|
|
10-09-2008, 03:52 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 8
Giặc giã ở trong nước
1. Việc rối-loạn trong nước
2. Giặc Tam-Ä‘Æ°á»ng
3. Giặc châu-chấu
4. Giặc tên Phụng
5. Sự phản-nghịch ở Kinh-thà nh
6. Giặc Khách ở Bắc-kỳ
1. Việc rối-loạn trong nước.
Vua Dá»±c-tông vốn là ông vua có lòng chăm-chỉ vá» việc trị dân, ngay từ năm canh-tuất (1850), là năm Tá»±-đức thứ 3, ngà i đã sai ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng là m Kinh-lược đại-sứ 6 tỉnh Nam- kỳ; ông Phan Thanh Giản là m Kinh-lược đại-sứ Bình-định, Phú-yên, Khánh- hòa và Bình-thuáºn; Ông Nguyá»…n Äăng Giai là m Kinh-lược đại-sứ Hà tÄ©nh, Nghệ An và Thanh-hóa. Các ông ấy Ä‘i khám-xét công việc các quan-lại và sá»± là m ăn của dân gian, có Ä‘iá»u gì hay dở phải sá»› tâu vá» cho vua biết.
Tuy váºy mặc lòng, không có Ä‘á»i nà o lắm giặc giã bằng Ä‘á»i ngà i là m vua. Chỉ được và i ba năm đầu thì còn có hÆ¡i yên trị, còn từ năm tân hợi (1851) là năm Tá»± Äức thứ 4 trở Ä‘i, thì cà ng ngà y cà ng nhiá»u giặc. Mà nhất là đất Bắc-kỳ là có nhiá»u giặc hÆ¡n cả, bởi vì đất Bắc-kỳ là đất của nhà Lê cÅ©, dân tình cÅ©ng có nhiá»u ngÆ°á»i tưởng nhá»› đến tiá»n triá»u, nên chỉ những ngÆ°á»i muốn là m loạn, hoặc tá»± nháºn là giòng dõi nhà Lê, hoặc tìm má»™t ngÆ°á»i nà o giả nháºn dòng dõi nhà Lê, rồi tôn lên là m minh chủ để lấy cá»› mà khởi sá»±.
Lại nhân lúc bấy giá» bên Tà u có giặc Thái-bình nổi lên đánh nhà Thanh, đến khi giặc ấy tan thì dÆ° đảng chạy trà n sang nÆ°á»›c ta cÆ°á»›p phá ở mạn thượng du. Nà o giặc khách, nà o giặc ta, quan quân cứ phải Ä‘i đánh dẹp luôn. ở trong nÆ°á»›c thì thỉnh thoảng lại có tai biến, nhÆ° nÆ°á»›c lụt, đê vỡ, v. v. Ở HÆ°ng-yên, đê Văn-giang vỡ 18 năm liá»n, cả huyện Văn-giang thà nh bãi cát bá» hoang, dân gian đói khổ, nghá» nghiệp không có, cho nên ngÆ°á»i Ä‘i là m giặc cà ng ngà y cà ng nhiá»u váºy.
2. Giặc Tam-Ä‘Æ°á»ng.
Năm Tân hợi (1851) là năm Tá»± Äức thứ 4, có giặc khách là bá»n Quảng nghÄ©a ÄÆ°á»ng, Lục thắng ÄÆ°á»ng, Äức thắng Ä‘Æ°á»ng, v. v... tục gá»i là giặc Tam-Ä‘Æ°á»ng, quấy nhiá»…u ở mặt Thái-nguyên, vua sai ông Nguyá»…n đăng Giai ra kinh lược Bắc-kỳ. Ông ấy dùng cách khôn khéo dụ được chúng nó vá» hà ng. Bởi váºy trong hạt lại được yên má»™t Ä‘á»™. NhÆ°ng đến cuối năm giáp dần (1854) là năm Tá»± Äức thứ 7, Nguyá»…n đăng Giai mất, đất Bắc-kỳ lại có loạn.
3. Giặc châu-chấu.
Năm Tá»± Äức thứ 7 (1854), ở tỉnh SÆ¡n-tây có má»™t bá»n ngÆ°á»i Ä‘em Lê duy Cá»± là dòng dõi nhà Lê ra láºp lên là m minh chủ để khởi sá»± đánh nhà Nguyá»…n. Lúc bấy giá» có Cao bá Quát, ngÆ°á»i là ng Phú- thụy, huyện Gia-lâm, tỉnh Bắc-ninh, thi Ä‘á»— cá» nhân, ra là m quan, được bổ chức giáo-thụ phủ Quốc-oai (SÆ¡n tây). Cao bá Quát có tiếng là ngÆ°á»i văn- há»c giá»i ở Bắc-kỳ, mà cứ bị quan trên đè nén, cho nên bức chÃ, bá» quan vá» Ä‘i dạy há»c, rồi theo bá»n ấy xÆ°ng là quốc sÆ° để dấy loạn ở vùng SÆ¡n-tây và Hà -ná»™i. Tháng chạp năm ấy quan phó LÄ©nh-binh tỉnh SÆ¡n-tây là Lê Thuáºn Ä‘i đánh bắt được Cao bá Quát Ä‘em vá» chém tại là ng.
Nhân vì mùa tháng năm ấy ở vùng tỉnh Bắc-ninh và SÆ¡n-tây có nhiá»u châu-chấu ra phá hại mất cả mùa mà ng, rồi đến cuối năm lại có giặc ấy, cho nên ngÆ°á»i thá»i bấy giá» gá»i là giặc châu-chấu.
Cao bá Quát chết đi rồi, Lê duy Cự còn quấy rối đến mấy năm sau mới dẹp yên được. Từ đó trở đi, không năm nà o là năm không có giặc, nhưng kiệt-hiệt hơn cả là có giặc tên Phụng và giặc Khách ở mạn Thượng- du.
4. Giặc tên Phụng.
Năm tân dáºu (1861), quân nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I- pha-nho sang đánh Quảng-nam, có mấy ngÆ°á»i ở Bắc-kỳ theo và o là m lÃnh má»™. Trong ấy có tên Tạ văn Phụng, trÆ°á»›c đã theo giáo-sÄ© ra ngoại-quốc Ä‘i há»c đạo, sau lại theo trung tÆ°á»›ng Charner vỠđánh Quảng-nam.
Äến tháng chạp thì tên Phụng ra Bắc-kỳ, mạo xÆ°ng là Lê duy Minh dòng dõi nhà Lê, rồi tá»± xÆ°ng là minh-chủ, cùng vá»›i má»™t ngÆ°á»i đạo-trưởng tên là TrÆ°á»ng là m mÆ°u-chủ, và tên Ước, tên Äá»™ dấy binh ở Quảng-yên. Äảng tên Phụng Ä‘em quân giặc Khách ở ngoà i bể và o đánh lấy phủ Hải- ninh, rồi lại thông vá»›i giặc Khách và giặc ta ở các tỉnh, để là m loạn ở Bắc-Kỳ.
Tháng ba năm nhâm-tuất (1862), ở Bắc-ninh có tên cai-tổng Nguyá»…n văn Thịnh (tục gá»i là cai tổng Và ng) xÆ°ng là m nguyên-súy, láºp tên Uẩn mạo xÆ°ng là con cháu nhà Lê, lên là m minh-chủ, rồi nháºp đảng vá»›i tên Phụng, Ä‘em binh Ä‘i đánh phủ Lạng-giang, huyện Yên-dÅ©ng, và vây thà nh Bắc-ninh.
Bấy giá» quan bố chÃnh ở Hà -ná»™i là Nguyá»…n khắc Thuáºt, quan bố- chÃnh tỉnh SÆ¡n-tây là Lê Dụ và quan phó lÄ©nh-binh tỉnh HÆ°ng-yên là VÅ© Tảo Ä‘em quân ba tỉnh vỠđánh giải vây cho tỉnh Bắc. VÅ© Tảo đánh nhau vá»›i quân giặc hÆ¡n 10 tráºn má»›i phá được quân giặc.
PhÃa đông thì tên Phụng vây thà nh Hải-dÆ°Æ¡ng, tỉnh-thần dâng sá»› cáo-cấp. Triá»u đình bèn sai quan Thượng-thÆ° bá»™ Hình là TrÆ°Æ¡ng quốc Dụng ra là m tổng-thống Hải-an 163 quân-vụ, cùng vá»›i Phan tam Tỉnh, Äặng Hạnh, Lê Xuân, Ä‘em quân Kinh và quân Than, Nghệ ra tiến-tiá»…u. Lại sai Äà o Trà là m tham-tán đại-thần, Nguyá»…n bá Nghi là m SÆ¡n-HÆ°ng-Tuyên 164 tổng-đốc, để cùng vá»›i TrÆ°Æ¡ng quốc Dụng đánh giặc ở Bắc-kỳ.
Lúc ấy, tỉnh Thái Nguyên thì có giặc Nông và giặc Khách đánh phá, tỉnh Tuyên Quang thì có bá»n tên Uẩn, tên Nông hùng Thạc quấy nhiá»…u, tỉnh Cao-bằng thì bị tên Giặc Khách Lý hợp Thắng vây đánh, tỉnh Bắc-ninh thì có cai tổng Và ng cÆ°á»›p phá, các quan to la rối cả lên. Vua Dá»±c-tông sai Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng ra là m tây-bắc-tổng-thống quân-vụ đại-thần, cùng vá»›i Phan đình Tuyển và Tôn thất Tuệ ra đánh mặt Bắc-ninh, Thái-nguyên và Tuyên-quang.
Tháng 3 năm quÃ-hợi (1863) VÅ© Tảo đánh lấy lại thà nh Tuyên-quang và bắt được tên Uẩn đóng củi giải vá» trị tá»™i. Qua tháng 4, Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng dẹp xong giặc ở Bắc-ninh, rồi Ä‘em binh lấy lại thà nh Thái-nguyên, bắt được tên Thanh, tên Äắc, tên Vân và lại phá được sà o huyệt của giặc ở núi Ma-hiên, thuá»™c châu Bạch-thông.
Còn ở mặt Hải-dÆ°Æ¡ng và Quảng-yên, thì tuy TrÆ°Æ¡ng quốc Dụng và Äà o Trà đã giải được vây cho thà nh hải-dÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng thế quân giặc ở mặt bể còn mạnh lắm. Vua Dá»±c-tông lại sai Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng là m tổng-thống hải-an quân-vụ, TrÆ°Æ¡ng quốc Dụng là m hiệp-thống Ä‘em quân ra đánh mặt ấy.
Lúc bấy giá» bá»n tên Phụng có sai ngÆ°á»i và o cầu viện quan thiếu- tÆ°á»›ng Bonard ở trong Nam-kỳ, Æ°á»›c há»… lấy được Bắc-kỳ thì xin để nÆ°á»›c Pháp bảo-há»™. NhÆ°ng vì trong Nam-kỳ còn lắm việc, mà sá»± giảng hòa vá»›i Triá»u- đình ở Huế đã sắp xong, cho nên thiếu-tÆ°á»›ng không nháºn. Äảng tên Phụng vẫn chiếm giữ đất Quảng-yên và những đảo ở ngoà i bể, để là m sà o huyệt,
Cuối năm quÃ-hợi (1863) là năm Tá»±-đức thứ 16, quân giặc há»p hÆ¡n 500 chiếc thuyá»n ở đảo Các-bà và ở núi Äồ-sÆ¡n, có ý muốn Ä‘em quân và o đánh đất Kinh-kỳ, nhÆ°ng chẳng may phải bão, thuyá»n đắm mất nhiá»u. Quan Ä‘á»-đốc là Lê quang Tiến và quan bá»™-phủ Bùi huy Phan được tin ấy liá»n Ä‘em quân ra đánh, bị quân giặc táºp háºu, quan quân bá» chạy. Lê quang Tiến và Bùi huy Phan phải nhảy xuống biển tá»± táºn.
Äến tháng 6 năm giáp-tà (1864) là năm Tá»±-đức thứ 17, quan hiệp- thống TrÆ°Æ¡ng quốc Dụng, quan tán-lý Văn đức Khuê, quan tán-tÆ°Æ¡ng Trần huy Sách và quan chưởng-vệ Hồ Thiện đánh nhau vá»›i giặc ở đất Quảng-yên, bị giặc giết cả. Tráºn ấy quan quân thua to, quân-sÄ© thiệt hại rất nhiá»u.
Tháng 4 năm ất-sá»u (1865), quân giặc Ä‘em 300 chiếc thuyá»n phân ra là m 3 đạo và o cÆ°á»›p ở mạn Hải-dÆ°Æ¡ng. Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng sai Nguyá»…n văn VĨ Ä‘em quân ra đón đánh, bắt và chém được rất nhiá»u. Từ đó quan Ä‘á»-đốc Mai Thiện quan tán-lý Äặng trần Chuyên, quan đốc-binh Ông Ãch Khiêm phá được quân giặc hÆ¡n 10 tráºn, quân giặc lui vá» giữ mặt Hải-ninh.
Tháng 7 năm ấy, Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng sai Äặng trần Chuyên, Ông Ãch Khiêm Ä‘em binh ra Quảng-yên, Æ°á»›c vá»›i quan nhà Thanh ở Khâm-châu để đánh lấy lại thà nh Hải-ninh. Quân giặc thua to, Ä‘em hÆ¡n 70 chiếc thuyá»n chạy ra bể. Quan quân Ä‘em binh thuyá»n ra Ä‘uổi đánh, tên Phụng, tên Ước thì chạy và o mạn Quảng-bình, Quảng-trị, còn những đồ đảng, đứa thì phải bắt, Ä‘Æ°a thì chạy trốn được. Sau tên Phụng, tên Ước cÅ©ng bị bắt Ä‘em vá» trị tá»™i ở Huế.
