vá»›i Tần) khiến các nÆ°á»›c nà y không chú ý tá»›i mình. Theo tiến cá» của Tiêu Hà và Hạ Hầu Anh, LÆ°u Bang Ä‘Æ°a Hà n TÃn, má»™t hà ng tÆ°á»›ng bất mãn bên Sở sang, là m đại tÆ°á»›ng.
Hà n TÃn là m đại tÆ°á»›ng, giả cách sai ngÆ°á»i Ä‘i sá»a Ä‘Æ°á»ng sạn đạo, vốn mất rất nhiá»u công sức thá»i gian, khiến Tam Tần yên trà rằng quân Hán còn lâu má»›i ra được cá»a ải. NhÆ°ng thá»±c ra Hà n TÃn dẫn đại quân Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng Trần ThÆ°Æ¡ng đánh úp nÆ°á»›c Ung. ChÆ°Æ¡ng Hà m trở tay không kịp, phải rút vá» cố thủ ở Phế Khâu. Các nÆ°á»›c Äịch, Tắc cÅ©ng bị đánh bất ngá», TÆ° Mã Hân và Äổng Ế đầu hà ng.
Sa lầy ở nÆ°á»›c Tá», mất đất phÃa tây
Sau khi giết Hà n vÆ°Æ¡ng Thà nh, Hạng VÅ© phong ngÆ°á»i của mình là Trịnh XÆ°Æ¡ng là m Hà n vÆ°Æ¡ng. Hán VÆ°Æ¡ng sai TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng Ä‘i Ä‘Æ°a thÆ° cho Hạng VÆ°Æ¡ng, nói:
"Hán vÆ°Æ¡ng không được đối xá» nhÆ° lá»i giao Æ°á»›c cho nên muốn lấy Quan Trung, nay được nhÆ° lá»i giao Æ°á»›c cÅ© thì thôi, không dám Ä‘em quân sang hÆ°á»›ng đông nữa".
Lại nghe tin Äiá»n Vinh đánh các chÆ° hầu do mình phong ở Tá», Hạng VÅ© lại nghe theo lá»i đánh lạc hÆ°á»›ng của TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, mang đại quân lên phÃa bắc đánh Tá» mà không chú ý đến LÆ°u Bang Ä‘ang lấn tá»›i ở phÃa tây.
LÆ°u Bang, Hà n TÃn rảnh tay mang quân sang đông, lần lượt đánh và thu hà ng má»™t loạt các chÆ° hầu mà không gặp phải sá»± phản kháng lá»›n nà o của phÃa Sở: Hà n (Trịnh XÆ°Æ¡ng), Ân (TÆ° Mã Ngang), Ngụy (Ngụy Báo), Hà Nam (Thân DÆ°Æ¡ng) và Triệu (Triệu Yết).
LÆ°u Bang được tin Sở NghÄ©a Äế bị Hạng VÅ© giết, lại lấy cá»› để tang NghÄ©a Äế để đánh Sở, táºp trung các chÆ° hầu được 56 vạn quân, rầm rá»™ tiến và o kinh đô Tây Sở là Bà nh Thà nh. Theo sá»± tiến cá» của TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, LÆ°u Bang láºp ngÆ°á»i con cháu nÆ°á»›c Hà n khác là Hà n TÃn[13] là m Hà n vÆ°Æ¡ng.
Năm 205 TCN, Hạng vÆ°Æ¡ng Ä‘em quân vá» hÆ°á»›ng bắc, đến Thà nh DÆ°Æ¡ng, Äiá»n Vinh cÅ©ng Ä‘em binh đến giao chiến. Äiá»n Vinh đánh không lại, chạy đến Bình nguyên. Dân Bình Nguyên giết Äiá»n Vinh. Hạng VÅ© bèn Ä‘em quân Ä‘i theo phÃa bắc, san phẳng và đốt thà nh quách nhà cá»a của nÆ°á»›c Tá», chôn sống tất cả quân lÃnh của Äiá»n Vinh đầu hà ng, tà n sát rất nhiá»u. NgÆ°á»i Tá» hợp nhau lại là m phản. Vì váºy, em của Äiá»n Vinh là Äiá»n Hoà nh thu tháºp được mấy vạn lÃnh TỠđã Ä‘i trốn từ trÆ°á»›c, nổi dáºy ở Thà nh DÆ°Æ¡ng, láºp con Vinh là Quảng lên ngôi Tá» vÆ°Æ¡ng. Hạng vÆ°Æ¡ng vì váºy phải dừng lại, đánh mấy tráºn, nhÆ°ng không hạ được.
Äại phá LÆ°u Bang ở Bà nh Thà nh
Hạng VÆ°Æ¡ng nghe tin quân Hán và o Bà nh Thà nh, bèn sai các tÆ°á»›ng đánh nÆ°á»›c Tá», còn mình thì Ä‘em ba vạn tinh binh Ä‘i vá» hÆ°á»›ng nam do đất Lá»— qua thà nh Hồ Lăng.
Tháng tÆ° năm 205 TCN, quân Hán Ä‘á»u đã và o Bà nh Thà nh, thu của cải châu báu, gái đẹp, ngà y nà o cÅ©ng đặt tiệc rượu há»™i há»p linh đình. Hạng vÆ°Æ¡ng bèn Ä‘em quân vá» hÆ°á»›ng tây, sáng sá»›m Ä‘i qua Tiêu huyện, đánh quân Hán, rồi kéo vá» hÆ°á»›ng đông đến Bà nh Thà nh.
