A Kiều oán
Vọng kiến uy nhuy cử thuý hoa,
Thí khai kim ốc tảo đình hoa.
Tu du cung nữ truyền lai tín,
Ngôn hạnh Bình Dương công chúa gia.
dịch nghĩa
Xa trông thấy cờ thúy hoa bay phấp phới,
Thử mở cửa nhà vàng quét hoa rụng trước sân.
Chốc lát cung nữ vào báo,
Rằng (nhà vua) đi đến nhà của công chúa Bình Dương.
Nỗi oán của A Kiều (Người dịch: Nguyễn Thị Bích Hải)
Xa trông cờ thuý đến rợp trời,
Nhà vàng thử mở, quét hoa rơi.
Chốc sau cung nữ đưa tin đến,
Ân sủng dành cho kẻ khác rồi.
A Kiều: Tức Trần A Kiều, con gái của cô ruột Hán Vũ đế. Khi Vũ đế còn nhỏ, một hôm người cô hỏi có thích A Kiều không, cậu bé trả lời: nếu được lấy A Kiều thì sẽ xây nhà vàng cho nàng ở. Về sau, Vũ đế lên ngôi, cưới A Kiều làm hoàng hậu và xây nhà vàng cho nàng ở như lời đã hứa. Nhưng Trần Hoàng hậu hơn 10 năm không có con. Bình Dương công chúa, chị của Vũ đế, tiến người con gái nhà họ Vệ, sinh hoàng tử. Trần Hoàng hậu bị thất sủng, rất oán hờn đem 100 cân vàng nhờ Tư Mã Tương Như làm bài "Trường Môn phú" dâng Vũ đế. Vũ đế đọc bài phú cảm động lại đưa nàng về ngôi vị Hoàng hậu.
Tư Mã Tương Như tự Tràng Khanh, người đất Thục đời Tiền Hán (206 trước D.L.-8 sau D.L.), rất đa tài, văn hay, đàn giỏi.
Ông nổi tiếng nhất về phú.
Nguyên Trần hoàng hậu bị vua Hán Vũ đế ghét bỏ đày ra Trường Môn. Sống lẻ loi trong thâm cung, nàng lấy làm đau đớn cho thân phận. Không biết làm thế nào tỏ hết nỗi lòng để mong nhà vua hồi tâm xe lại mối tơ duyên. Nghe Tư Mã Tương Như có văn tài, nàng nhờ người đem 100 lượng vàng đến, yêu cầu Tương Như viết một bài phú để dâng vua.
Tương Như bằng lòng.
Bài phú nhan đề là "Trường Môn phú", rất hay, lời lẽ vô cùng ai oán. Bài ấy có đoạn:
Sầu nhìn chung quanh mà rỏ lệ chừ, nước mắt ròng ròng chảy dọc ngang.
Ráng thở dài mà thêm thẹn chừ, xỏ giày đứng dậy mà bàng hoàng.
Vung tay áo để che mặt chừ, nhớ ngày xưa lầm lỗi màsinh tai ương.
Mặt mày coi tiều tụy chừ, buồn lòng mà lên giường.
Vò bông để làm gối chừ, trải cỏ thơm mà ướp hương.
Hốt ngủ quên mà nằm mộng chừ, phách như ở bên quân vương.
Chợt tỉnh mà chẳng thấy chừ, hồn hốt hoảng như mất vật gì.
Nghe gà gáy mà lòng rầu chừ, dậy coi trăng sáng long lanh.
Xem sao bầy hàng chừ, Tất, Mão hiện ở phương đông.
Nhìn ra sân lạnh lẽo chừ, như tháng chín trời gieo sương.
Đêm dằng dặc như năm chừ, lòng uất ức mà chẳng nguôi.
Lặng lẽ trăn trở đợi sáng chừ, trời hừng hừng đã rạng đông.
Thiếp trộm buồn tủi chừ, cho đến già chẳng dám quên.