Giặc Phụng khởi từ cuối năm tân-dáºu (1861) đến cuối năm ất-sá»u (1865) má»›i dẹp xong, kể vừa 4 năm trá»i, nhà nÆ°á»›c tổn hại rất nhiá»u. Khi giặc Phụng ở Quảng-yên dẹp gần xong, thì ở mạn Cao-bằng đã có giặc Khách đánh lấy tỉnh-thà nh. Quan kinh-lược Võ trá»ng Bình và quan tuần-phủ Phạm chi HÆ°Æ¡ng Ä‘em binh lên Lạng-sÆ¡n rồi chia quân Ä‘i đánh các nÆ¡i, từ tháng 9 năm ất-sá»u (1865) cho đến tháng 3 năm bÃnh-dần (1866), thì tÆ°á»›ng giặc là TrÆ°Æ¡ng cáºn Bang má»›i xin vá» hà ng, và má»›i thu phục lại được thà nh Cao-bằng.
Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng và Võ trá»ng Bình vá» Kinh coi việc triá»u-chÃnh.
5. Sự phản-nghịch ở Kinh-thà nh.
Việc ngoà i Bắc má»›i hÆ¡i nguôi-nguôi, thì Kinh-đô lại có việc là m cho náo Ä‘á»™ng lòng ngÆ°á»i.
Nguyên vua Dá»±c-tông là con thứ mà được nối ngôi, là vì ngÆ°á»i anh ngà i là Hồng Bảo phóng đãng, không chịu há»c hà nh cho nên không được láºp. Ông ấy lấy Ä‘iá»u đó là m tức giáºn, bèn đồ-mÆ°u vá»›i má»™t nÆ°á»›c ngoại quốc để tranh ngôi vua. Chẳng may sá»± lá»™ ra, ông ấy phải bá» ngục, rồi uống thuốc Ä‘á»™c mà chết. Còn con ông thì được tha mà phải đổi tên là Äinh Äạo
Äến năm bÃnh dần (1866) là năm Tá»±-đức thứ 19, nhà vua Ä‘ang xây Vạn-niên-cÆ¡ tức là Khiêm-lăng bây giá», quân-sÄ© phải là m lụng khổ sở, có nhiá»u ngÆ°á»i oán giáºn. Bấy giỠở Kinh có Äoà n TrÆ°ng cùng vÆ¡i em là Äoà n hữu Ãi, Äoà n tÆ° Trá»±c, và bá»n TrÆ°Æ¡ng trá»ng Hòa, Phạm LÆ°Æ¡ng kết là m " SÆ¡n- đông-thi-tá»u-há»™" để mÆ°u việc láºp Äinh Äạo lên là m vua. Bá»n tên TrÆ°ng má»›i chiêu dụ những lÃnh là m là m ở Vạn-niên-cÆ¡ và cùng vá»›i qua hữu-quân Tôn thất Cúc là m ná»™i ứng, định ngà y khởi sá»±.
Äến đêm hôm mồng 8 tháng 8, bá»n tên TrÆ°ng Ä‘em quân và o cá»a tả-dịch, chá»±c xông và o Ä‘iện giết vua Dá»±c-tông. May nhá» có quan chưởng-vệ là Hồ Oai đóng được cá»a Ä‘iện lại, hô quân bắt được tên TrÆ°ng, tên Trá»±c và cả bá»n đồng đảng.
Äinh Äạo phải tá»™i giảo, Tôn thất Cúc thì tá»± vẫn chết, còn các quan có trách nhiệm Ä‘á»u phải chiếu tá»™i nặng nhẹ, hoặc phải cách.
Lúc ấy ngoà i thì có giặc cÆ°á»›p phá, trong thì có nghịch-thần là m loạn. Ở mặt Quảng-nghÄ©a lại có giặc má»i Äá-vách cứ hay xuống quấy nhiá»…u dân- gian, may nhá» có quan tiểu-phủ Nguyá»…n Tấn ra sức đánh dẹp má»›i yên được. Việc giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c Pháp cà ng ngà y cà ng khó. Ở Bắc-kỳ thì có giặc Khách má»™t ngà y má»™t mạnh, đến ná»—i quan quân đánh không được, phải nhá» quân Tà u sang dẹp há»™. Triá»u-đình cÅ©ng bối rối không biết tÃnh ra thế nà o cho khá»i được sá»± biến loạn.
6. Giặc Khách ở Bắc-kỳ.
Bên Tà u lúc bấy giá» cÅ©ng loạn: ngoà i thì đánh nhau vá»›i nÆ°á»›c Anh-cát-lợi và nÆ°á»›c Pháp-lan-tây. Triá»u đình phải bá» Kinh-đô mà chạy; trong thì có giặc Thái-bình nổi lên đánh phá, tà nữa ngôi vua nhà Thanh cÅ©ng đổ nát.
Nguyên từ năm Äạo-quang thứ 29, là năm ká»·-dáºu (1849), tức là bên ta năm Tá»±-đức thứ 2, ở Quảng-tây có tên Hồng tú Toà n cùng vá»›i bá»n DÆ°Æ¡ng tú Thanh, Tiêu triá»u QuÃ, Lý tú Thà nh, nổi lên xÆ°ng là Thái-bình thiên-quốc, rồi chiếm cứ đất Kim-lăng và các tỉnh phÃa nam sông TrÆ°á»ng-giang. May nhá» có bá»n Tăng quốc Phiên, Tả tôn ÄÆ°á»ng, Lý hồng ChÆ°Æ¡ng, hết sức đánh dẹp, và lại có thế lá»±c ngoại quốc tÆ° giúp, cho đến năm Äồng-trị thứ hai là năm quÃ-hợi (1863) tức là bên ta năm Tá»±-đức thứ 16, quan nhà Thanh má»›i bắt được các tÆ°á»›ng Thái-bình, Hồng tú Toà n phải uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá», triá»u đình nhà Thanh lại thu phục được các tỉnh phÃa nam nÆ°á»›c Tà u.
Lúc ấy có dÆ° đảng của Hồng tú Toà n là bá»n Ngô Côn chạy trà n sang nÆ°á»›c ta, trÆ°á»›c còn nói xin hà ng, rồi sau Ä‘em quân Ä‘i cÆ°á»›p phá các tỉnh, quan quân đánh mãi không được. Năm máºu-thìn (1868) là năm Tá»±-đức thứ 21, Ngô Côn chiếm giữ tỉnh thà nh Cao-bằng. Triá»u-đình sai quan tổng-đốc Phạm chi HÆ°Æ¡ng viết thÆ° sang cho quan nhà Thanh để xin quân Tà u sang tiểu-trừ. Nhà Thanh sai phó-tÆ°á»›ng Tạ kế Quà đem quân sang cùng vá»›i quan tiểu-phủ Ông Ãch Khiêm và quan Ä‘á»-đốc Nguyá»…n viết Thà nh, đánh phá quân của Ngô Côn ở Thất-khê. NhÆ°ng đến tháng 7 năm ấy, quân ta đánh thua ở Lạng-sÆ¡n, quan tham-tán Nguyá»…n Lệ, quan phó Ä‘á»-đốc Nguyá»…n viết Thà nh tá» tráºn, quan thống-đốc Phạm chi HÆ°Æ¡ng bị bắt.
Triá»u-đình sai Võ trá»ng Bình ra là m Hà -ninh tổng-đốc kiêm chức Tuyên-Thái-Lạng quân-thứ khâm-sai đại-thần, để há»™i vá»›i quan Ä‘á»-đốc tỉnh Quảng-tây là Phùng tá» Tà i mà đánh giặc Ngô Côn.
Quân hai nÆ°á»›c cùng đồng sức đánh dẹp, đến tháng 5 năm ká»·-tị (1869) thì má»›i khôi phục lại được tỉnh-thà nh Cao-bằng. Äến cuối năm canh- ngá» (1870), Ngô Côn Ä‘em quân vây đánh tỉnh-thà nh Bắc-ninh, quan tiểu- phủ Ông Ãch Khiêm đánh má»™t tráºn bắn chết Ngô Côn và phá tan quân giặc.
Ngô Côn tuy chết, song còn có những đồ-đảng là Hoà ng sùng Anh, hiệu cá» và ng, LÆ°u vÄ©nh Phúc, hiệu cá» Ä‘en, Bà n văn Nhị, LÆ°Æ¡ng văn Lợi, hiệu cá» trắng, vẫn cứ quấy-nhiá»…u ở mạn Tuyên-quang, Thái-nguyên, quan quân phải hết sức chống giữ tháºt là vất vả. Triá»u-đình sai quan trung-quân Äoà n Thá» ra là m tổng-thống quân-vụ ở Bắc-kỳ.
Äoà n Thá» vừa má»›i ra, kéo quân lên đóng ở tỉnh-thà nh Lạng-sÆ¡n, bá»n giặc Khách là Tô Tứ nổi lên, ná»a đêm và o lấy thà nh, bắt ông ấy giết Ä‘i, còn Võ trá»ng Bình thì vượt thà nh chạy thoát được.
Tin ấy và o đến Huế, Triá»u-đình vá»™i và ng sai Hoà ng kế Viêm 165 ra là m Lạng-Bình-Ninh-Thái thống-đốc quân-vụ đại thần, cùng vá»›i quan tán-tÆ°Æ¡ng Tôn thất Thuyết Ä‘i dẹp giặc ở Bắc-kỳ. Qua tháng tÆ° năm sau (1871), nhà vua lại sai quan Hình-bá»™ thượng-thÆ° là Lê Tuấn là m chức Khâm-sai thị-sá»± để cùng vá»›i ông Hoà ng kế Viêm lo việc đánh dẹp.
Tháng 11 năm tân-mùi (1871), ở Quảng-yên lại có tên Hoà ng Tá» nổi lên, thông vá»›i giặc Tô Tứ và giặc Tà u-ô ở ngoà i bể, rồi Ä‘em binh thuyá»n Ä‘i cÆ°á»›p phá các nÆ¡i. Hoà ng kế Viêm giữ mạn SÆ¡n-tây, Lê Tuấn ra cùng vá»›i tỉnh thần Hải-dÆ°Æ¡ng Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc Tá». Äược Ãt lâu, quân thứ-tỉnh Hải-dÆ°Æ¡ng bắn chết tên TỠở huyện Thanh-lâm, dÆ°-đảng giặc ấy Ä‘á»u tan cả. Ở mạn thượng-du thì đảng cá» Ä‘en là bá»n LÆ°u vÄ©nh Phúc và đảng cá» và ng là bá»n Hoà ng sùng Anh quấy-nhiá»…u ở đất Tuyên-quang. Bao nhiêu thuế má ở mạn ấy, chúng thu cả, sau hai đảng ấy lại thù-khÃch nhau, đánh phá nhau tháºt là tà n-hại, đảng cá» Ä‘en vá» hà ng vá»›i quan ta, nhà vua bèn dùng LÆ°u vÄ©nh Phúc cho đất ở Lao-kay, được thu cả quyá»n lợi ở chá»— ấy, để chống giữ vá»›i đảng cá» và ng, đóng ở mạn Hà -giang.
Äất Bắc-kỳ cứ giặc-giã mãi, quan quân đánh-dẹp tháºt là tổn-hại mà không yên được. Äến tháng 7 năm nhâm-thân (1872), Triá»u-đình lại sai Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng là m Tuyên-sát đổng-sức đại-thần ra thay mặt vua xem- xét việc đánh giặc ở Bắc-kỳ. NhÆ°ng lúc bấy giá» việc giặc ở trong nÆ°á»›c chÆ°a xong, thì sá»± giao-thiệp vá»›i nÆ°á»›c Pháp đã sinh ra lắm ná»—i khó khăn, khiến việc nÆ°á»›c lại rối thêm ra nữa.
|
10-09-2008, 03:52 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 9
Quân Pháp Lấy Bắc Kỳ Lần Thứ I
1. NgÆ°á»i Pháp tìm Ä‘Æ°á»ng sang Tà u
2. Äồ-phổ-NghÄ©a
3. Äại-úy Francis Garnier ra Hà -ná»™i
4. Hạ thà nh Hà -ná»™i năm quÃ-dáºu (1873)
5. Lấy mấy tỉnh ở Trung-châu
6. Äại-úy Francis Garnier chết
7. Ông Philastre ra Hà -nội
8. Hòa-ước năm giáp-tuất (1874)
1. NgÆ°á»i Pháp tìm Ä‘Æ°á»ng sang Tà u.
Từ khi nÆ°á»›c Pháp lấy xong đất Nam-kỳ rồi, Súy-phủ ở Sà i-gòn sá»a-sang má»i việc, và cho ngÆ°á»i Ä‘i xem xét tình thế và sông núi ở Trung-kỳ và Bắc-kỳ để mở mang sá»± giao- thông. Lại có ý muốn tìm Ä‘Æ°á»ng thông sang nÆ°á»›c Tà u, bởi váºy tháng 5 năm bÃnh-dần (1866), thiếu-tÆ°á»›ng De la Grandière sai trung-tá Doudart de Lagrée cùng vá»›i đại-úy Francis Garnier (Ngạc-nhi) và mấy ngÆ°á»i Pháp nữa theo sông Mékong Ä‘i tìm Ä‘Æ°á»ng sang Tà u. Äến tháng 3 năm máºu-thìn (1868), non hai năm trá»i, ông Doudart de Lagrée má»›i sang đến đất Vân-nam. NhÆ°ng chẳng may ông ấy phải bệnh Ä‘au gan mà chết. Ông Francis Garnier Ä‘em xác ông ấy Ä‘i qua nÆ°á»›c Tà u, rồi xuống Tà u thủy vá» Sà i-gòn.