Giữa trÆ°a, Hạng VÅ© phá tan quân Hán; quân Hán Ä‘á»u bá» chạy, xô nhau nhảy xuống sông Cốc và sông Tứ. Hạng vÆ°Æ¡ng giết hÆ¡n mÆ°á»i vạn quân Hán, quân Hán Ä‘á»u bá» chạy sang hÆ°á»›ng nam vá» phÃa núi. Quân Sở lại truy kÃch đến phÃa đông Linh BÃch trên sông Tuy Thủy. Quân Hán rút lui bị quân Sở đánh ráo riết, giết rất nhiá»u. HÆ¡n mÆ°á»i vạn quân Hán Ä‘á»u nhảy xuống sông Tuy Thủy. Theo Sá» ký: nÆ°á»›c sông vì váºy không chảy được.
LÆ°u Bang bị quân Sở vây chặt, nhá» may mắn trá»i nổi gió lốc là m rối loạn quân Sở nên chạy thoát cùng hai con nhá». NhÆ°ng cha và vợ Hán vÆ°Æ¡ng (Lã TrÄ©) bị quân Sở bắt.
Tây tiến thất bại
Sau khi quân Sở đại thắng ở Bà nh Thà nh, các chÆ° hầu còn sống Ä‘á»u bá» Hán theo Sở. TÆ° Mã Hân, Äổng Ế, Ngụy Báo lần lượt vá» theo Hạng VÅ©. Trần DÆ° phát hiện TrÆ°Æ¡ng NhÄ© còn sống, biết mình bị lừa cÅ©ng xui vua Triệu theo Sở. Äiá»n Hoà nh, Äiá»n Quảng nÆ°á»›c Tá» thấy quân Hán thua to cÅ©ng xin bãi binh giảng hòa vá»›i nÆ°á»›c Sở. Thế bên Sở lại mạnh lên.
NhÆ°ng ná»™i bá»™ bên Sở vẫn không yên. Trần Bình sợ tá»™i Hạng vÆ°Æ¡ng há»i vá» chuyện Ân vÆ°Æ¡ng TÆ° Mã Ngang là m phản mà Bình có trách nhiệm nên theo hà ng Hán. Cá»u Giang vÆ°Æ¡ng Anh Bố vốn được Hạng VÅ© ra lệnh phối hợp đánh Hán cứu Bà nh Thà nh nhÆ°ng Bố cáo bệnh không Ä‘i, bị Hạng VÅ© trách. LÆ°u Bang bèn sai ngÆ°á»i đến dụ Bố vá» Hán. Bố bèn mang đất Cá»u Giang theo Hán. Hạng VÅ© sai Long ThÆ° mang quân tiến và o Cá»u Giang, đánh bại Bố. Bố bá» chạy vá» phÃa Tây theo LÆ°u Bang. Hạng VÅ© phong Chu Ân trấn thủ đất của Anh Bố.
Hạng VÅ© nhân Ä‘Ã thắng lợi ở Bà nh Thà nh mang quân đánh LÆ°u Bang. Bang được tiếp viện quân và lÆ°Æ¡ng của Tiêu Hà (huy Ä‘á»™ng cả thanh thiếu niên tòng quân để có và i chục vạn ngÆ°á»i) từ Quan Trung ra, táºp hợp lá»±c lượng ở Huỳnh DÆ°Æ¡ng, thanh thế lại mạnh. Hán vÆ°Æ¡ng dùng Hà n TÃn là m chỉ huy, đón đánh bại quân Sở ở giữa đất Kinh và đất Sách.
Sau đó Hán vÆ°Æ¡ng lại dùng kế dẫn nÆ°á»›c và o thà nh Phế Khâu, là m ngáºp thà nh. Ung vÆ°Æ¡ng ChÆ°Æ¡ng Hà m cố thủ lâu ngà y, không chống được, bèn tá»± sát. Tam Tần hoà n toà n thuá»™c vá» Hán.
Mắc lừa mất Phạm Tăng
Ngụy Báo mang nÆ°á»›c Ngụy theo Sở phản Hán. Hán vÆ°Æ¡ng sai Hà n TÃn mang quân Ä‘i đánh diệt Nguỵ, bắt Nguỵ Báo giải vá» Huỳnh DÆ°Æ¡ng. Sau đó Hà n TÃn liên tục thắng tráºn, đánh bại quân Äại và quân Triệu, chém được tÆ°á»›ng Triệu Trần DÆ° và bắt vua Triệu là Yết. Hạng VÆ°Æ¡ng nghe tin Triệu mất, mấy lần sai kỳ binh vượt qua sông Hoà ng Hà đánh già nh lại Triệu. TrÆ°Æ¡ng NhÄ© và Hà n TÃn Ä‘i Ä‘i lại lại vừa chống quân Sở, vừa bình định nốt các thà nh ấp ở Triệu và điá»u binh đến giúp Hán VÆ°Æ¡ng.
Hạng VÅ© lúc nà y má»›i chú trá»ng và o việc diệt LÆ°u Bang. Ông dồn đại quân và o vây đánh LÆ°u Bang ở Huỳnh DÆ°Æ¡ng. Hán vÆ°Æ¡ng xây Ä‘Æ°á»ng ống ra đến Hoà ng Hà để lấy thóc ở Ngao ThÆ°Æ¡ng, chống nhau vá»›i Hạng VÆ°Æ¡ng hÆ¡n má»™t năm. Hạng VÆ°Æ¡ng mấy lần Ä‘Æ°a quân cÆ°á»›p Ä‘Æ°á»ng ống của Hán, quân Hán thiếu lÆ°Æ¡ng thá»±c. Hạng VÅ© vây quân Hán. Hán vÆ°Æ¡ng xin giảng hòa và cắt đất từ Huỳnh DÆ°Æ¡ng đến phÃa tây cho Hán, nhÆ°ng Hạng vÆ°ong không nghe.