Phù hà nhất giai nhân hề, bộ tiêu dao dĩ tự ngu.
Hồn du dật nhi bất phản hề, hình khô cảo nhi độc cư.
Ngôn ngã triêu vãng nhi mộ lai hề, ẩm thực lạc nhi vong nhân.
Tâm khiểm di nhi bất tỉnh cố hề, giao đắc ý nhi tương thân.
Y dư chí chi mạn ngu hề, hoài trinh xác chi hoàn tâm.
Nguyện tứ vấn nhi tự tiến hề, đắc thượng quân chi ngọc âm.
Phụng hư ngôn nhi vọng thành hề, kỳ Thành Nam chi ly cung.
Tu bạc cụ nhi tự thiết hề, quân tằng bất khẳng hồ hạnh lâm.
Khuếch độc tiềm nhi chuyên tinh hề, thiên phiêu phiêu nhi tật phong.
Đăng lan đài nhi dao vọng hề, thần hoảng hoảng nhi ngoại dâm.
Phù vân uất nhi tứ tái hề, thiên yểu yểu nhi trú âm.
Lôi ân ân nhi hưởng khởi hề, thanh tượng quân chi xa âm.
Phiêu phong hồi nhi khởi khuê hề, cử duy ác chi xiêm xiêm.
Quế thụ giao nhi tương phân hề, phương khốc liệt chi ngân ngân.
Khổng tước tập nhi tương tồn hề, huyền viên khiếu nhi trường ngâm.
Phí thuý hiếp dực nhi lai tuỵ hề, loan phụng tường nhi bắc nam.
Tâm bằng y nhi bất thư hề, tà khí tráng nhi công trung.
Hạ lan đài nhi chu lãm hề, bộ thung dung ư thâm cung.
Chính điện khối dĩ tạo thiên hề, uất tịnh khởi nhi khung sùng.
Gian tỷ ỷ ư đông sương hề, quan phù mỹ mỹ nhi vô cùng.
Tễ ngọc hộ dĩ hám kim phô hề, thanh tăng hoành nhi tự chung âm.
Khắc mộc lan dĩ vi suy hề, sức văn hạnh dĩ vi lương.
La phong nhung chi du thụ hề, ly lâu ngô nhi tương sanh.
Thi khôi mộc chi bạc lô hề, uỷ sâm si dĩ khang lương.
Thì phảng phất dĩ vật loại hề, tượng Tích Thạch chi tương tương.
Ngũ sắc huyễn dĩ tương diệu hề, lạn diệu diệu nhi thành quang.
Trí thác thạch chi linh bích hề, tượng đại mội chi văn chương.
Trương la ỷ chi mạn duy hề, thuỳ Sở tổ chi liên cương.
Phủ trụ my dĩ thung dung hề, lãm Khúc Đài chi ương ương.
Bạch hạc khiếu dĩ ai hiệu hề, cô thư trĩ ư khô dương.
Nhật hoàng hôn nhi vọng tuyệt hề, trướng độc thác ư không đường.
Huyền minh nguyệt dĩ tự chiếu hề, tồ thanh dạ ư động phòng.
Viện nhã cầm dĩ biến điệu hề, tấu sầu tứ chi bất khả trường.
Án lưu chuỷ dĩ khước chuyển hề, thanh ấu diểu nhi phục dương.
Quán lịch lãm kỳ trung tháo hề, ý khảng khái nhi tự ngang.
Tả hữu bi nhi thuỳ lệ hề, thế lưu ly nhi tòng hoành.
Thư tức ấp nhi tăng hy hề, sỉ lý khởi nhi bàng hoàng.
Du trường duệ dĩ tự ế hề, sổ tích nhật chi khiên ương.
Vô diện mục chi khả hiển hề, toại đồi tứ nhi tựu sàng.
Đoàn phân nhược dĩ vi chẩm hề, tịch thuyên lan nhi thần hương.
Hốt tẩm mị nhi mộng tưởng hề, phách nhược quân chi tại bàng.