Äến năm canh-ngá» (1870) là năm Tá»±-đức thứ 23, ở bên Tây, nÆ°á»›c Pháp đánh nhau vá»›i nÆ°á»›c Phổ; quân Pháp thua, Pháp-hoà ng là Nã-phá-luân đệ-tam bị bắt. Dân nÆ°á»›c Pháp bỠđế-quốc mà láºp Dân-chủ cá»™ng-hòa. Tuy ở bên Pháp có sá»± chiến tranh, nhÆ°ng ở bên Viá»…n-đông nà y, quân Pháp vẫn giữ vững đất Nam-kỳ. Vả Triá»u-đình ở Huế còn báºn dẹp giặc Khách ở Bắc-kỳ, cho nên cÅ©ng không sinh sá»± lôi-thôi gì cả.
2. Äồ Phổ NghÄ©a (Jean Dupuis).
Thuở ấy, có má»™t ngÆ°á»i Pháp tên là Jean Dupuis, ta gá»i là Äồ-phổ-NghÄ©a mấy năm trÆ°á»›c đã Ä‘i du lịch ở các tỉnh bên Tà u, để tìm cách buôn-bán, biết có sông Hồng-hà từ đất Vân- nam chảy qua Bắc-kỳ ra bể, là má»™t Ä‘Æ°á»ng tiện lợi hÆ¡n, bèn nháºn vá»›i quan nhà Thanh ở Vân-nam để chở đồ binh-khà sang bán.
Äồ-phổ-NghÄ©a vá» cùng vá»›i má»™t ngÆ°á»i Pháp nữa tên là Millot, buôn- bán ở Thượng-hải, trù-tÃnh việc chở binh khà sang Vân-nam, Ä‘oạn rồi vá» Pháp để mua hà ng. Khi trở sang bên nà y, Äồ-phổ-NghÄ©a và o Sà i-gòn xin Súy-phủ giúp thanh-thế cho để Ä‘i qua Bắc-kỳ. Viên thống-đốc Nam-kỳ lúc bấy giá» là lục-quân thiếu-tÆ°á»›ng d Arhaud, có hứa vá»›i Äồ-phổ-NghÄ©a cho chiếc tà u Bourayne Ä‘i theo.
Äồ-phổ-NghÄ©a sang HÆ°Æ¡ng-cảng để cùng vá»›i Millot Ä‘em ba chiếc tà u con là Hồng-giang, Lao-kay và SÆ¡n-tây chở đồ binh-khà và hà ng-hóa và o Quảng-yên. Trong lúc ấy hải-quân trung-tá Sénès đã Ä‘em tà u Bourayne ra Bắc-kỳ, rồi lên Hải-dÆ°Æ¡ng, Hà -ná»™i, Bắc-ninh Ä‘i xem các nÆ¡i.
Trung-tá ở Bắc-ninh nghe tin bá»n Äồ-phổ-NghÄ©a đã đến Quảng-yên, liá»n trở ra để cùng bà n vá»›i quan Khâm-sai Lê Tuấn vá» việc thông-thÆ°Æ¡ng ở sông Hồng-hà .
Ông Lê Tuấn không có lệnh Triá»u-đình, không dám tá»±-tiện, nói xin đợi và i mÆ°Æ¡i hôm để có mệnh nhà vua ra sẽ hay.
Äồ-phổ-NghÄ©a và Millot thấy đợi lâu, bèn cứ Ä‘em tà u lên đóng ở Hà - ná»™i, rồi thuê thuyá»n chở đồ lên Vân-nam. Bấy giá» là cuối năm nhâm-thân (1872), là năm Tá»±-đức thứ 25. Thuyá»n của Äồ-phổ-NghÄ©a Ä‘i qua những đồn của quan ta, của giặc cá» và ng và giặc cá» Ä‘en Ä‘á»u vô sá»± cả. Khi lên dến Vân- nam, quan nhà Thanh cho chở đồ khoáng-váºt xuống, đến thánh tÆ° năm quÃ- dáºu (1873), thì Äồ-phổ-NghÄ©a và Millot lại trở vỠđến Hà -ná»™i, Ä‘em má»™t bá»n lÃnh cá» và ng vá» theo. Millot thì và o Sà i-gòn cho Súy-phủ biết tình-thế ở Bắc- kỳ, và nhân thể Ä‘em đồ khoáng-váºt sang bán ở HÆ°Æ¡ng-cảng. Còn Äồ-phổ- NghÄ©a thì ở lại Hà -ná»™i, đóng ở phố Má»›i bây giá», rồi cùng vá»›i mấy ngÆ°á»i Khách là Bà ng lợi Ký, Quan tá Äình mua gạo, mua muối chở lên Vân-nam.
Bấy giá» luáºt nÆ°á»›c ta cấm không cho chở muối sang Tà u, mà việc thông-thÆ°Æ¡ng ở sông Hồng-hà cÅ©ng chÆ°a định rõ thế nà o, nhÆ°ng Äồ-phổ- NghÄ©a tá»± xÆ°ng là có lệnh quan Tà u cho, thì không cần phải theo luáºt nÆ°á»›c Nam, vì nÆ°á»›c Nam là má»™t nÆ°á»›c phải thần-phục nÆ°á»›c Tà u.
Äồ-phổ-NghÄ©a không hiểu rõ sá»± giao-thiệp nÆ°á»›c Tà u và nÆ°á»›c ta ngà y trÆ°á»›c. Äối vá»›i Tà u thì bá» ngoà i nÆ°á»›c ta tuy xÆ°ng cống-thần, nhÆ°ng kỳ thá»±c vẫn là độc-láºp. Khi có việc gì, phải có sứ hai nÆ°á»›c sang thÆ°Æ¡ng-nghị rồi má»›i thi hà nh. Mà có khi sứ nÆ°á»›c Tà u bà n sang Ä‘iá»u gì, nÆ°á»›c ta không thuáºn cÅ©ng thôi, chứ không có phép tá»±-tiện mà là m được. Chỉ trừ lúc nà o nÆ°á»›c Tà u á»· thế mạnh mà bắt-nạt, nhÆ° Ä‘á»i nhà Nguyên, nhà Minh, và nhà Thanh, thì lại có ông Trần hÆ°ng Äạo, ông Lê thái Tổ và ông Nguyá»…n quang Trung tá» cho ngÆ°á»i Tà u biết rằng nÆ°á»›c Nam vốn không phải đất thuá»™c-địa của Tà u.
Tuy váºy, quan ta phải nể Äồ-phổ-NghÄ©a là ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp, sợ có việc gì, thì thà nh ra bất-hòa vá»›i Súy-phủ ở Sà i-gòn, cho nên cứ dùng lá»i nói ngá»t để can ông ấy đừng là m Ä‘iá»u trái vá»›i luáºt nÆ°á»›c. NhÆ°ng ông ấy cứ má»™t niá»m tá»± ý mình mà là m. Quan ta nhá» cả Giám-mục Puginier là Kẻ-sở lên can cÅ©ng không được.
Sau quân ta có bắt mấy tên Khách Bà nh lợi Ký và Quan tá Äình vá» sá»± Ä‘em thuyá»n chở muối và gạo lên Vân-nam, thì Äồ-phổ-NghÄ©a Ä‘em ngÆ°á»i Ä‘i bắt quan phòng-thà nh Hà -ná»™i và quan huyện Thá»-xÆ°Æ¡ng, Ä‘em xuống thuyá»n giam lại. Quan ta cÅ©ng ngÆ¡ ngác không biết ra thế nà o. Má»™t bên thì cố tình sinh sá»±, má»™t bên thì mệnh nhà vua ra không được lôi thôi Ä‘iá»u gì.
Bấy giá» Triá»u-đình sai quan hữu-tham-tri bá»™ Binh là Phan đình Bình là m khâm-phái ra giao cho ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng phải thu-xếp cho yên chuyện ấy. Ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng má»›i sai quan bố-chÃnh là VÅ© ÄÆ°á»ng định ngà y má»i Äồ-phổ-NghÄ©a đến há»™i-quán Quảng-đông, để há»™i nghị. Khi hai bên đến há»™i-đồng, quan ta nói rằng sá»± giao-thiệp nÆ°á»›c Pháp vá»›i nÆ°á»›c Nam đã có tá» hòa-Æ°á»›c năm nhâm-tuất (1862), và sá»± Ä‘em muối và gạo lên bán ở Vân- nam là trái vá»›i tá» hòa-Æ°á»›c ấy, và lại trái vá»›i luáºt bản-quốc. Äồ-phổ-NghÄ©a cãi rằng ông ấy có lệnh quan Tà u cho là đủ, không cần phải xin phép gì nữa, rồi đứng dáºy ra vá».
Triá»u-đình ở Huế thấy việc lôi thôi mãi, sợ để lâu thà nh ra nhiá»…u sá»±, má»›i sai ông Lê Tuấn, ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng và ông Nguyá»…n tăng Doãn và o sứ Sà i-gòn, để thÆ°Æ¡ng-nghị vá» việc ba tỉnh phÃa tây đất Nam-kỳ và nhân thể nhá» Súy-phủ phân xá» việc Äồ-phổ-NghÄ©a cho xong.
3. Äại-úy Francis Garnier (Ngạc Nhi) ra Hà -ná»™i.
Viên Thống-đốc Nam-kỳ bấy giá» là Hải-quân thiếu-tÆ°á»›ng Dupré vốn đã lÆ°u ý vá» việc Bắc-kỳ. TrÆ°á»›c đã viết thÆ° vá» cho Thượng-thÆ° thuá»™c-địa-bá»™ ở Paris nói rằng: " Äất Bắc-kỳ là đất tiếp-giáp vá»›i những tỉnh tây-nam nÆ°á»›c Tà u, ta nên chiếm giữ lấy thì sá»± cai-trị của ta ở Viá»…n-đông nà y má»›i được chắc chắn " .
NhÆ°ng bên Pháp bấy giá» má»›i Ä‘ang đánh nhau vá»›i nÆ°á»›c Phổ vừa xong, không muốn gây chuyện khác, bèn Ä‘iện sang cho thiếu-tÆ°á»›ng rằng: "Không được sinh sá»± ở Bắc-kỳ." Äến khi Millot vá» Sà i-gòn kể công việc ở Bắc-kỳ, thiếu-tÆ°á»›ng lại Ä‘iện vá» Paris nói rằng: " Việc Äồ-phổ-NghÄ©a ở Bắc-kỳ đã thà nh công rồi. Cần phải lấy xứ Bắc-kỳ và giữ lấy con Ä‘Æ°á»ng thông sang Tà u. Không cần phải viện binh. Thà nh công chắc lắm ". Ngay hôm ấy, thiếu-tÆ°á»›ng lại viết thêm má»™t cái thÆ° vá» nói rõ má»i lẽ, và quyết rằng xin chÃnh-phủ để cho thiếu-tÆ°á»›ng được tá»± tiện, há»… có việc gì thì thiếu-tÆ°á»›ng xin chịu lá»—i166.
Äang lúc ấy thì Triá»u-đình ở Huế sai bá»n ông Lê Tuấn và o xin thiếu- tÆ°á»›ng ra Ä‘iá»u-đình việc Äồ-phổ-NghÄ©a ở Bắc-kỳ.
Cứ nhÆ° ý của thiếu-tÆ°á»›ng Dupré Ä‘iện vá» cho chÃnh-phủ Pháp thì thiếu-tÆ°á»›ng chỉ mong có cái cÆ¡-há»™i gì để Ä‘em quân ra Bắc-kỳ. Nay thấy Triá»u-đình ta và o nhá» Súy-phủ ở Sà i-gòn phân-xá» việc Äồ-phổ-NghÄ©a, tháºt là gặp được cái dịp mình Ä‘ang mong, thiếu-tÆ°á»›ng liá»n gá»i quan hải-quân đại-úy Francis Garnier ở Thượng-hải vá», rồi sai ra Hà -ná»™i, nói rằng ra phân-xá» việc Äồ-phổ-NghÄ©a167.
Äại-úy Francis Garnier Ä‘em mấy chiếc tà u con và 170 ngÆ°á»i lÃnh ra đến cá»a Thuáºn, nghỉ lại mấy hôm để đợi quan khâm-sai cùng ra Bắc-kỳ. Äến tháng 10 năm quÃ-dáºu (1873), thì các quan ra đến Hà -ná»™i.
Bấy giá» ai cÅ©ng tưởng là đại-úy Francis Garnier ra chuyến nà y thì má»i việc xong cả, cho nên Ä‘i đến đâu quan ta cÅ©ng tiếp-đãi rất trá»ng-háºu. NhÆ°ng xem những thÆ°-từ của đại-úy lúc bấy giá», thì cốt ra có chủ ý khác. Khi ở Sà i-gòn sắp Ä‘i, đại-úy viết thÆ° vá» cho ngÆ°á»i anh ở bên Pháp nói rằng: " Lệnh của Súy-phủ cho, là được tá»± tiện. Việc gì hải-quân thiếu-tÆ°á»›ng cÅ©ng ủy-thác cho tôi cả. Váºy vì nÆ°á»›c Pháp mà tôi phải cố sức." Äến khi ra đến Hải-dÆ°Æ¡ng, đại-úy và o ở Kẻ-sặt, rồi viết thÆ° sai ngÆ°á»i Ä‘em cho Äồ-phổ- NghÄ©a, báo tin cho ông ấy biết cái chủ Ä‘Ãch của mình, và lại nói rằng trăm sá»± đại-úy trông-cáºy và o ông ấy chỉ bảo cho, bởi vì ông ấy đã quen biết má»i việc ở Bắc-kỳ.
Äồ-phổ-NghÄ©a tiếp được thÆ°, liá»n Ä‘em chiếc tà u Man-hao Ä‘i đón đại- úy. Lên đến Hà -ná»™i, đại-úy Ä‘em mấy ngÆ°á»i Ä‘i thẳng và o thà nh ra mắt ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng, và đòi Ä‘em quân ra đóng ở trong thà nh. Quân ta nói mãi, Äại-úy má»›i thuáºn ra đóng ở TrÆ°á»ng-thi. Äoạn rồi đại-úy viết thÆ° má»i giám-mục Puginier ở Kẻ-sở lên Hà -ná»™i, để nhá» là m thông-ngôn. Äại-úy lại là m tá» hiểu-dụ, cho dân biết, nói rằng: " Bản-chức ra Bắc-kỳ cốt để dẹp cho yên giặc-giã, và để mở-mang sá»± buôn-bán.