LÆ°u Bang bèn dùng kế của Trần Bình, cho Trần Bình bốn vạn cân và ng để ly gián vua tôi Sở. Sứ giả nÆ°á»›c Sở mắc mÆ°u Trần Bình nên Ä‘Æ°a tin sai cho Hạng VÅ©. Do đó, Hạng VÅ© nghi ngá» quân sÆ° Phạm Tăng, ngÆ°á»i được Hạng VÅ© tôn là à phụ. Phạm Tăng khuyên Hạng VÅ© lấy Huỳnh DÆ°Æ¡ng nhÆ°ng khi thấy mình bị ngá» vá»±c bèn nổi giáºn, cáo bệnh, xin vá» hÆ°u. Khi chÆ°a vỠđến Bà nh Thà nh thì Phạm Tăng chết, Hạng VÆ°Æ¡ng tổn thất má»™t mÆ°u tÆ°á»›ng giá»i.
Hạ thà nh Huỳnh DÆ°Æ¡ng, truy kÃch Thà nh Cao
Quân Hán bị cắt đứt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng thá»±c, rất nguy cấp, LÆ°u Bang sai Ká»· TÃn đóng giả mình, ngồi xe và ng giả cách ra đầu hà ng để lừa quân Sở. Quân Sở cùng nhau chạy đến phÃa đông thà nh để xem vua Hán. Nhá» váºy, LÆ°u Bang thoát ra cá»a tây vá»›i và i chục quân kỵ và bá» trốn, nhÆ°ng vẫn để Chu Hà , Ngụy Báo, Hà n vÆ°Æ¡ng TÃn và Tung Công ở giữ Huỳnh DÆ°Æ¡ng. Các tÆ°á»›ng và binh sÄ© không Ä‘i theo được Ä‘á»u ở lại trong thà nh. Chu Hà và Tung Công giết Ngụy Báo vì Báo từng phản Hán. LÆ°u Bang chạy thoát, gặp được Anh Bố, cùng và o Thà nh Cao.
Lúc đó, tÆ°á»›ng cầm quân ở LÆ°Æ¡ng là Bà nh Việt đã theo Hán, vượt qua sông Tuy Thủy đánh tan quân Sở, lấy Hạ Bì. Hạng VÅ© Ä‘ang muốn truy kÃch LÆ°u Bang lại phải Ä‘em binh vá» hÆ°á»›ng đông đánh Bà nh Việt. Sau khi đánh quân Bà nh Việt thua chạy, Hạng VÅ© lại Ä‘em binh vá» hÆ°á»›ng tây phá được thà nh Huỳnh DÆ°Æ¡ng, bắt sống cả Chu Hà , Tung Công và Hà n vÆ°Æ¡ng TÃn. Chu Hà và Tung Công không chịu hà ng nên bị giết, Hà n vÆ°Æ¡ng TÃn bị giam.
Hạng vÆ°Æ¡ng lại kéo tá»›i bao vây Thà nh Cao rất gấp. Tháng 6 năm 204 TCN, LÆ°u Bang không chống nổi, bá» thà nh vượt vòng vây ra khá»i Thà nh Cao, vượt qua sông Hoà ng Hà , chỉ có má»™t mình Hạ Hầu Anh cùng Ä‘i, tá»›i địa pháºn do TrÆ°Æ¡ng NhÄ© và Hà n TÃn cai quản.
Lưỡng đầu thỠđịch
LÆ°u Bang đến thà nh Tu VÅ©, phải dùng thủ Ä‘oạn Ä‘oạt lấy quân của Hà n TÃn, rồi liá»n ra lệnh cho TrÆ°Æ¡ng NhÄ© giữ lấy đất Triệu, phong Hà n TÃn là m tÆ°á»›ng quốc, thu gom quân ở Triệu Ä‘i đánh Tá».
Hà n TÃn đánh úp nÆ°á»›c Tá», vua Tá» là Äiá»n Quảng thua chạy, cầu cứu Hạng VÆ°Æ¡ng. Ông sai Long ThÆ° là m tÆ°á»›ng, Ä‘em 20 vạn quân đến cứu Tá». Äiá»n Quảng cùng Long ThÆ° hợp quân để đánh nhau vá»›i TÃn. Hà n TÃn dùng mÆ°u phá tan quân Sở trên sông Tuy Thuá»·, giết chết Long ThÆ°. Tá» vÆ°Æ¡ng Quảng chạy trốn. Hà n TÃn liá»n mang quân Ä‘uổi theo đến đất Thà nh DÆ°Æ¡ng, bắt sống tất cả lÃnh Sở.
Sau khi đã nắm được quân của Hà n TÃn, uy thế Hán vÆ°Æ¡ng lại mạnh. LÆ°u Bang đắp thà nh cao, Ä‘Ã o hà o cho sâu cố thủ không đánh nhau vá»›i quân Sở, rồi sai LÆ° Quán và LÆ°u Giả Ä‘em 2 vạn quân và và i trăm quân kỵ vượt bến Bạch Mã, và o đất Sở cùng vá»›i Bà nh Việt đánh phá quân Sở phÃa tây đất Yên, đất Quách, rồi lấy lại hÆ¡n mÆ°á»i thà nh đất LÆ°Æ¡ng.
Lúc bấy giá» Bà nh Việt cầm quân ở đất LÆ°Æ¡ng, qua lại quấy rối háºu phÆ°Æ¡ng của Hạng VÅ©, cắt đứt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng thá»±c của quân Sở. Năm 203 TCN, Hạng VÅ© giao cho Tà o Cữu, TÆ° Mã Hân và Äổng Ế giữ Thà nh Cao, dặn chỉ cần cố thủ trong 15 ngà y không giao chiến vá»›i quân Hán để mình Ä‘i đánh Bà nh Việt ở đất LÆ°Æ¡ng.