Dịch ngụ giác nhi vô kiến hề, hồn vương vương nhược hữu vong.
Chúng kê minh nhi sầu dư hề, khởi thị nguyệt chi tinh quang.
Quan chúng tinh chi hàng liệt hề, Tất, Mão xuất ư đông phương.
Vọng trung đình chi ái ái hề, nhược quý thu chi giáng sương.
Dạ mạn mạn kỳ nhược tuế hề, hoài uất uất kỳ bất khả tái canh.
Đạm yển kiển nhi đãi thự hề, hoang đình đình nhi phục minh.
Thiếp nhân thiết tự bi hề, cứu niên tuế nhi bất cảm vong
Có một nàng giai nhân chừ, bồi hồi đi lại mãi thôi.
Hồn vảng vất mà không về chừ, vóc hình khô héo đơn côi.
Từng hứa sớm đi mà tối lại chừ, vui yến tiệc mà quên nhau.
Lòng đoạn tuyệt mà chẳng đoái hoài chừ, cùng ai hợp ý tâm đầu.
Thiếp nhớ nhung mà âu sầu chừ, vẫn giữ một mối thành tâm.
Chờ chiếu cố mà tiếp kiến chừ, được lời ngọc mà chịu vâng.
Nghe tiếng hư mà tưởng thực chừ, ở ly cung tại Thành Nam.
Bữa đạm bạc mà tự soạn chừ, nhưng người từng chẳng muốn giá lâm.
Chỉ một mình mà trầm tư chừ, trời nổi gió mà ầm ầm.
Lên đài lan mà trông xa chừ, chỉ thất vọng mà bần thần.
Mây bốn phía mà che khuất chừ, trời âm u mà xa xăm.
Nghe sấm dậy mà râm ran chừ, ngỡ tiếng người ra thăm.
Nơi khuê phòng mà gió lộng chừ, thổi màn lay động bâng khuâng.
Cành quế đan mà rối rít chừ, hương nồng đượm mà toả lan.
Công tụ hội mà ôn tồn chừ, vượn đen hót mà dài ngân.
Phí thuý chấp cánh mà họp bầy chừ, phượng loan lượn bắc rồi nam.
Tâm sầu muộn mà không nguôi chừ, tà khí thổi mà lạnh lùng.
Xuống đài lan mà nhìn quanh chừ, bồi hồi dạo chốn thâm cung.
Chính điện cao chọc tới trời chừ, thảy nguy ngất trong không trung.
Dừng chân đứng dưới mái đông chừ, nhìn tinh vi lộng lẫy khôn cùng.
Đẩy cửa ngọc lay động khuyên vàng chừ, tiếng vang vang vọng tựa chuông rung.
Trạm khắc mộc lan làm rui chừ, trang trí văn hạnh làm rường.
Vô số cột được bài trí chừ, xếp đan xen mà linh lung.
Lấy gỗ quý mà làm đầu chừ, dựng rải rác trong phòng không.
Có thể lấy gì so sánh chừ, núi Tích Thạch sừng sững giương.
Năm sắc cùng nhau tương chiếu chừ, ánh toả xán lạn huy hoàng.
Xếp đá hoa trên nền gạch chừ, tựa mai rùa vẽ hoa văn.
Treo lụa bạch làm màn che chừ, rủ tơ Sở làm dây chăng.
Nâng then cửa bước ung dung chừ, ngắm Khúc Đài sao mênh mông.
Hạc trắng kêu nghe thảm thiết chừ, chim lẻ trên cành mỏi trông.
Trời hoàng hôn lòng đứt tuyệt chừ, một mình buồn bã phòng không.
Trăng cao soi bóng lẻ loi chừ, đêm thanh tàn chốn thâm cung.
Lấy đàn biến tấu nhã khúc chừ, giải nỗi sầu mà lại chẳng xong.
Chuyển theo âm chuỷ lưu loát chừ, tiếng nhẹ nhàng mà du dương.