4. Hạ thà nh Hà -ná»™i năm quÃ-dáºu (1873).
Quan ta thấy đại- úy không nói gì đến việc Äồ-phổ-NghÄ©a, mà lại nói những việc dẹp-giặc và mở sá»± buôn-bán, thì Ä‘á»u lấy là m phân-vân. Sau lại thấy tà u và quân ở Sà i- gòn tiến ra, quan ta lại cà ng lo lắm. Äược mấy hôm, đại-úy không bà n há»i gì đến quan ta, tá»±-tiện là m tá» tuyên-bố sá»± mở sông Hồng-hà cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp, nÆ°á»›c I-pha-nho và nÆ°á»›c Tà u được ra và o buôn-bán.
Quan ta lúc bấy giá» cÅ©ng bối-rối quá. Việc giao-thiệp và việc buôn- bán vá»›i nÆ°á»›c Pháp thì đã định rõ trong tá» hòa-Æ°á»›c năm nhâm-tuất (1862), nay thấy đại-úy Francis Garnier Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»™t là m nhÆ° thế, thì cÅ©ng thấy là m lo, cho nên cÅ©ng có kiếm cách phòng-bị. Mà đại-úy cÅ©ng đã biết trÆ°á»›c rằng thế nà o quan ta cÅ©ng không chịu, cho nên đã định kế đánh thà nh Hà -ná»™i.
Äến đầu tháng 10, má»™t mặt đại-úy viết thÆ° cho ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng, trách quan ta là m ngăn-trở việc buôn-bán của Äồ-phổ-NghÄ©a; váºy vì sá»± văn-minh và cái quyá»n-lợi của nÆ°á»›c Pháp, cho nên Súy-phủ ở Sà i-gòn sai đại-úy ra mở sá»± buôn-bán ở Bắc-kỳ. Dẫu quan Việt-nam có thuáºn hay không cÅ©ng mặc, đại-úy cứ theo lệnh của Súy-phủ mà thi-hà nh. Má»™t mặt đại-úy bà n-định vá»›i Äồ-phổ-NghÄ©a định ngà y đánh thà nh và bắt ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng giải và o Sà i-gòn.
Cứ nhÆ° sách của Äồ-phổ-NghÄ©a, thì lúc bấy giá» có cả những ngÆ°á»i mạo xÆ°ng là đảng nhà Lê, cÅ©ng xin theo đại-úy để và o thà nh là m ná»™i-ứng.
Äến sáng hôm rằm tháng 10 năm quÃ-dáºu (1873), thì quân Pháp phát súng bắn và o thà nh Hà -ná»™i. Ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng cùng vá»›i con là phò-mã Nguyá»…n Lâm hoảng-hốt lên thà nh giữ cá»a Äông và cá»a Nam. Äược non má»™t giỠđồng hồ thì thà nh vỡ, phò-mã Lâm trúng đạn chết, ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng thì bị thÆ°Æ¡ng nặng. Quân Pháp và o thà nh bắt được ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng và quan khâm-phái Phan đình Bình Ä‘em xuống tà u.
Ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng nghÄ© mình là má»™t báºc lão-thần thá» vua đã trải ba triá»u, đánh nam dẹp bắc đã qua mấy phen, nay chẳng may vì việc nÆ°á»›c mà bị thÆ°Æ¡ng, đến ná»—i phải bị bắt, ông quyết chà không chịu buá»™c thuốc và nhịn ăn mà chết.
Ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i ngÆ°á»i ở Thừa-thiên, do lại-Ä‘iển xuất thân, là m quan từ Ä‘á»i vua Thánh-tổ, trải qua ba triá»u, mà nhà vẫn thanh-bạch, chỉ Ä‘em chÃ-lá»± mà lo việc nÆ°á»›c, chứ không thiết của-cải. NhÆ°ng chẳng may phải khi quốc-bá»™ gian-nan, ông phải Ä‘em thân hiến cho nÆ°á»›c, thà nh ra cả nhà cha con, anh em Ä‘á»u mất vì việc nÆ°á»›c. tháºt là má»™t nhà trung-liệt xÆ°a nay Ãt có váºy.
5. Lấy mấy tỉnh ở Trung-châu.
Thà nh Hà -ná»™i thất thủ rồi, quan ta thì trốn-tránh Ä‘i cả, giặc cÆ°á»›p lại nhân dịp nổi lên. Äại-úy Francis Garnier lại cho những ngÆ°á»i theo vá»›i mình Ä‘i là m quan các nÆ¡i để chống vá»›i quan triá»u, rồi lại sai ngÆ°á»i Ä‘i đánh lấy tỉnh Ninh-bình, Nam-định và Hải-dÆ°Æ¡ng.
Quan ta ở các tỉnh Ä‘á»u ngÆ¡ ngác không biết ra thế nà o, há»… thấy ngÆ°á»i Tây đến là bá» chạy. Bởi váºy, chỉ có ngÆ°á»i Pháp tên là Hautefeuille và 7 ngÆ°á»i lÃnh tây mà hạ được thà nh Ninh-bình, và chỉ trong 20 ngà y mà 4 tỉnh ở Trung-châu mất cả.
6. Äại-úy Francis Garnier chết.
Triá»u-đình được tin biến ở Bắc- kỳ, vá»™i-và ng sai ông Trần đình Túc, ông Nguyá»…n trá»ng Hợp, ông TrÆ°Æ¡ng gia Há»™i cùng vá»›i giám-mục Bình (Mgr Bohier) và linh-mục Äăng ( Dangelger) ra Hà -ná»™i, để Ä‘iá»u đình má»i việc và sai ông Hoà ng kế Viêm ở SÆ¡n-tây là m tiết- chế quân-vụ, để phòng giữ các nÆ¡i. Lại sai ông Lê Tuấn là m toà n-quyá»n, ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng là m phó, và o thÆ°Æ¡ng-thuyết vá»›i Súy-phủ ở Sà i-gòn vá» việc đại-úy Francis Garnier đánh Bắc-kỳ.
Lúc bấy giỠông Hoà ng kế Viêm đóng ở SÆ¡n-tây, có đảng cá» Ä‘en là bá»n LÆ°u vÄ©nh Phúc vá» giúp. Vua phong cho LÆ°u vÄ©nh Phúc là m Ä‘á»-đốc, để cùng vá»›i quan quân chống giữ quân Pháp. LÆ°u vÄ©nh Phúc Ä‘em quân vỠđóng ở mạn phủ Hoà i-đức. Khi ông Trần đình Túc và ông Nguyá»…n trá»ng Hợp Ä‘ang thÆ°Æ¡ng-thuyết vá»›i đại-úy Francis Garnier, thì quân cá» Ä‘en vỠđánh Hà - ná»™i. Äại-úy Ä‘em quân Ä‘i Ä‘uổi đánh, lên đến Cầu-giấy thì bị phục quân giết chết.
7. Ông Philastre ra Hà -nội.
Nguyên khi thiếu-tÆ°á»›ng Dupré sai đại-úy Francis Garnier ra Bắc-kỳ là tá»± ý mình chứ chÃnh-phủ nÆ°á»›c Pháp vẫn không thuáºn, bởi váºy khi được tin đại-úy đã khởi sá»± đánh Hà -ná»™i, thiếu- tÆ°á»›ng liá»n sai hải-quân đại-úy, khiêm chức thống-soái việc hình-luáºt ở Nam- kỳ, là ông Philastre (ta gá»i là Hoắc-đạo-sinh) cùng vá»›i qua phó-sứ nÆ°á»›c ta là ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng ra Ä‘iá»u-đình má»i việc ở Bắc-kỳ.
Äến Cá»a-cấm thì ông Philastre và ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng má»›i biết rằng đại-úy Francis Garnier đã bị quân cá» Ä‘en giết mất rồi. Sá» chép rằng khi được tin ấy, ông Philastre tức giáºn vá»— bà n mà bảo ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng rằng: " Việc không xong rồi, phải trở vỠđợi lệnh súy-phủ má»›i được. " Ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng sợ ông Philastre giáºn quá mà nhỡ việc, má»›i ung-dung mà nói rằng: " Việc đánh lấy thà nh Hà -ná»™i súy-phủ bảo không phải là bản-ý, mà quân bản-quốc ở 4 tỉnh Bắc-kỳ cÅ©ng không tranh dà nh gì cả. Váºy hai bên không có là m Ä‘iá»u gì trái nhau. Nay đại-úy Francis Garnier chết, hoặc là bị giết chết, hoặc là vì dân nổi lên là m loạn, việc ấy ta chÆ°a rõ. Huống chi trả thà nh lại để định hòa-Æ°á»›c cho xong, ấy là lệnh của súy-phủ; mà thu lấy thà nh rồi má»›i nghị-hòa, ấy là mệnh của bản-quốc. Còn nhÆ° việc Hà -ná»™i giết đại-úy Francis Garnier thì cÅ©ng nhÆ° đại-úy Francis Garnier giết ông Nguyá»…n tri PhÆ°Æ¡ng, việc đó xuất Æ° ý ngoại, chứ có phải lá»—i chúng ta đâu. Bây giá» chúng ta ra đây, mắt chÆ°a trông thấy việc gì cả, má»›i nghe thấy tin báo mà đã bá» vá», thế chẳng hóa ra mình Ä‘i uổng mất công hay sao ? chi bằng ta cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° lên Hà -ná»™i bảo Ä‘em tà u xuống đón, chúng ta sẽ lên tá»›i nÆ¡i, hoặc là cứ theo mệnh lệnh mà là m, hoặc là xét rõ duyên-do tại sao mà đại-úy Francis Garnier chết, rồi sẽ báo tin, thế chẳng ổn việc lắm hay sao ? " Ông Philastre nghe lá»i ấy, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° lên cho Hà -ná»™i biết.
Ngay lúc ấy có tà u " Decrès " còn đóng ở gần Äồ-sÆ¡n, ông Philastre muốn sang tà u ấy để cho chiếc tà u mình Ä‘i là "D Estrées " trở vá» báo tin cho Sà i-gòn biết. Nguyá»…n văn TÆ°á»ng ngăn Ä‘i rằng: "Tà u của mình đã và o cá»a rồi lại trở ra, nhỡ sÄ©-dân biết, lại bắt chÆ°á»›c Hà -ná»™i mà là m báºy, thì là m thế nà o mà ngăn cấm được; sợ có việc tổn-hại, thì lấy lẽ gì mà bẩm vá»›i quà súy. Váºy nay xin sai chiếc tà u "Decrès" ra bể, Ä‘uổi đánh những giặc Tà u-ô, còn cứ Ä‘em tà u "D Estrées" và o đến Hải-phòng, rồi ta lên Hải-dÆ°Æ¡ng, Ä‘em trả tỉnh-thà nh lại cho bản-triá»u, để tá» cái lòng tin cho sÄ©-dân biết, sau ta lên Hà - ná»™i, trả nốt cả mấy thà nh kia, và tra-há»i việc đại úy Francis Garnier chết ra thế nà o sẽ bẩm cho quÃ-súy biết " .
Ông Philastre vốn là má»™t ngÆ°á»i rất công bằng, lại thấy ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng nói hợp-lẽ, bèn thuáºn nghe, và lên Hải-dÆ°Æ¡ng truyá»n trả thà nh lại cho quan ta, rồi lên Hà -ná»™i là m tá» giao-Æ°á»›c trả lại cả 4 thà nh cho quan ta coi giữ. Còn những tà u bè và quân lÃnh của Pháp ở các tỉnh thì thu cả vá» Hà - ná»™i, rồi Ä‘inh ngà y rút quân ra đóng ở Hải-phòng đợi đến ngà y ký tá» hòa-Æ°á»›c xong thì rút vá». Bấy giá» là tháng giêng năm giáp-tuất (1874), là năm Tá»±- đức thứ 27.
Äồ-phổ-NghÄ©a thấy ông Philastre phá mất cả những việc của mình đã là m vá»›i đại-úy Francis Garnier, bèn và o Sà i-gòn kêu vá»›i súy-phủ và đòi tiá»n phÃ-tổn non má»™t triệu nguyên
8. Hòa-ước năm giáp-tuất (1874).
Má»i việc ở Hà -ná»™i xếp-đặt xong rồi, súy-phủ ở Sà i-gòn sai ông Rheinart (Lê Na) ra thay cho ông Philastre cùng vá»›i ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng vá» Nam-kỳ, định sá»± hòa-Æ°á»›c cho kịp ngà y thiếu-tÆ°á»›ng Dupré vá» Pháp.
Ngà y 27 tháng giêng năm giáp-tuất (1874), là năm Tá»±-đức thứ 27, hải-quân thiếu-tÆ°á»›ng Dupré và ông Lê Tuấn, ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng ký tá» hòa-Æ°á»›c cả thảy 22 khoản, đại-lược có những khoản nà y là quan trá»ng hÆ¡n cả.
Khoản II. Quan thống-lÄ©nh nÆ°á»›c Pháp nháºn quyá»n Ä‘á»™c-láºp của vua nÆ°á»›c Nam không phải thần phục nÆ°á»›c nà o nữa, và khi nà o vua nÆ°á»›c Nam có cần đến việc gì để đánh dẹp giặc giã, thì nÆ°á»›c Pháp sẵn lòng giúp mà không yêu-cầu Ä‘iá»u gì.