Hạng VÅ© bèn lên Ä‘Æ°á»ng đánh các thà nh Trần LÆ°u, Ngoại Hoà ng Ä‘á»u lấy được. Quân Hán khiêu chiến mắng nhiếc 6 ngà y, Tà o Cữu nổi giáºn cho binh vượt sông Tá»± Thủy, quân sÄ© ra sông liá»n bị quân Hán đánh úp thua to. Tà o Cữu, TÆ° Mã Hân và Äổng Ế Ä‘á»u tá»± đâm cổ chết trên sông Tá»± Thủy.
Hạng VÅ© đánh LÆ°Æ¡ng đến Tuy DÆ°Æ¡ng, nghe tin quân Tà o Cữu bị thua, bèn Ä‘em quân trở vá», giải vây được cho tÆ°á»›ng Chung Ly Muá»™i ở phÃa đông Huỳnh DÆ°Æ¡ng. Nghe tin Hà n TÃn đánh tan viện binh của Long ThÆ° cứu Tá», Hạng vÆ°Æ¡ng lo lắng sai VÅ© Thiệp đến là m thuyết khách khuyên TÃn phản Hán nhÆ°ng TÃn không nghe.
Hòa ước Hồng Câu
Hạng VÅ© và LÆ°u Bang tiếp tục cầm cá»± chÆ°a phân thắng bại. Hai bên gặp nhau ở Quảng VÅ© nói chuyện. Hạng VÅ© muốn má»™t mình khiêu chiến vá»›i Hán vÆ°Æ¡ng. Hán vÆ°Æ¡ng kể 10 tá»™i Hạng VÅ©, Hạng VÅ© tức giáºn bắn trúng LÆ°u Bang. Bang bị thÆ°Æ¡ng và o bụng nhÆ°ng giả cách chỉ bị thÆ°Æ¡ng ở ngón chân để yên lòng quân sÄ©.
Hán vÆ°Æ¡ng cố Ä‘i ra trÆ°á»›c hà ng quân bệnh cà ng nặng thêm, chạy và o Thà nh Cao. Khi khá»i bệnh lại trở vá» trong quân, đóng ở Quảng VÅ©. Binh sÄ© ở Quan Trung lại ra theo rất đông.
Lúc bấy giá» Bà nh Việt cầm quân ở đất LÆ°Æ¡ng, luôn qua lại là m quân Sở khổ cá»±c, cắt đứt lÆ°Æ¡ng thá»±c của quân Sở. Hạng VÅ© mấy lần đánh bá»n Bà nh Việt thì Tá» vÆ°Æ¡ng Hà n TÃn lại tiến quân đánh Sở. Hạng VÅ© không thể má»™t mình chống lại ba phÃa, Ä‘Ã nh cùng Hán vÆ°Æ¡ng giao Æ°á»›c chia khoảng giữa thiên hạ, cắt đất từ Hồng Câu vá» phÃa tây là của Hán; từ Hồng Câu vá» phÃa đông là của Sở. Hạng vÆ°Æ¡ng trả lại cha và vợ Hán vÆ°Æ¡ng. Sau đó hai bên trở vá».
BỠmình ở Ô Giang
Tráºn Cai Hạ
Lúc đó đất Ä‘ai trên toà n cõi Trung Hoa, 7 nÆ°á»›c chÆ° hầu cÅ© thì 6 nÆ°á»›c đã vá» Hán. Lá»±c lượng giữa Hán và Sở lúc đó đã rất chênh lệch. Hán vÆ°Æ¡ng muốn Ä‘em quân vá» phÃa tây nhÆ°ng theo kế của Trần Bình và TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, liá»n bá»™i Æ°á»›c tiến quân Ä‘uổi Hạng VÅ© đến phÃa nam thà nh DÆ°Æ¡ng Hạ. Hán vÆ°Æ¡ng hẹn vá»›i Hà n TÃn và Bà nh Việt cùng há»p nhau để đánh Sở, nhÆ°ng khi quân Hán vÆ°Æ¡ng đến Cố Lăng thì vẫn không gặp quân của Hà n TÃn, Bà nh Việt. Quân Sở đánh quân Hán thua to. LÆ°u Bang lại và o thà nh cố thủ.
LÆ°u Bang dùng kế của TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, hứa phong đất cho Hà n TÃn và Bà nh Việt nên hai ngÆ°á»i mang quân đến.
Trong khi đó tÆ°á»›ng Hán là LÆ°u Giả và o đất Sở vây đất Thá» Xuân. Hán vÆ°Æ¡ng sai sứ giả triệu tÆ°á»›ng Sở má»›i hà ng là Chu Ân, Ä‘iá»u Ä‘á»™ng quân ở Cá»u Giang Ä‘i theo quân LÆ°u Giả, Anh Bố là m cá» dân Thà nh Phủ.
Năm 202 TCN, LÆ°u Bang cùng quân của chÆ° hầu đánh quân Sở thắng Hạng VÅ© má»™t tráºn quyết liệt ở Cai Hạ. Riêng cánh quân Tá» của Hà n TÃn đã có 30 vạn ngÆ°á»i, ngoà i ra Khổng tÆ°á»›ng quân ở cánh trái, Phà tÆ°á»›ng quân ở cánh phải, LÆ°u Bang ở phÃa sau, Chu Bá»™t, Sà i VÅ© ở sau lÆ°ng LÆ°u Bang. Toà n thể quân Hán có đến năm sáu chục vạn. Quân của Hạng VÅ© chỉ và o khoảng 10 vạn, lá»±c lượng rất chênh lệch. Tuy nhiên Hà n TÃn cầm quân TỠđánh đầu tiên cÅ©ng không thắng nổi, phải rút lui. Khổng tÆ°á»›ng quân và Phà TÆ°á»›ng quân Ä‘em quân đến giúp. Quân Hán quá đông nên quân Sở không thắng được. Hà n TÃn nhân lúc ấy lại tiến lên đánh quân Sở đại bại ở Cai Hạ phải rút và o thà nh.