Suốt khúc đàn tỏ tâm tình chừ, bao ý mạnh mẽ trào dâng.
Chung quanh buồn rơi lệ chừ, nước mắt chảy ướt dọc ngang.
Nén lòng lại thêm nghẹn ngào chừ, xỏ giày đứng dậy bàng hoàng.
Nâng tay áo mà che mặt chừ, hối lỗi xưa để tai ương.
Mặt mũi nào mà xuất hiện chừ, lòng tủi thẹn lại lên giường.
Vò cỏ thơm mà làm gối chừ, đệm trải lan mà ngát hương.
Vừa thành giấc mà mộng tưởng chừ, phách tới bên cạnh quân vương.
Hoảng sợ tỉnh mà không thấy chừ, hồn như mất gì kinh hoàng.
Nghe gà gáy mà sầu bi chừ, dậy ngước nhìn trăng sáng trong.
Xem các sao la liệt xếp chừ, Tất, Mão ló tại phương đông.
Ngóng trong sân ảm đạm chừ, tựa tiết thu phủ dày sương.
Đêm đằng đẵng như năm dài chừ, nhớ bứt rứt mà chẳng thể nguôi lòng.
Hết đi rồi đứng đợi sáng chừ, bình minh dần toả bừng bừng.
Thần thiếp trộm buồn tủi chừ, đến già chẳng dám quên quân vương.
"Trường Môn phú" đầu tiên được thấy trong "Văn tuyển", trong lịch sử văn học được đánh giá như nở một đoá hoa tươi mới trong thể loại phú. Lời dẫn trong "Văn tuyển" viết: "Hiếu Vũ hoàng đế Trần hoàng hậu thì đắc hạnh, pha đố, biệt tại Trường Môn cung, sầu muộn bi tứ. Văn Thục đô Thành Đô Tư Mã Tương Như thiên hạ công vi văn, phụng hoàng kim bách cân vi Tương Như, Văn Quân thụ tửu, nhân ư giải bi sầu chi từ. Nhi Tương Như vi văn dĩ ngộ chủ thượng, Trần hoàng hậu phục đắc thân hạnh" 孝武皇帝陳皇后時得幸，頗妒，別在 門宮，愁悶悲思。聞蜀郡成都司馬相 天下工為文，奉黃金百斤為相如文君 取酒，因於解悲愁之辭。而相如為文 悟主上，陳皇后復得親幸 (Trần hoàng hậu của vua Hán Vũ Đế được sủng hạnh, nhưng hay ghen, bị đưa ra cung Trường Môn, lòng sầu muộn. Nghe nói Tư Mã Tương Như tại Thành Đô là kinh đô đất Thục giỏi văn, mang trăm cân vàng đến mua rượu của Tương Như và Văn Quân, nhờ làm bài văn giải mối sầu bi. Tương Như làm văn dâng khiến vua hồi tâm, Trần hoàng hậu lại được sủng hạnh).
Trần hoàng hậu tức Trần A Kiều vốn được vua Hán Vũ Đế sủng ái phong hoàng hậu, nhưng sau khi có người đẹp Vệ Tử Phu, bà hay ghen nên bị vua đưa ra cung Trường Môn. Nghe nói Tư Mã Tương Như là người giỏi thơ phú nên mang trăm cân vàng nhờ ông làm bài phú này dâng lên vua. Lời dẫn trong "Văn tuyển" nói sau khi đọc bài phú này, bà lại được vua sủng hạnh trở lại, nhưng trên thực tế Hán Vũ Đế chỉ cảm thông cho bà chứ không còn sủng ái bà như trước nữa.
Cung Trường Môn do Hán Cao Tổ cho xây, sau còn có tên là Trường Tín hay Trường Lạc. Đời Hán Thành Đế cũng có Ban tiệp dư bị thất sủng vì chị em Triệu Phi Yến 趙飛燕 và Triệu Hợp Đức 趙合德 dèm pha mà cũng bị đưa ra đây.