Khoản III. Vua nÆ°á»›c Nam phải Ä‘oan nháºn y theo chÃnh-lược ngoại-giao của nÆ°á»›c Pháp, và chÃnh-lược ngoại-giao hiện lúc bấy giá» thế nà o thì phải để nguyên nhÆ° thế, không được đổi khác Ä‘i
Quan thống-lĩnh nước Pháp tặng vua nước Nam:
1. 5 chiếc tà u có đủ máy-móc súng-ống
2. 100 khẩu súng đại-bác, và mỗi khẩu có 200 viên đạn
3. 1000 khẩu súng tay và 5000 viên đạn
Khoản IV. Quan thống-lÄ©nh nÆ°á»›c Pháp hứa cho quan sang giúp vua nÆ°á»›c Nam để dạy táºp lÃnh thủy, lÃnh bá»™; cho những kỹ-sÆ° sang dạy là m má»i việc, và cho những ngÆ°á»i giá»i việc tà i chÃnh sang tổ-chức việc thuế-má và việc thÆ°Æ¡ng-chÃnh v. v.
Khoản V. Vua nÆ°á»›c Nam phải thuáºn nhÆ°á»ng đứt đất 6 tỉnh Nam-kỳ cho nÆ°á»›c Pháp.
Khoản IX. Vua nước Nam phải để cho giáo-sĩ được tự-do đi giảng-đạo, và cho dân trong nước được tự-do theo đạo.
Khoản XI. Vua nÆ°á»›c Nam phải mở cá»a Thị-nại ( Qui-nhÆ¡n ), của Ninh-hải ( Hải-phòng ), thà nh Hà -ná»™i và sông Hồng-hà , cho ngoại quốc và o buôn-bán.
Khoản XIII. NÆ°á»›c Pháp được quyá»n đặt lÄ©nh-sá»± ở các cá»a bể và các thà nh- thị đã mở ra cho ngoại quốc và o buôn-bán.
Khoản XV. NgÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp hay là ngÆ°á»i ngoại quốc, há»… có giấy thông hà nh của quan lÄ©nh-sá»± Pháp và có chữ quan Việt-nam phê nháºn thì được phép Ä‘i xem các nÆ¡i ở trong nÆ°á»›c.
Khoản XVI. NgÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp và ngÆ°á»i ngoại quốc có Ä‘iá»u gì kiện tụng tại đất Việt-nam, thì do lÄ©nh-sá»± Pháp phân-xá».
Khoản XX. Khi nà o tá» hòa-Æ°á»›c nà y ký xong, thì quan thống-lÄ©nh nÆ°á»›c Pháp đặt sứ-thần ở Huế để chiếu những Ä‘iá»u đã giao-Æ°á»›c mà thi hà nh. Vua nÆ°á»›c Nam cÅ©ng được quyá»n đặt sứ-thần ở Paris và ở Sà i-gòn.
Tá» hòa-Æ°á»›c ấy ký xong, thì quan chánh-sứ Lê Tuấn mất, ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng vá» Huế. Thiếu-tÆ°á»›ng Dupré giao má»i việc ở Nam-kỳ cho hải-quân thiếu-tÆ°á»›ng Krantz quyá»n lÄ©nh, rồi vá» Pháp.
Tháng 6, Triá»u-đình ở Huế lại sai quan hình-bá»™ Thượng-thÆ° là Nguyá»…n văn TÆ°á»ng và quan lại-bá»™ thị-lang là Nguyá»…n tăng Doãn, và o Sà i-gòn cùng vá»›i thiếu-tÆ°á»›ng Krantz định các lệ vá» sá»± buôn-bán ở nÆ°á»›c Nam. Äến 20 tháng 7, thì tá» thÆ°Æ¡ng-Æ°á»›c láºp xong.
|
10-09-2008, 03:53 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 10
Tình thế nước Nam từ năm Giáp Tuất vỠsau
1. Văn-thân nổi loạn ở Nghệ-tỉnh
2. Giặc ở Bắc-kỳ
3. Sự giao-thiệp với Tà u
4. Tình-thế nước Tà u
5. Sự giao-thiệp với nước Pháp
1. Văn-thân nổi loạn ở Nghệ-tỉnh.
Nhá» có ông Philastre và ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng thu xếp việc Bắc-kỳ vừa xong, thì ở mạn Nghệ-tÄ©nh có loạn.
Nguyên lúc bấy giá» dân trong nÆ°á»›c ta chia ra là m hai phái: bên lÆ°Æ¡ng, bên giáo; hai bên vẫn không Æ°a nhau. Äến khi sảy ra việc đại-úy Francis Garnier lấy Hà -ná»™i, bá»n sÄ© phu ở mạn Nghệ-tÄ©nh thấy giáo-dân có nhiá»u ngÆ°á»i theo giúp ông ấy, thì lấy là m tức giáºn lắm, bèn rủ nhau nổi lên đánh phá.
Tháng giêng năm giáp-tuất (1874), là năm Tá»±-đức thứ 27, đất Nghệ-an có hai ngÆ°á»i tú-tà i là Trần Tấn và Äặng nhÆ° Mai há»™i-táºp cả các văn- thân trong hạt, rồi là m má»™t bà i hịch gá»i là " Bình Tây sát tả ", đại lược nói rằng " Triá»u-đình dẫu hòa vá»›i vá»›i Tây mặc lòng sÄ©-phu nÆ°á»›c Nam vẫn không chịu, váºy trÆ°á»›c nhất xin giết hết giáo-dân, rồi sau đánh Ä‘uổi ngÆ°á»i Tây cho hết, để giữ lại cái văn-hóa của ta đã hÆ¡n 1000 năm nay, v. v..." Bá»n Văn- thân cả thảy Ä‘á»™ non hÆ¡n ba nghìn ngÆ°á»i, kéo Ä‘i đốt phá những là ng có đạo.
NÆ°á»›c ta mà không chịu khai-hóa ra nhÆ° các nÆ°á»›c khác là cÅ©ng bởi bá»n sÄ©-phu cứ giữ thói cÅ©, không chịu theo thá»i thế mà thay đổi. Nay sá»± suy-nhược của mình đã sá» sá» ra đấy, thế mà vẫn cứ không chịu mở mắt ra mà nhìn, lại vì sá»± tức giáºn má»™t lúc mà việc nông-ná»—i cà n-rỡ, để cho thiệt hại thêm, nhÆ° thế thì cái tá»™i trạng của bá»n sÄ©-phu đối vá»›i nÆ°á»›c nhà chẳng to lắm ru!
Lúc bấy giá» quan tổng-đốc Nghệ-an là ông Tôn thất Triệt lại có ý dung-túng bá»n Văn-thân, cho nên há» cà ng đắc thế cà ng phá dữ. Triá»u-đình thấy váºy, má»›i truyá»n bắt quan quân phải dẹp cho yên. Bá»n Văn-thân thấy quan quân Ä‘uổi đánh, bèn cùng vá»›i bá»n giặc Trần quang Hoán, TrÆ°Æ¡ng quan Phủ, Nguyá»…n huy Äiển đánh lấy thà nh Hà -tÄ©nh, rồi ra vây phủ Diá»…n-châu.
Triá»u-đình thấy thế giặc cà ng ngà y cà ng to, bèn sai ông Nguyá»…n văn TÆ°á»ng ra là m khâm-sai và ông Lê bá Tháºn là m tổng-thống, Ä‘em quân ra đánh dẹp, từ tháng 2 đến tháng 6 má»›i xong.
2. Giặc ở Bắc-kỳ.
Thuở ấy ở mạn Thượng-du đất Bắc-kỳ lúc nà o cũng có giặc, quan quân đánh mãi không được, phải nhỠquân Tà u sang đánh giúp cũng không xong.
Mạn Hải-dÆ°Æ¡ng và Quảng-yên thì vẫn có những ngÆ°á»i mạo xÆ°ng là con-cháu nhà Lê, cứ quấy-rá»—i mãi. Khi Francis Garnier ra lấy Hà -ná»™i, những ngÆ°á»i ấy vá» xin theo Ä‘i đánh quân ta, nhÆ°ng vì sau nÆ°á»›c Pháp trả lại các tỉnh ở Bắc-kỳ, há» lại tản Ä‘i. và từ khi nÆ°á»›c ta và nÆ°á»›c Pháp đã ký hòa-Æ°á»›c rồi, quan Pháp có Ä‘em binh-thuyá»n Ä‘i đánh giúp, cho nên má»›i diệt được đảng ấy.
Còn ở mạn Tuyên-quang, thì có giặc cá» và ng nhÅ©ng-nhiá»…u đã lâu. Quan quân phải đánh dẹp mãi không được. Äến tháng 8 năm ất-hợi (1875), là năm Tá»±-đức thứ 28, tÆ°á»›ng cá» và ng là Hoà ng sùng Anh Ä‘em quân vỠđóng ở là ng Châu-thượng, thuá»™c phủ VÄ©nh-tÆ°á»ng. Bấy giá» quan quân tán-dÆ°Æ¡ng quân-vụ tỉnh SÆ¡n-tây là Tôn thất Thuyết vỠđánh má»™t tráºn. Giặc ấy từ đó tan dần.
Năm sau Tôn thất Thuyết lại giết được tên giặc Tráºn ở là ng Cổ-loa, và dẹp yên được ở mạn SÆ¡n-tây. NhÆ°ng đến năm máºu-dần (1878), ở Lạng- sÆ¡n lại có tên giặc Khách là Lý dÆ°Æ¡ng Tà i nổi lên.
Lý dÆ°Æ¡ng Tà i trÆ°á»›c là m quan hiệp-trấn ở Tầm-châu, thuá»™c tỉnh Quảng-tây, sau bị cách má»›i nổi lên là m giặc và đem quân trà n sang đánh lấy tỉnh Lạng-sÆ¡n. Quan ta Ä‘em thÆ° sang cho quan Tà u biết. Quan Ä‘á»-đốc Quảng-tây là Phùng tá» Tà i Ä‘em quân 26 doanh sang cùng vá»›i quân ta há»™i- tiá»…u. Äến tháng 9 năm ká»·-mão (1879), quan quân má»›i bắt được Lý dÆ°Æ¡ng Tà i ở núi Nghiêm-háºu thuá»™c tỉnh Thái-nguyên Ä‘em giải sang Tà u.
Vì đất Bắc-kỳ cứ có giặc giã luôn cho nên Triá»u-đình đặt ra chức TÄ©nh-biên-sứ để giừ các nÆ¡i vá» Ä‘Æ°á»ng ngược. Năm canh-thìn (1880), đặt ra Lạng-giang-đạo và Äoan-hùng-đạo sai hai viên TÄ©nh-biên phó-sứ là TrÆ°Æ¡ng quang Äản đóng ở Lạng-giang và Nguyá»…n hữu Äá»™ đóng ở Äoan-hùng, lại phong cho Hoà ng kế Viêm là TÄ©nh-biên-sứ, kiêm cả hai đạo .
3. Sự giao-thiệp với Tà u.
NÆ°á»›c ta từ xÆ°a đến nay tuy là độc-láºp, nhÆ°ng vẫ giữ lệ triá»u-cống nÆ°á»›c Tà u, lấy cái nghÄ©a rằng nÆ°á»›c nhá» phải tôn- kÃnh nÆ°á»›c lá»›n. cho nên khi chiến-tranh, dẫu ta có đánh được Tà u Ä‘i nữa, thì rồi nhà nà o lên là m vua cÅ©ng phải theo cái lệ ấy, mà đá»i nà o cÅ©ng lấy Ä‘iá»u đó là m tá»±-nhiên vì rằng triá»u-cống cÅ©ng không tổn hại gì mấy, mà nÆ°á»›c vẫn Ä‘á»™c-láºp và lại không hay có việc lôi-thôi vá»›i má»™t nÆ°á»›c láng-diá»ng mạnh hÆ¡n mình. Bởi váºy há»… vua nà o lên ngôi, cÅ©ng chiếu lệ sai sứ sang Tà u cầu phong, và cứ ba năm sai sứ sang cống má»™t lần.
Các vua Ä‘á»i nhà Nguyá»…n cÅ©ng theo lệ ấy, nhÆ°ng các Ä‘á»i vua trÆ°á»›c thì vua phải ra Hà -ná»™i mà tiếp sứ Tà u và thụ phong cho. Äến Ä‘á»i vua Dá»±c- tông thì sứ Tà u và o tại Huế phong vÆ°Æ¡ng cho ngà i.
Còn những cống phẩm thì cứ theo lệ, mà thÆ°á»ng chỉ Ä‘Æ°a sang giao cho quan Tổng-đốc Lưỡng-Quảng để đệ vá» Kinh, chứ không mấy khi sứ ta sang đến Yên-kinh. Trong Ä‘á»i vua Dá»±c-tông thì sá» chép rằng năm máºu-thìn (1868), có ông Lê Tuấn, ông Nguyá»…n tÆ° Giản và ông Hoà ng Tịnh sang sứ Tà u. Năm quÃ-dáºu (1873), lại có các ông Phan sÄ© Thục, ông Hà văn Khai, và ông Nguyá»…n Tu sang sứ Tà u, để bà y tá» việc đánh giặc Khách ở Bắc-kỳ.
Từ năm giáp-tuất (1874) trở Ä‘i, Triá»u-đình ở Huế đã ký tá» hòa-Æ°á»›c vá»›i Pháp, công nháºn nÆ°á»›c Nam Ä‘á»™c-láºp, không thần-phục nÆ°á»›c nà o nữa, nhÆ°ng lúc bấy giá» vì thế bất-đắc-dÄ© mà ký tá» hòa-Æ°á»›c, cứ trong bụng vua Dá»±c-tông vẫn không phục, cho nên ngà i vẫn cứ theo lệ cÅ© mà triá»u-cống nÆ°á»›c Tà u, có ý mong khi hữu sá»±, nÆ°á»›c Tà u sang giúp mình. Bởi váºy năm bÃnh-tà (1876), vua Dá»±c-tông sai ông Bùi ân Niên tức là ông Bùi Dỵ, ông Lâm Hoà nh và ông Lê Cát sang sứ nhà Thanh. Năm canh-thìn (1880), lại sai ông Nguyá»…n Thuáºt, Trần Khánh Tiên, Nguyá»…n Hoang sang Yên-kinh dâng biểu xÆ°ng thần và các đồ cống-phẩm. Năm sau, Triá»u-đình nhà Thanh sai ÄÆ°á»ng đình Canh sang Huế bà n việc buôn-bán và láºp cuá»™c chiêu thÆ°Æ¡ng, chủ ý là để thông tin cho chÃnh phủ Tà u biết má»i việc bên nÆ°á»›c ta.