Biệt Ngu Cơ
Hạng vÆ°Æ¡ng đóng quân ở trong thà nh Cai Hạ, binh Ãt, lÆ°Æ¡ng hết. Quân Hán và quân chÆ° hầu bổ vây mấy vòng. Äang đêm, Hạng vÆ°Æ¡ng thức dáºy nghe quân Hán ở bốn mặt Ä‘á»u hát giá»ng Sở, Hạng vÆ°Æ¡ng kinh hoà ng, nói:
Hán đã lấy được Sở rồi sao? Sao mà ngÆ°á»i Sở lại đông nhÆ° thế?
Äêm đó Hạng vÆ°Æ¡ng uống rượu trong trÆ°á»›ng cùng mỹ nhân Ngu CÆ¡. Hạng vÆ°Æ¡ng Ä‘au Ä‘á»›n cảm khái là m bà i thÆ¡, được Ä‘á»i sau gá»i là bà i "Cai Hạ ca":
Lá»±c bạt sÆ¡n há», khà cái thế,
Thá»i bất lợi há», Chuy bất thệ
Truy bất thệ hỠkhả nại hà ,
Ngu há», Ngu há» nại nhược hà .
Dịch:
Sức nhổ núi, khà trùm Ä‘á»i,
Ngá»±a Chuy chùn lại bởi thá»i không may!
Ngựa sao chùn lại thế nà y?
Nà ng Ngu, biết tÃnh sao đây hỡi nà ng?
Hạng vÆ°Æ¡ng ca mấy lần, Ngu CÆ¡ múa kiếm, hát hòa theo, lá»i ca rằng:
Hán binh dĩ lược địa,
Tứ diện Sở ca thanh.
Trượng phu ý khà táºn,
Tiện thiếp hà liêu sinh.
Dịch:
Quân Hán lấy hết đất,
Khúc Sở vang bốn bá».
Trượng phu chà lớn cạn,
Tiện thiếp sống là m chi.
Rồi Ngu CÆ¡ tá»± vẫn. TÆ°Æ¡ng truyá»n nÆ¡i máu bà đổ xuống má»c lên má»™t thứ cá» há»… có rót rượu gần bên thì cá» múa lả lÆ°á»›t nhÆ° Ngu CÆ¡ trong tiệc rượu của Hạng VÅ©. NgÆ°á»i ta gá»i cỠấy là "Ngu mỹ nhân thảo".
Theo Sá» ký, khi Ngu CÆ¡ chết, Hạng VÆ°Æ¡ng khóc chảy nÆ°á»›c mắt, tả hữu Ä‘á»u khóc, không ai có thể ngẩng lên nhìn.
Phá vây cùng 28 kỵ binh
Hạng vÆ°Æ¡ng lên ngá»±a, tráng sÄ© cưỡi ngá»±a ở dÆ°á»›i cá» chỉ còn hÆ¡n 800 ngÆ°á»i, Ä‘ang đêm phá vỡ vòng vây xông ra phÃa nam, phi ngá»±a chạy. Äến tảng sáng, quân Hán má»›i biết, sai kỵ tÆ°á»›ng là Quán Anh mang năm ngà n kỵ binh Ä‘uổi theo.
Hạng VÆ°Æ¡ng vượt qua sông Hoà i, quân kỵ theo kịp chỉ còn hÆ¡n trăm ngÆ°á»i. Hạng VÆ°Æ¡ng đến Âm Lăng lạc Ä‘Æ°á»ng, há»i má»™t cụ già là m ruá»™ng. Cụ già nói dối, bảo ông Ä‘i qua bên trái. Hạng VÆ°Æ¡ng rẽ qua bên trái, sa và o trong đồng lầy, cho nên quân Hán Ä‘uổi kịp. Hạng VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân Ä‘i vá» phÆ°Æ¡ng đông, đến Äông Thà nh, bấy giá» chỉ còn 28 kỵ binh. Kỵ binh Hán Ä‘uổi theo mấy ngà n.
Hạng Vương tự liệu chẳng thoát được, bảo các kỵ binh:
Ta từ Ä‘i dấy binh đến nay đã tám năm trá»i, mình trải qua hÆ¡n bảy mÆ°Æ¡i tráºn, ai chống cá»± thì bị đánh bại, đánh đâu thì há» phải chịu phục, chÆ°a từng thua chạy bao giá». Rốt cục là m bá thiên hạ. Thế mà nay phải chịu khốn khổ ở đây, đó là trá»i hại ta, chứ không phải tá»™i ta đánh không giá»i. Ngà y nay thế nà o cÅ©ng chết, ta nguyện vì các ngÆ°Æ¡i quyết chiến, nhất định phải thắng ba lần, vì các ngÆ°Æ¡i, phá vòng vây, chém tÆ°á»›ng, chặt cá», để các ngÆ°Æ¡i biết rằng đấy là trá»i hại ta chứ không phải lá»—i tại ta đánh không giá»i.
Hạng VÆ°Æ¡ng bèn chia kỵ binh ra bốn Ä‘á»™i, quay vá» bốn phÃa. Quân Hán vây Hạng VÆ°Æ¡ng mấy vòng. Hạng VÆ°Æ¡ng nói vá»›i các kỵ binh:
Ta vì các ngươi giết tên tướng kia!
Hạng VÆ°Æ¡ng sai phi ngá»±a xuống cả bốn mặt, hẹn xông qua phÃa đông núi rồi táºp hợp là m ba nÆ¡i. Hạng VÆ°Æ¡ng phi ngá»±a xuống, quân Hán Ä‘á»u giạt ra má»™t bên, Hạng VÆ°Æ¡ng chém má»™t viên tÆ°á»›ng Hán. TÆ°á»›ng Hán là XÃch Tuyá»n hầu Ä‘uổi theo. Hạng VÆ°Æ¡ng trợn mắt quát, XÃch Tuyá»n hầu ngÆ°á»i ngá»±a Ä‘á»u hoảng kinh, chạy lui đến mấy dặm.