Má»™t bên đã hòa vá»›i nÆ°á»›c Pháp, nháºn theo chÃnh-lược ngoại-giao của nÆ°á»›c Pháp mà độc-láºp 168 , má»™t bên cứ triá»u-cống nÆ°á»›c Tà u, có ý để cầu viện, bởi thế cho nên chÃnh phủ Pháp lấy Ä‘iá»u đó mà trách Triá»u-đình ta váºy.
4. Tình-thế nước Tà u.
XÆ°a nay ta vẫn công nháºn nÆ°á»›c Tà u là thượng-quốc và vẫn phải lệ triá»u-cống. Há»… khi nà o trong nÆ°á»›c có việc biến- loạn và vẫn trông mong nÆ°á»›c Tà u sang cứu-viện. Không ngá» từ thế-ká»· thứ XIX trở Ä‘i, thế lá»±c các nÆ°á»›c bên Tây-âu mạnh lên, ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘i lược địa rất nhiá»u, mà tình thế nÆ°á»›c Tà u thì rất là suy-nhược. Năm Äạo-quang thứ 19 (1839) tức là năm Minh-mệnh thứ 20 bên ta, vì việc cấm thuốc nha- phiến ở Quảng-đông thà nh ra có chiến-tranh vá»›i nÆ°á»›c Anh-cát-lợi. Quân nÆ°á»›c Anh đánh phá thà nh Ninh-ba, ThÆ°Æ¡ng-hải, v. v. Vua Äạo Quang phải nháºn những Ä‘iá»u hòa-Æ°á»›c năm nhâm-dần (1842) là m tại Nam-kinh, nhÆ°á»ng đảo HÆ°Æ¡ng-cảng cho nÆ°á»›c Anh và mở những thà nh Quảng-châu, Hạ-môn, Phúc-châu, Ninh-ba và ThÆ°Æ¡ng-hải ra cho ngoại quốc và o buôn-bán.
Cuá»™c hòa-Æ°á»›c ở Nam-kinh định xong, các nÆ°á»›c ngoại-dÆ°Æ¡ng và o buôn-bán ở nÆ°á»›c Tà u và đặt lÄ©nh-sá»± ở Quảng-châu, Ninh-ba, ThÆ°Æ¡ng-hải, v. v. Äến năm Hà m-phong thứ 8 (1858), tức là năm Tá»±-đức thứ 11, nÆ°á»›c Anh và nÆ°á»›c Pháp ký tá» hòa-Æ°á»›c vá»›i nÆ°á»›c Tà u, đặt sứ-thần ở Bắc-kinh. Äoạn nÆ°á»›c Tà u có Ä‘iá»u trái Æ°á»›c, gây thà nh việc chiến-tranh vá»›i hai nÆ°á»›c ấy. Quân nÆ°á»›c Anh và nÆ°á»›c Pháp đánh lấy hải-khẩu, rồi kéo lên đánh lấy Bắc-kinh. Vua Hà m-phong phải nháºn những Ä‘iá»u hòa-Æ°á»›c năm canh-thân (1860) là m tại Thiên-tân.
Từ đó nÆ°á»›c Tà u bị các nÆ°á»›c khác sách-nhiá»…u má»i Ä‘iá»u và bị đè nén nhiá»u cách. Lúc ấy nÆ°á»›c Tà u chẳng khác gì cái nhà lá»›n đã bị hẩm-nát sắp đổ, mà ta vẫn không tỉnh ngá»™, cứ mê-má»™ng là nÆ°á»›c ấy còn cÆ°á»ng thịnh, có thể giúp ta được trong khi nguy-hiểm. Bởi váºy khi quân nÆ°á»›c Pháp đã lấy Bắc-kỳ rồi, ngÆ°á»i mình còn trông cáºy ở quân cứu-viện của nÆ°á»›c Tà u. PhÆ°Æ¡ng-ngôn ta có câu rằng " Chết Ä‘uối vá»› phải bá»t " tháºt là đúng lắm. Nếu ngÆ°á»i Tà u có đủ thế lá»±c cứu được ta, thì trÆ°á»›c hết há» hãy cứu lấy hỠđã. NhÆ°ng lúc bấy giá» từ vua quan cho chà bá»n sÄ©-phu trong nÆ°á»›c ta, ai là ngÆ°á»i hiểu rõ cái tình-thế ấy ? Cho nên không những là ta không chịu cải cách chÃnh thể của ta cho hợp thá»i mà lại còn là m những Ä‘iá»u ngang-ngạnh để cho chóng há»ng việc. Ấy cÅ©ng là cái váºn nÆ°á»›c chẳng may, song những ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng lá»™ lúc ấy cÅ©ng không so tránh được cái lá»—i của mình váºy.
5. Sự giao-thiệp với nước Pháp.
Từ khi ông Philastre ra Ä‘iá»u- đình má»i việc ở Bắc-kỳ xong rồi, ông Rheinart ra thay ở Hà -ná»™i, đợi cho đến ngà y ký hòa-Æ°á»›c thì chiếu má»i khoản mà thi hà nh. Ông Rheinart ở được mấy tháng, rồi vá» lại Sà i-gòn, giao quyá»n cho lục-quân thiếu-tá Dujardin (La- Äăng). Thiếu-tá có Ä‘em binh-thuyá»n giúp quan ta Ä‘i đánh giặc ở mạn Hải- dÆ°Æ¡ng và Quảng-yên.
Äến khi tá» hòa-Æ°á»›c và tá» thÆ°Æ¡ng-Æ°á»›c đã ký xong thì Triá»u-đình sai ông Nguyá»…n tăng Doãn ra Bắc-kỳ để cùng thiếu-tá Dujardin chá»n đất ở Hà - ná»™i và ở Ninh-hải (Hải-phòng) để là m dinh là m trại cho quan quân nÆ°á»›c Pháp đóng, và lại sai quan thượng-thÆ° bá»™ Há»™ là ông Phạm phú Thứ ra là m Hải-an tổng-đốc sung chức tổng-lý thÆ°Æ¡ng-chánh đại-thần, cùng vá»›i ông Nguyá»…n tăng Doãn và ông Trần hi Tăng bà n định việc thÆ°Æ¡ng-chánh ở Bắc- Kỳ.
Tháng 6 năm ất-hợi (1875) chÃnh phủ nÆ°á»›c Pháp sai ông Rheinart sang là m khâm-sứ ở Huế, ông Truc là m lÄ©nh-sá»± ở Hải-phòng, và ông Kergaradec (Kê-la-Ä‘Ãch) là m lÄ©nh-sá»± ở Hà -ná»™i. Triá»u-đình sai ông Nguyá»…n thà nh à và o là m lÄ©nh sá»± ở Sà i-gòn.
Ông Rheinart ở Huế đến tháng 10 năm bÃnh-tà (1876), thì cáo bịnh xin vá», ông Philastre ra thay.
Triá»u-đình lúc bấy giá» cÅ©ng đã hiểu rằng há»… không theo tân-há»c thì không tiến-hóa được, cho nên má»›i định cho ngÆ°á»i Ä‘i du há»c. Năm máºu-dần (1878), bên Pháp có mở há»™i vạn quốc đấu-xảo ở Paris, vua sai ông Nguyá»…n thà nh à và ông Nguyá»…n tăng Doãn Ä‘em đồ Ä‘i đấu-xảo và cho ngÆ°á»i sang há»c ở Toulon.
NhÆ°ng vì năm tân-tị (1881), Triá»u-đình lại sai quan Lá»…-bá»™ thị-lang là Phạm BÃnh sang HÆ°Æ¡ng-cảng, Ä‘em 12 đứa trẻ con Ä‘i há»c ở trÆ°á»ng Anh-cát- lợi, rồi lại sai sứ Ä‘i sang Tiêm-la và sang Tà u mà không cho sứ-thần nÆ°á»›c Pháp biết, bởi váºy chÃnh-phủ Pháp lấy những Ä‘iá»u đó mà trách Triá»u-đình ở Huế không theo hòa-Æ°á»›c năm giáp-tuất (1874).
Khi ông Philastre còn ở Huế, vì ông ấy là má»™t ngÆ°á»i công chÃnh và lại có há»c chữ Nho, cho nên Triá»u-đình ta trá»ng-đãi và có Ä‘iá»u gì trang-trải cÅ©ng còn dá»…. Từ năm ká»·-mão (1879) vá» sau, ông ấy vá» Pháp rồi, sá»± giao- thiệp cà ng ngà y cà ng khó thêm: phần thì vì ngÆ°á»i mình không biết cách giao thiệp vá»›i ngoại-quốc, phần thì cái quyá»n-lợi nÆ°á»›c ta và nÆ°á»›c Pháp lúc bấy giá» tÆ°Æ¡ng-phản vá»›i nhau, cho nên hai bên không có lòng tin-cáºy nhau, thà nh ra sá»± giao-thiệp không được thân-thiết lắm.
Vả vá» sau, sá»± cai-trị ở Nam-kỳ đã thà nh nếp, giặc giã đã yên cả; ở bên Pháp thì thế lá»±c đã mạnh, và đã có nhiá»u ngÆ°á»i bà n đến việc bên Viá»…n- đông nà y và việc bảo-há»™ ở Bắc-kỳ. Lại nhân có những nÆ°á»›c I-ta-ly. I-pha- nho, Anh-cát-lợi và Hoa-kỳ muốn sang thông-thÆ°Æ¡ng vá»›i nÆ°á»›c Nam, mà có ý không muốn chịu để quan nÆ°á»›c Pháp phân-xá» những việc can-thiệp đến ngÆ°á»i những nÆ°á»›c ấy. Bởi váºy nÆ°á»›c Pháp muốn láºp hẳn cuá»™c bảo-há»™ để cho khá»i má»i sá»± lôi thôi, bèn bá» lệ đặt quan hải-quân khiêm lÄ©nh chức thống-đốc ở Nam-kỳ, mà sai quan văn sang sung chức ấy để trù-tÃnh má»i việc.
Tháng 6 năm ká»·-mão (1879), viên thống đốc má»›i là ông Le Myre de Vilers sang nháºn chức ở Sà i-gòn và ông Rheinart lại sang là m khâm-sứ ở Huế để thay cho ông Philastre.
Bắc-kỳ thì ngÆ°á»i Pháp đã ra và o buôn-bán, nhÆ°ng vì quan ta không biết lo sá»± khai hóa, việc thông thÆ°Æ¡ng không được tiện-lợi, và ở mạn thượng-du thì có quân cá» Ä‘en tuy là mượn tiếng theo lệnh quan ta, nhÆ°ng kỳ thá»±c chúng nó là m gì cÅ©ng không ai ngăn cấm được. Bởi váºy, chÃnh-phủ Pháp má»›i lấy những Ä‘iá»u đó mà trách quan ta và sai quan Ä‘em quân ra Bắc- kỳ, lấy cá»› nói ra mở mang sá»± buôn-bán, kỳ thá»±c là ra kinh-doanh việc ở vùng ấy.
|
10-09-2008, 03:53 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 11
Quân Pháp Lấy Bắc Kỳ Lần Thứ II
1. Äại tá Henri Rivière ra Hà Ná»™i
2. Hạ thà nh Hà Nội lần thứ hai
3. Việc cầu cứu nước Tà u
4. Quân Pháp lấy Nam Äịnh
1. Äại tá Henri Rivière ra Hà Ná»™i.
- Cuối năm Tân Tỵ (1881)169, nhân có hai ngÆ°á»i Pháp tên là Courtin và Villeroi được giấy thông hà nh Ä‘i lên Vân Nam, nhÆ°ng lên đến gần Là o Kay, bị quân Khách là m ngăn trở, không Ä‘i được. Viên thống đốc Le Myre de Vilers bèn gá»i thÆ° vá» Pháp, nói rằng nÆ°á»›c Pháp nên dùng binh lá»±c mà cho dẹp cho yên đất Bắc Kỳ. Sang tháng 2 năm Nhâm Ngá» (1882), má»™t mặt thống đốc sai hải quân đại tá Henri Rivière sắp sá»a binh thuyá»n ra Hà Ná»™i; má»™t mặt viết thÆ° và o Huế, đại lược nói rằng : đất Bắc Kỳ loạn lạc, luáºt nhà vua không ai theo. NgÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp có giấy thông hà nh của quân An Nam cấp cho mà đi đến đâu cÅ©ng bị quân Khách ngăn trở. Ở Huế thì quan Việt Nam thất lá»… vá»›i quan khâm sứ Rheinart. Váºy nên nÆ°á»›c Pháp phải dùng cách để bênh vá»±c quyá»n lợi của ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp.
Äược Ãt lâu, đại tá Henri Rivière Ä‘em hai chiếc tà u và mấy trăm quân ra đến Hải Phòng, rồi Ä‘i tà u nhá» lên Hà Ná»™i, đóng ở Äồn Thủy.
2. Hạ thà nh Hà -nội lần thứ hai.
Quan tổng đốc Hà Ná»™i bấy giá» là ông Hoà ng Diệu thấy binh thuyá»n nÆ°á»›c Pháp tá»± nhiên ra Bắc Kỳ, lấy là m nghi kỵ lắm, tuy có sai quan tuần phủ Hoà ng Hữu Xứng ra tiếp đãi tá» tế, nhÆ°ng trong bụng vẫn lo, cho nên má»›i sai sá»a dá»n thà nh trì để phòng bị. Äại tá Henri Rivière và o thà nh thấy váºy có ý không bằng lòng, bèn quyết ý đánh thà nh.
Sáng 5 giá» ngà y mồng 8 tháng 3 năm Nhâm Ngá» (1882), quan tổng đốc tiếp được tá» tối háºu thÆ° của đại tá hạn cho đến 8 giá» phải giải binh, và các quan võ Việt Nam phải ra đợi lệnh ở Äồn Thủy. Äúng 8 giá» thì quân Pháp khởi sá»± đánh thà nh, 11 giá» thì thà nh đổ. Ông Hoà ng Diệu trèo lên cây thắt cổ mà tá»± táºn, còn các quan thì bá» chạy cả.
Lúc tiếp được thÆ° của đại tá, thì ông Hoà ng Diệu có sai Ãn sát sứ là Tôn Thất Bá ra thÆ°Æ¡ng thuyết. Ông Tôn Thất Bá ở trên thà nh bá» thang trèo xuống vừa xong, thì quân Pháp bắn súng và o thà nh, ông ấy bá» trốn mất. Äến khi hạ được thà nh rồi, đại tá sai tìm ông Tôn Thất Bá vá» quyá»n lÄ©nh má»i việc 170.
Vua Dá»±c Tông được tin thà nh Hà Ná»™i thất thủ, bèn xuống chiếu truyá»n cho quan kinh lược chánh phó sứ là là ông Nguyá»…n ChÃnh và Bùi Ân Niên Ä‘em binh lui vá» mặt Mỹ Äức để cùng vá»›i Hoà ng Kế Viêm tìm cách chống giữ. NhÆ°ng quan khâm sứ Rheinart sang thÆ°Æ¡ng thuyết rằng việc đánh thà nh Hà Ná»™i không phải là chủ ý của nÆ°á»›c Pháp, và xin sai quan ra giữ lấy thà nh trì. Triá»u đình bèn sai quan nguyên Hà Ninh tổng đốc là Trần Äình Túc là m Khâm sai đại thần, quan TÄ©nh biên phó sứ là Nguyá»…n Hữu Äá»™ là m phó khâm sai, ra Hà Ná»™i để cùng vá»›i đại tá Henri Rivière thu xếp má»i việc. Äại tá trả thà nh Hà Ná»™i cho quan ta, nhÆ°ng vẫn đóng quân ở trong Hà nh cung. Hai bên thÆ°Æ¡ng nghị mãi. Äại tá đòi 4 khoản :
1 - nÆ°á»›c Nam phải nháºn nÆ°á»›c Pháp bảo há»™
2 - phải nhÆ°á»ng thà nh thị Hà Ná»™i cho nÆ°á»›c Pháp
3 - đặt thương chánh ở Bắc Kỳ
4 - sá»a lại việc thÆ°Æ¡ng chánh ở các nÆ¡i, và giao quyá»n
cho ngÆ°á»i Pháp cai quản.
Bá»n ông Trần Äình Túc đệ những khoản ấy vá» Kinh. Triá»u đình há»™i nghị, các quan có nhiá»u ngÆ°á»i nói rằng : nÆ°á»›c ta trong còn có LÆ°u VÄ©nh Phúc, ngoà i còn có nÆ°á»›c Tà u, lẽ nà o lại bó tay mà chịu. Bèn trả lá»i không chịu.
Äến tháng 10 thì ông Trần Äình Túc vá» Huế, ông Nguyá»…n Hữu Äá»™ ở lại là m Hà Ninh tổng đốc.
3. Việc cầu-cứu nước Tà u.
Triá»u đình ta bấy giá» nghÄ© nÆ°á»›c Pháp cố ý chiếm Ä‘oạt, và lại tưởng rằng nÆ°á»›c Tà u có thể bênh vá»±c được mình, cho nên má»›i sai ông Phạm Tháºn Duáºt sang Thiên Tân cầu cứu. Chẳng qua
là ngÆ°á»i mình có hay có tÃnh á»· lại, cho nên má»›i Ä‘i kêu cầu ngÆ°á»i ta, chứ không biết rằng ngÆ°á»i Tà u giữ nÆ°á»›c Tà u không xong còn Ä‘i cứu ai được. Tuy váºy, không những ngÆ°á»i Tà u không cứu được mình mà lại còn muốn nhân dịp để mượn tiếng sang lấy nÆ°á»›c mình. Xem nhÆ° khi thà nh Hà ná»™i thất thủ, quan tổng đốc Lưỡng Quảng là TrÆ°Æ¡ng Thụ Thanh là m máºt sá»› vá» tâu vá»›i vua nhà Thanh, đại lược nói rằng : "nÆ°á»›c Nam và nÆ°á»›c Tà u tiếp giáp vá»›i nhau mà thế lá»±c nÆ°á»›c Nam tháºt là suy hèn, không có thể tá»± chủ được nữa, váºy ta nên mượn tiếng sang đánh giặc mà đóng giữ ở các tỉnh thượng du. Äợi khi có biến thì ta chiếm lấy những tỉnh ở vá» phÃa bắc sông Hồng Hà ". Bởi váºy triá»u đình nhà Thanh má»›i sai Tạ KÃnh BÆ°u, ÄÆ°á»ng Cảnh Tùng Ä‘em quân sang đóng ở Bắc Ninh và ở SÆ¡n Tây, sau lại sai quan bố chÃnh Quảng Tây là Từ Diên Húc Ä‘em quân sang tiếp ứng.
4. Quân Pháp lấy Nam-định.
ChÃnh phủ Pháp trÆ°á»›c cÅ©ng muốn thu xếp dần dần cho xong việc bảo há»™ ở nÆ°á»›c Nam, và cho khá»i sá»± chiến tranh, nhÆ°ng sau thấy Triá»u đình ở Huế không chịu, lại thấy có quân Tà u sang đóng ở các tỉnh, bèn má»™t mặt sai ông Charles Thomson sang là m thống đốc Nam Kỳ, để thay cho ông Le Myre de Vilers vá» Pháp; má»™t mặt tiếp quân cho đại tá Henri Rivière và triệu quan khâm sứ Rheinart ở Huế vá».
Nguyên trÆ°á»›c đại tá Henri Rivière ở Hà Ná»™i chỉ có 400 lÃnh, sau lại tiếp được 750 ngÆ°á»i nữa, đại tá bèn để đại úy Berthe de Villers vá»›i 400 quân ở lại giữ Hà Ná»™i, còn bao nhiêu Ä‘em Ä‘i đánh Nam Äịnh. Ngà y 28 tháng 2 năm Quý Mùi (1883), thì quân Pháp khởi sá»± đánh thà nh. Äánh từ sáng dến trÆ°a thì quân Pháp và o thà nh; quan tổng đốc VÅ© Trá»ng Bình bá» chạy, quan đỠđốc Lê Văn Äiếm tá» tráºn, quan án sát sứ Hồ Bá Ôn bị thÆ°Æ¡ng.
5. Äại tá Henri Rivière bị chết.
Quan ta thấy quân Pháp tiến binh, và lại cáºy có quân Tà u sang cứu, bèn quyết ý đổi thế hòa ra thế công. Má»™t mặt quan tổng đốc Bắc Ninh là TrÆ°Æ¡ng Quang Äản cùng vá»›i quan phó kinh lược Bùi Ân Niên Ä‘em binh vỠđóng ở Giốc Gạch, thuá»™c huyện Gia Lâm chá»±c sang đánh Hà Ná»™i. Äại úy Berthe de Villers Ä‘em quân ở Hà Ná»™i sang đánh Ä‘uổi, quan quân phải lui vá» phÃa Bắc Ninh. Má»™t mặt quan tiết chế Hoà ng Kế Viêm sai LÆ°u VÄ©nh Phúc là m tiên phong Ä‘em quân vỠđóng phủ Hoà i Äức, để đánh quân Pháp.
Äại tá Henri Rivière lấy xong Nam Äịnh rồi vá» Hà Ná»™i thấy quân ta và quân cá» Ä‘en sắp đến đánh, bèn truyá»n lệnh tiến binh lên đánh mặt phủ Hoà i Äức. Sáng hôm 13 tháng 4 thì đại tá Ä‘em 500 quân ra đánh ở mạn Cầu Giấy, bị quân cá» Ä‘en phục ở chung quanh đổ ra đánh, quân Pháp chết và bị thÆ°Æ¡ng đến non 100 ngÆ°á»i. Äại tá Henri Rivière tá» tráºn, đại úy Berthe de Villers bị thÆ°Æ¡ng nặng.
Sà i Gòn được tin đại tá Henri Rivière chết, viên thống đốc Thomson liá»n Ä‘iện vá» cho chÃnh phủ Pháp biết. Lúc bấy giỠở Paris hạ nghị viện còn Ä‘ang do dá»± vá» việc đánh lấy Bắc Kỳ. Khi tiếp được Ä‘iện báo ở Sà i Gòn vá», nghị viện liá»n thuáºn cho chÃnh phủ trÃch ra 5 triệu rưỡi pháºt lăng để chi tiêu vá» việc binh phÃ, và lại thuáºn cho má»™t viên quan văn là m toà n quyá»n, sang kinh lý má»i việc ở Bắc Kỳ.
ChÃnh phủ Pháp liá»n Ä‘iện sang truyá»n cho lục quân thiếu tÆ°á»›ng Bouet ở Nam Kỳ ra thống đốc quân vụ ở Bắc Kỳ, sai Hải quân thiếu tÆ°á»›ng Courbet Ä‘em má»™t Ä‘á»™i chiến thuyá»n sang tiếp ứng và lại cỠông Harmand là sứ thần Pháp ở Tiêm La ra là m toà n quyá»n.
Ngà y mồng 3 tháng 5, thì thiếu tÆ°á»›ng Bouet Ä‘em 200 lÃnh tây, 300 lÃnh táºp ra đến Hải Phòng. Láºp tức thiếu tÆ°á»›ng sá»a sang sá»± chống giữ ở Hà Ná»™i và Nam Äịnh, và lại cho Georges Vlavianos (ông Kiá»u) là ngÆ°á»i theo Äồ Phổ NghÄ©a ngà y trÆ°á»›c, được phép má»™ lÃnh cá» và ng Ä‘i là m tiá»n quân.
Quan ta Ä‘em quân vỠđánh quân Pháp ở Hà Ná»™i, Hải Phòng và ở Nam Äịnh, nhÆ°ng chá»— nà o cÅ©ng thất bại.
Quân ta bấy giá» không có thống nhất, ai đứng lên má»™ được năm ba trăm ngÆ°á»i cho mang gÆ°Æ¡m mang giáo Ä‘i đánh, há»… phải Ä‘á»™ và i ba phát đạn trái phá thì xô đẩy nhau mà chạy; còn quân của nhà vua thì không có luyện táºp, súng đại bác toà n là súng cổ, súng tay thì Ãt và xấu. NhÆ° thế thì chống là m sao được vá»›i quân Pháp là quân đã quen đánh tráºn và lại có đủ súng ống tinh nhuệ?
Bấy giỠcuộc hòa đổi ra chiến, súy phủ ở Sà i Gòn đuổi quan lĩnh sự Việt Nam là ông Nguyễn Thà nh à vỠHuế. Trong khi việc nước đang rối cả lên như thế, thì vua Dực Tông mất.
Ngà i mất ngà y 16 tháng 6 năm Quý Mùi (1883), trị vì được 36 năm, thá» 55 tuổi, miếu hiệu là Dá»±c Tông Anh Hoà ng Äế.
|
10-09-2008, 03:54 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 12
Cuộc Bảo Hộ Của Nước Pháp
1. Sá»± phế láºp ở Huế : vua Hiệp Hòa.
2. Quân Pháp lấy cá»a Thuáºn An.
3. Hòa ước năm Quý Mùi (1883).
4. Việc ở Bắc Kỳ.
5. Vua Hiệp Hòa bị giết.
6. Vua Kiến Phúc.
7. Sự đánh lấy các tỉnh ở Bắc Kỳ.
8. Lấy tỉnh Sơn Tây.
9. Lấy thà nh Bắc Ninh.
10. Lấy Hưng Hóa.
11. Lấy Tuyên Quang.
12. Hòa ước Fournier.
13. Hòa ước Patenôtre tháng 6 năm Giáp Thân.
14. Việc Triá»u chÃnh ở Huế.
15. Vua HÃ m Nghi.
1. Sá»± phế láºp tại Huế: Vua Hiệp Hòa.
Bản triá»u nhà Nguyá»…n truyá»n ngôi đến hết Ä‘á»i vua Dá»±c Tông thì mất quyá»n tá»± chủ. NÆ°á»›c Nam từ đó thuá»™c vá» nÆ°á»›c Pháp bảo há»™. NghÄ©a là ngôi nhà vua tuy vẫn còn, nhÆ°ng quyá»n chÃnh trị phải theo chÃnh phủ Bảo Há»™ xếp đặt.
Ấy cÅ©ng vì thá»i đại biến đổi mà ngÆ°á»i mình không biết biến đổi, cho nên nÆ°á»›c mình má»›i thà nh ra suy đồi. Vả lúc ấy ở ngoà i Bắc Kỳ thì rối loạn, ở trong Triá»u thì quyá»n thần chuyên chế, bởi váºy cho nên lại sinh ra lắm việc khó khăn 171 .