Hạng VÆ°Æ¡ng cùng quân kỵ táºp hợp lại là m ba nÆ¡i khác nhau, quân Hán không biết Hạng VÆ°Æ¡ng ở đâu, bèn chia quân là m ba và vây lại lần thứ hai. Hạng VÆ°Æ¡ng bèn phi ngá»±a chém má»™t viên đô uý, giết mấy trăm ngÆ°á»i, rồi hợp các kỵ binh lại thì chỉ mất hai kỵ binh mà thôi. Quân sÄ© thấy Hạng vÆ°Æ¡ng là m đúng nhÆ° lá»i ông đã nói, hết sức khâm phục.
Không vá» Giang Äông
Hạng VÆ°Æ¡ng muốn Ä‘i sang phÃa đông, vượt sông Ô Giang. NgÆ°á»i đình trưởng Ô Giang cắm thuyá»n đợi, bảo Hạng VÆ°Æ¡ng:
Giang Äông tuy nhá», đất hà ng ngà n dặm, dân và i mÆ°Æ¡i vạn, cÅ©ng đủ là m vÆ°Æ¡ng. Xin đại vÆ°Æ¡ng mau mau vượt sông. Nay chỉ má»™t mình thần có thuyá»n, quân Hán đến không có cách gì vượt qua.
Hạng VÆ°Æ¡ng cÆ°á»i nói:
Trá»i hại ta, ta vượt qua sông là m gì! Vả chăng Tịch nà y cùng tám ngà n con em Giang Äông vượt TrÆ°á»ng Giang Ä‘i vá» hÆ°á»›ng tây, nay không còn lấy má»™t ngÆ°á»i trở vá»! Dù cho các báºc cha anh ở Giang Äông thÆ°Æ¡ng ta, cho ta là m vÆ°Æ¡ng, ta cÅ©ng còn mặt mÅ©i nà o mà thấy há» nữa. Dù há» không nói, Tịch nà y há chẳng thẹn trong lòng sao?
Rồi ông bảo ngÆ°á»i đình trưởng:
Ta biết ông là báºc trưởng giả, ta cưỡi con ngá»±a nà y, năm năm nay Ä‘i đến đâu cÅ©ng vô địch, thÆ°á»ng má»™t ngà y Ä‘i ngà n dặm, ta không nỡ giết, xin biếu ông.
Hạng VÆ°Æ¡ng sai kỵ binh Ä‘á»u xuống ngá»±a Ä‘i bá»™, cầm khà giá»›i ngắn để tiếp chiến. Má»™t mình Hạng VÅ© giết mấy trăm quân, thân bị hÆ¡n 10 vết thÆ°Æ¡ng. Ông quay lại thấy kỵ binh tÆ° mã của Hán là Lã Mã Äồng vốn là tÆ°á»›ng cÅ© của mình, bèn bảo Äồng:
Ta nghe vua Hán mua đầu ta ngà n và ng, phong ấp vạn hộ. Ta là m ơn cho nhà ngươi đây.
Nói rồi, Hạng Vương tự đâm cổ chết. Năm đó ông 31 tuổi, ở ngôi Tây Sở Bá vương được 5 năm (206 - 202 TCN).
Các tÆ°á»›ng sÄ© Hán kéo tá»›i già y xéo lên nhau già nh xác ông để lÄ©nh thưởng, giết nhau mấy mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i. Cuối cùng có 5 ngÆ°á»i mang vỠđược 5 mảnh xác dâng LÆ°u Bang, há»p nhau chắp lại xác thì thấy ăn khá»›p. LÆ°u Bang phong cho cả 5 ngÆ°á»i tÆ°á»›c hầu.
[sá»a] Táng Lá»— công
Hạng VÆ°Æ¡ng chết rồi, đất Sở Ä‘á»u hà ng Hán, riêng nÆ°á»›c Lá»— theo Sở không chịu hà ng. Hán VÆ°Æ¡ng LÆ°u Bang bèn sai cầm đầu Hạng VÆ°Æ¡ng đến cho dân Lá»— xem, nÆ°á»›c Lá»— bèn đầu hà ng.
Trước kia Sở Hoà i Vương phong Hạng Vũ là m Lỗ Công, đến khi ông chết, nước Lỗ đầu hà ng cuối cùng cho nên Lưu Bang hạ lệnh chôn cất Hạng Vương ở Cốc Thà nh theo lễ Lỗ Công. Hán Vương đến cỠai và khóc.
Dòng há» Hạng VÆ°Æ¡ng Ä‘á»u không bị Hán VÆ°Æ¡ng giết. Hán VÆ°Æ¡ng phong Hạng Bá là m Xạ dÆ°Æ¡ng hầu. Những ngÆ°á»i há» Hạng khác là Äà o hầu Hạng Hãn, Bình Cao hầu Hạng Äà , Huyá»n VÅ© hầu Ä‘á»u đổi há» là m há» LÆ°u.
Hạng Vũ trong thi ca
Trung Quốc
Dù là kẻ chiến bại cuối cùng trong cuá»™c chiến Hán Sở tranh hùng, Hạng VÅ© vẫn được các thi sÄ© Ä‘á»i sau nhắc tá»›i nhiá»u hÆ¡n so vá»›i LÆ°u Bang. ThÆ¡ ca của ngÆ°á»i Ä‘á»i sau viết vỠông không thiếu lá»i ca ngợi, sá»± khâm phục và nuối tiếc cho thất bại của má»™t vị anh hùng cái thế.
Nhà thÆ¡ Äá»— Mục Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng có bà i ÄỠÔ Giang đình nhÆ° sau:
Thắng bại binh gia sự bất kỳ
Bao tu nhẫn sỉ thị nam nhi
Giang Äông đệ tá» Ä‘a tà i tuấn
Quyển thổ trùng lai vị khả tri!
Dịch:
Nhà binh có lúc thua lúc được
Ôm đau chịu nhục mới là trai
Äệ tá» Giang Äông nhiá»u ngÆ°á»i giá»i
Biết đâu quáºt khởi sẽ có ngà y!
Thừa tÆ°á»›ng nhà Tống là VÆ°Æ¡ng An Thạch cÅ©ng có má»™t bà i ÄỠÔ Giang đình nhÆ° sau:
Bách chiến bì lao tráng sĩ ai
Trung nguyên nhất bại thế nan hồi
Giang Äông đệ tá» kim do tại
Khẳng bị quân vương quyển thổ lai!
Dịch:
Trăm tráºn mệt nhoà i tÆ°á»›ng sÄ© khổ
Äại bại trung nguyên thế chuyển rồi
Äệ tá» Giang Äông nay còn đó
Sẽ vì quân vÆ°Æ¡ng quáºt khởi thôi!
Nữ thi sÄ© Ä‘á»i nhà Tống là Lý Thanh Chiếu có bà i từ Ô Giang được truyá»n tụng rá»™ng rãi:
Sinh đương tác nhân kiệt
TỠdiệc vi quỷ hùng
Chà kim tư Hạng Vũ
Bất khẳng quá Giang Äông!
Dịch:
Sống là m ngÆ°á»i anh kiệt
Chết là m ma anh hùng
Nay còn nhớ Hạng Vũ
Chẳng chịu vá» Giang Äông!
VÆ°Æ¡ng Äà n thá»i nhà Thanh viếng Hạng VÅ© má»™t bà i thÆ¡ nhÆ° sau:
Tần nhân thiên hạ, Sở nhân cung
Uổng bả đầu lô tặng Mã Äồng
Thiên ý hà tằng đản Lưu Quý
Äại vÆ°Æ¡ng thất kế luyến Giang Äông
Tảo thôi Hà m Cốc xÆ°ng Tây Äế
Hà tất Hồng Môn sát Bái Công
Äồ túng Hà m DÆ°Æ¡ng tam nguyệt hoả
Nhượng tha Lâu KÃnh thuyết Quan Trung
Dịch:
Äất của nhà Tần, cung của ông
Uổng lấy đầu lâu tặng Mã Äồng
à trá»i đâu có thÆ°Æ¡ng LÆ°u Quý[14]
Äại vÆ°Æ¡ng thất sách mến Giang Äông
Sá»›m phá Hà m Quan xÆ°ng Tây Äế
Cần chi Hồng Yến giết Bái Công[15]
Thiêu cháy Hà m DÆ°Æ¡ng ba tháng trá»n
Äể cho Lâu KÃnh thuyết Quan Trung[16]
[sá»a] Việt Nam
Vua Lê Thánh Tông viết:
Há»c thông muôn địch dám ai dè,
Ná»n bá vÆ°Æ¡ng xÆ°a vẫn nhắm nhe.
MÆ°á»i má»™t phen khua Tần lạnh gáy,
Bảy mÆ°Æ¡i tráºn đã Hán tanh mè.
Chẳng dùng à phụ[17], tôi xương rắn,
Nên phải Trần Bình, chước éo le.
Chà sĩ nay dầu bà n bạc tới,
Khá hồn, khá tiếc, khá mè he.
Ảnh hưởng văn hóa
TÆ°á»›c hiệu tá»± phong Tây Sở Bá VÆ°Æ¡ng hay Bá VÆ°Æ¡ng của Hạng VÅ© đã trở thà nh tên gá»i riêng cho ông. Nhân váºt Tôn Sách ở Äông Ngô thá»i Tam Quốc là má»™t nhân váºt anh dÅ©ng dị thÆ°á»ng, và được gá»i là "Tiểu Bá VÆ°Æ¡ng".
Hạng VÅ© cÅ©ng là chủ Ä‘á» của nhiá»u tác phẩm văn hóa tại Trung Quốc, nhÆ° vở Kinh kịch nổi tiếng Bá VÆ°Æ¡ng biệt cÆ¡ được xây dá»±ng trên hình ảnh Hạng VÅ© và mối tình của ông vá»›i Ngu cÆ¡.
Nháºn định
Trong Sá» ký, TÆ° Mã Thiên không giấu sá»± thán phục đối vá»›i Hạng VÅ© - ngÆ°á»i đối địch vá»›i vị vua khai láºp (LÆ°u Bang) ra vÆ°Æ¡ng triá»u mà ông phục vụ (nhà Hán). Khi chép truyện Hạng VÅ©, TÆ° Mã Thiên đặt tên là "Hạng VÅ© bản ká»·", có nghÄ©a đặt ngang Hạng VÅ© vá»›i các hoà ng đế Tần Thuá»· Hoà ng, LÆ°u Bang chứ không hạ Hạng VÅ© xuống ngang vá»›i các chÆ° hầu nhÆ° Câu Tiá»…n hay Trần Thắng (chỉ gá»i là "thế gia"). Äồng thá»i, ông cÅ©ng chỉ ra nguyên nhân thất bại của Hạng VÅ©:
...Sao mà nổi lên nhanh chóng nhÆ° váºy! Nhà Tần là m há»ng mất chÃnh sá»±. Trần Thiệp[18] đầu tiên khởi nghÄ©a, hà o kiệt nổi lên nhÆ° ong, tranh già nh nhau không thể kể xiết. Hạng VÅ© trong tay không có quyá»n binh gì, thừa thế nổi lên nÆ¡i thảo dã, trong ba năm liá»n Ä‘em năm nÆ°á»›c chÆ° hầu để tiêu diệt Tần, phân chia thiên hạ, phong các vÆ°Æ¡ng hầu, ban ra chÃnh lệnh và tá»± xÆ°ng là bá vÆ°Æ¡ng, địa vị tuy không trá»n vẹn nhÆ°ng từ táºn cổ đến nay[19], chÆ°a há» có ngÆ°á»i nà o được nhÆ° thế. Äến khi VÅ© bá» Quan Trung, nhá»› đất Sở, Ä‘uổi NghÄ©a Äế để tá»± láºp, thế mà lại trách các vÆ°Æ¡ng hầu phản mình thì thá»±c cÅ©ng khó váºy. Tá»± khoe khoang công trạng, chỉ dùng cái trà của mình mà không chịu bắt chÆ°á»›c ngÆ°á»i xÆ°a, nói rằng có thể lấy võ lá»±c dẹp yên thiên hạ, dá»±ng nghiệp bá vÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng chỉ được năm năm thì mất nÆ°á»›c, thân chết ở Äông Thà nh, thế mà còn chẳng tỉnh ngá»™, không tá»± trách mình, tháºt là có lá»—i. Lại còn có câu: “Trá»i hại ta chứ không phải ta đánh không giá»i", há chẳng lầm sao!
Thà nh ngữ
* Hữu dÅ©ng vô mÆ°u, thà nh ngữ thÆ°á»ng dùng để miêu tả vá» nhân váºt nà y.
* Dìm thuyá»n Ä‘áºp nồi, thà nh ngữ xuất hiện từ mệnh lệnh Ä‘áºp nồi nấu cÆ¡m và dìm thuyá»n sau khi đã qua sông Ä‘i cứu Triệu của Hạng VÅ©. Câu nà y nói lên ý định quyết tâm tiến vá» phÃa trÆ°á»›c để tá» chiến chứ không chịu lùi lại phÃa sau. Váºn dụng rá»™ng hÆ¡n, "tình cảnh dìm thuyá»n Ä‘áºp nồi" là tình cảnh chỉ còn cách tiến chứ không còn Ä‘Æ°á»ng lui.
[sá»a] Chú thÃch
1. ^ Cách nói ước lệ của SỠký; 1 thước Trung Quốc cổ = 1/3 mét
2. ^ Theo lịch nhà Tần, tháng 10 là đầu năm, do đó tháng 9 năm 209 khi Hạng Lương khởi nghĩa là tháng cuối năm
3. ^ SỠsách không nêu rõ tên hỠcủa Bồ tướng quân và vỠsau cũng không biết kết cục của viên tướng nà y
4. ^ Nước Sở trước đây đã có Sở Hoà i vương Hùng Hoè. Hùng Hoè bị nước Tần lừa đến hội rồi bắt giữ, nên bị chết ở ngoà i không vỠđược nước. Do đó Hạng Lương để vua Sở mới lấy tên Hoà i vương để dân Sở gợi nhớ lòng căm thù Tần
5. ^ Quan Trung là sà o huyệt của Tần, nơi có kinh đô Hà m Dương
6. ^ Theo bản dịch Sá» ký của Giản Chi và Nguyá»…n Hiến Lê, vì tÆ°á»›ng cầm quyá»n ở Tá» là Äiá»n Vinh không chịu hợp tác vá»›i Hạng LÆ°Æ¡ng cùng đánh Tần trÆ°á»›c đây, nên NghÄ©a muốn ve vãn Äiá»n Vinh để có thêm vây cánh đánh Tần. Äiá»u đó cà ng chứng tá» NghÄ©a sợ ChÆ°Æ¡ng Hà m
7. ^ NÆ°á»›c Triệu má»›i được TrÆ°Æ¡ng NhÄ© và Trần DÆ° láºp lại không lâu sau khi Trần Thắng khởi nghÄ©a
8. ^ Äiá»n Vinh là ngÆ°á»i duy nhất không chịu phát binh để hưởng ứng cùng các chÆ° hầu đánh Tần theo giao Æ°á»›c, dù trÆ°á»›c kia Hạng LÆ°Æ¡ng từng ra tay đánh ChÆ°Æ¡ng Hà m để giải vây cho Vinh
9. ^ Theo bản dịch Sá» ký của Nguyá»…n Hiến Lê và Giản Chi, Sở Nam Công là ông già giá»i bói toán trên núi ở nÆ°á»›c Sở
10. ^ Theo Sá» ký, thá»i Tần Thuá»· Hoà ng, Hạng Bá phạm tá»™i giết ngÆ°á»i, từng đến trốn tránh ở nhà TrÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng
11. ^ "Ai và o Quan Trung trước thì được là m vua"
12. ^ Bà nh Việt khởi nghÄ©a ở LÆ°Æ¡ng chống Tần để hưởng ứng Trần Thắng nhÆ°ng chÆ°a từng há»™i quân vá»›i Thắng. Äây là cánh quân Ä‘á»™c láºp chÆ°a lệ thuá»™c dÆ°á»›i quyá»n quản lý của các chÆ° hầu, kể cả Hạng VÅ©
13. ^ NgÆ°á»i trùng tên vá»›i đại tÆ°á»›ng Hà n TÃn, xem thêm bà i Hà n TÃn
14. ^ Tức Lưu Bang
15. ^ Bái công cũng tức là Lưu Bang
16. ^ LÆ°u Bang lên ngôi hoà ng đế, đóng đô ở Lạc DÆ°Æ¡ng. Lâu KÃnh bèn đến thuyết phục LÆ°u Bang rá»i đô vá» Quan Trung là đất cÅ© của nhà Tần là nÆ¡i thủ hiểm để giữ cÆ¡ nghiệp lâu dà i
17. ^ Tức Phạm Tăng
18. ^ Tức Trần Thắng, Thiệp là tên tự
19. ^ Khi TÆ° Mã Thiên viết Sá» ký là thá»i Hán VÅ© Äế (140 - 87 TCN)