Vua Dá»±c Tông không có con, nuôi 3 ngÆ°á»i cháu là m con nuôi : trưởng là ông Dục Äức 172, phong Thụy quốc công, thứ là ông Chánh Mông, phong Kiên giang quáºn công, ba là ông Dưỡng Thiện. Khi ngà i sắp mất, có để di chiếu nói rằng : đức tÃnh ông Dục Äức không đáng là m vua, mà ý ngà i muốn láºp ông Dưỡng Thiện, nhÆ°ng vì ông ấy còn bé, mà việc nÆ°á»›c cần phải có vua lá»›n tuổi, cho nên phải láºp con trưởng. Ngà i lại cho Trần Tiá»…n Thà nh, Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết là m phụ chÃnh.
Äược ba ngà y thì Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết đổi tá» di chiếu, bỠông Dục Äức mà láºp em vua Dá»±c Tông là Lạng quốc công lên là m vua. Triá»u thần ngÆ¡ ngác, không ai dám nói gì, chỉ có quan ngá»± sá» Phan Äình Phùng đứng dáºy can rằng : "Tá»± quân chÆ°a có tá»™i gì mà là m sá»± phế láºp nhÆ° thế thì sao phải lẽ". Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết truyá»n Ä‘em bắt giam Phan Äình Phùng, rồi cách chức Ä‘uổi vá».
Lạng quốc công, húy Hồng Dáºt lên là m vua, đặt niên hiệu là Hiệp Hòa. Còn ông Dục Äức thì Ä‘em giam ở Dục Äức giảng Ä‘Æ°á»ng.
2. Quân Pháp lấy cá»a Thuáºn An.
Vua Hiệp Hòa vừa láºp xong, thì viên Toà n quyá»n má»›i là ông Harmand đến Hải Phòng, rồi há»™i hải quân thiếu tÆ°á»›ng Courbet và lục quân thiếu tÆ°á»›ng Bouet, để bà n định má»i việc.
Äịnh má»™t mặt thì thiếu tÆ°á»›ng Bouet Ä‘em quân lên đánh lấy đồn phủ Hoà i; má»™t mặt thì thiếu tÆ°á»›ng Courbet Ä‘em tà u và o đánh lấy cá»a Thuáºn An, để bắt triá»u đình phải nháºn nÆ°á»›c Pháp bảo há»™.
Ngà y 12 tháng 7, thiếu tÆ°á»›ng Bouet lên đánh quân Cá» Äen ở mạn là ng Vòng. Hai bên đánh nhau non ba ngà y trá»i. Sau quân Cá» Äen phải lùi lên đóng ở Äồn Phùng. NhÆ°ng vì lúc bấy giá» nÆ°á»›c lÅ© lên to, đê vỡ nên quân Pháp không tiến lên được.
Ngà y 16, lục quân trung tá Brionval ở Hải Phòng đem quân lên lấy thà nh Hải Dương.
Quân Pháp tuy thắng, nhÆ°ng quân Cá» Äen còn mạnh, nên chi thiếu tÆ°á»›ng Bouet phải Ä‘iện vá» Paris xin thêm quân tiếp ứng.
Trong khi lục quân thiếu tÆ°á»›ng Bouet tiến quân đánh tại Bắc Kỳ, thì hải quân thiếu tÆ°á»›ng Courbet cùng vá»›i viên toà n quyá»n Harmand Ä‘em tà u và o đánh cá»a Thuáºn An, từ ngà y 15 đến ngà y 18 tháng bảy thì thà nh Trấn Hải vỡ. Quan trấn thà nh là Lê SÄ©, Lê Chuẩn tá» tráºn, Lâm Hoà nh, Trần Thúc Nhân thì nhảy xuống sông tá»± tá».
3. Hòa ước năm quý-mùi (1883).
Triá»u đình thấy sá»± nguy cấp, liá»n sai quan ra xin hòa. Viên toà n quyá»n Harmand bắt quan ta phải giải binh cả má»i nÆ¡i, rồi cùng vá»›i ông De Champeaux lên Huế để nghị hòa. Triá»u đình sai quan Hiệp biện hÆ°u trà là Trần Äình Túc là m khâm sai toà n quyá»n, và Nguyá»…n Trá»ng Hợp là m phó, để cùng vá»›i quan Pháp há»™i nghị.
Ngà y 23 tháng 7 thì tá» hòa Æ°á»›c láºp xong, có chữ ông Harmand, ông De Champeaux, ông Trần Äình Túc và ông Nguyá»…n Trá»ng Hợp cùng ký.
Tá» Hòa Æ°á»›c có 27 khoản : - Khoản thứ nhất nói rằng : NÆ°á»›c Nam chịu nháºn nÆ°á»›c Pháp bảo há»™, có việc gì giao thiệp vá»›i ngoại quốc thì phải do nÆ°á»›c Pháp chủ trÆ°Æ¡ng. - Khoản thứ hai : Tỉnh Bình Thuáºn thuá»™c vá» Nam Kỳ. - Khoản thứ ba : Quân Pháp đóng giữ ở núi đèo Ngang và ở Thuáºn An. - Khoản thứ sáu : Từ tỉnh Khánh Hòa ra đến đèo Ngang thì quyá»n cai trị thuá»™c vá» Triá»u đình.
Những khoản sau nói rằng viên khâm sứ ở Huế được quyá»n tá»± do ra và o yết kiến nhà vua. Còn đất Bắc Kỳ kể từ đèo Ngang trở ra thì nÆ°á»›c Pháp đặt công sứ 173 ở các tỉnh để kiểm soát những công việc của quan Việt Nam. NhÆ°ng ngÆ°á»i Pháp không dá»± và o việc cai trị ở trong hạt.
Từ hòa Æ°á»›c ký xong, gá»i vá» Paris để chÃnh phủ duyệt y, rồi má»›i há»— giao, nghÄ©a là má»›i tuyên cáo cho thiên hạ biết. Ông De Champeaux ở lại Huế là m khâm sứ, viên toà n quyá»n Harmand ra Bắc Kỳ để kinh lý việc đánh dẹp.
4. Việc ở Bắc Kỳ.
Triá»u đình ở Huế nháºn hòa Æ°á»›c xong rồi, sai quan Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Trá»ng Hợp là m Khâm sai đại thần, quan Công bá»™ Thượng thÆ° Trần Văn Chuẩn và quan Lại bá»™ tham tri Hồng Phi là m phó khâm sai, ra Bắc Kỳ để cùng vá»›i viên Toà n quyá»n Harmand hiểu dụ nhân dân và bãi quân thứ ở các nÆ¡i.
Bấy giỠở Bắc Kỳ có quan nhà Thanh là DÆ°Æ¡ng Cảnh Tùng đóng ở SÆ¡n Tây, Từ Diên Húc đóng ở Bắc Ninh, lại có quân Cá» Äen của LÆ°u VÄ©nh Phúc đóng ở đồn Phùng.
Triá»u đình tuy có chỉ ra truyá»n cho quan ta phải rút quân vá» Huế, nhÆ°ng quan ta còn nhiá»u ngÆ°á»i muốn á»· nÆ°á»›c Tà u mà chống giữ vá»›i quân Pháp, cho nên không ai phụng chỉ. Bởi váºy cuá»™c chiến tranh ở Bắc Kỳ mãi không xong được.
5. Vua Hiệp Hòa bị giết.
Trong Huế thì vua Hiệp Hòa cÅ©ng muốn nháºn chÃnh sách bảo há»™ để cho yên ngôi vua, nhÆ°ng các quan có nhiá»u ngÆ°á»i không chịu, và lại thấy Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết chuyên chế thái quá, muốn dùng kế mà trừ bá» Ä‘i, bèn đổi Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng sang là m Binh bá»™ Thượng thÆ°, Tôn Thất Thuyết là m Lại bá»™ Thượng thÆ°, để bá»›t binh quyá»n của Tôn Thất Thuyết.
Hai ngÆ°á»i thấy vua có lòng nghi, sợ để lâu thà nh vạ, bèn và o tâu vá»›i bà Từ Dụ Thái háºu để láºp ông Dưỡng Thiện là con nuôi thứ ba vua Dá»±c Tông, rồi bắt vua Hiệp Hòa Ä‘em ra phủ ông Dục Äức cho uống thuốc Ä‘á»™c chết. Vua Hiệp Hòa là m vua được hÆ¡n 4 tháng, sá» gá»i là Phế Äế.
Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết đã giết vua Hiệp Hòa rồi, lại thấy quan Phụ chÃnh Trần Tiá»…n Thà nh không theo ý mình, cÅ©ng sai ngÆ°á»i giết nốt.
6. Vua Kiến Phúc.
Ngà y mồng 7 tháng 10 năm Quý Mùi (1883), ông Dưỡng Thiện, húy là Ưng Äăng lên ngôi là m vua, đặt niên hiệu là Kiến Phúc. Bấy giá» ngà i má»›i có 15 tuổi, việc gì cÅ©ng ở Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết quyết định cả.
Bắc Kỳ thì Hoà ng Kế Viêm còn đóng tại SÆ¡n Tây, TrÆ°Æ¡ng Quang Äản còn đóng tại Bắc Ninh, cùng vá»›i quân Tà u chống giữ quân Pháp. Viên khâm sứ ở Huế lấy Ä‘iá»u đó trách Triá»u đình. Triá»u đình lại có dụ ra truyá»n cho Hoà ng Kế Viêm và TrÆ°Æ¡ng Quang Äản phải vá» kinh.
Các quan bấy giá» cÅ©ng có ông vá», cÅ©ng có ông nạp ấn trả Triá»u đình, rồi hoặc Ä‘i chiêu má»™ những ngÆ°á»i nghÄ©a dÅ©ng, hoặc Ä‘i theo quan nhà Thanh, để chống nhau vá»›i quân Pháp. Bấy giá» có quan đỠđốc Nam Äịnh là Tạ Hiện lÄ©nh chức đỠđốc của Tà u, và quan án sát sứ Phạm Vụ Mẫn và quan tri phủ Kiến XÆ°Æ¡ng Hoà ng Văn Hòe bá» chức mà đi; quan tán tÆ°Æ¡ng quân vụ ở SÆ¡n Tây là Nguyá»…n Thiện Thuáºt bá» vá» Hải DÆ°Æ¡ng, Ä‘i má»™ quân để chống giữ vá»›i quân Pháp.
7. Sự đánh lấy các tỉnh ở Bắc Kỳ.
Viên Toà n quyá»n Harmand ra Bắc Kỳ sá»a sang sá»± cai trị, láºp ra những Ä‘á»™i lÃnh tuần cảnh, tục gá»i là lÃnh khố xanh, để phòng giữ các nÆ¡i, và bãi lÃnh cá» và ng của thiếu tÆ°á»›ng Bouet đã cho má»™ được mấy trăm, vì những lÃnh ấy hay cÆ°á»›p phá dân gian. NhÆ°ng vì viên Toà n quyá»n xâm và o quyá»n quan binh, cho nên thiếu tÆ°á»›ng Bouet lấy là m bất bình.
Ngà y mồng má»™t tháng 8, thiếu tÆ°á»›ng Ä‘em quân lên đánh Cá» Äen ở đồn Phùng. Hai bên đánh nhau rất dữ. Quân Cá» Äen tuy phải lui, nhÆ°ng chÆ°a thá»±c thua. Thiếu tÆ°á»›ng thấy đánh giặc chÆ°a được và lại có ý bất hòa vá»›i viên Toà n quyá»n, bèn xin vá» Pháp, giao binh quyá»n lại cho đại tá Bichot.
Äược Ãt lâu, có quân tiếp ở Sà i Gòn ra, đại tá Bichot bèn và o lấy tỉnh Ninh Bình.
8. Lấy Sơn Tây.
Ngà y 25 tháng 9, chÃnh phủ Pháp Ä‘iện sang cho hải quân thiếu tÆ°á»›ng Courbet là m thống đốc quân vụ, kiêm chức Toà n quyá»n ở Bắc Kỳ. Viên nguyên Toà n Quyá»n Harmand xin vá» Pháp.
Từ đó việc binh nhung, việc cai trị và việc giao thiệp, ở cả tay thiếu tÆ°á»›ng Courbet. Trong khi thiếu tÆ°á»›ng còn phải sá»a sang má»i việc và đợi quân tiếp ở Pháp sang thì quan ta Ä‘em quân vỠđánh Hải DÆ°Æ¡ng, đốt cả phố xá. Quan Pháp nghi tỉnh thần thông vá»›i văn thân, bèn bắt đầy và o Côn Lôn.
Äến khi thiếu tÆ°á»›ng tiếp được quân ở bên Pháp sang, số quân Pháp ở Bắc Kỳ bấy giỠđược hÆ¡n 9000 ngÆ°á»i, thiếu tÆ°á»›ng chia ra là m hai đạo, Ä‘em cả thủy bá»™ tiến lên đánh thà nh SÆ¡n Tây. Äánh từ sáng ngà y 13 đến hết ngà y 16 má»›i hạ được thà nh. Quân Cá» Äen chống giữ hăng lắm, nhÆ°ng quân ta và quân Tà u thấy súng của Pháp bắn lên mạnh quá, Ä‘á»u bá» thà nh rút lên mạn ngược, quân Cá» Äen cÅ©ng phải chạy theo. Tráºn ấy quân Pháp bị 83 ngÆ°á»i tá» tráºn và 319 ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng.
9. Lấy thà nh Bắc Ninh.
Quân Pháp tuy đã lấy dược Sơn Tây, nhưng quân Tà u cà ng ngà y cà ng sang đông, thiếu tướng phải chỠcó quân tiếp thêm mới đi đánh chỗ khác. Bên Pháp lại sai một lữ đoà n174 sang Bắc Kỳ và sai lục quân trung tướng Millot sang là m thống đốc quân vụ thay cho hải quân thiếu tướng Courbet.
Ngà y 16 tháng giêng năm Giáp Thân (1884), thống tÆ°á»›ng Millot sang nháºm chức, thiếu tÆ°á»›ng Courbet được thăng lên hải quân trung tÆ°á»›ng và lại ra coi hải quân để giữ mặt bể. Bấy giá» quân Pháp cả thảy được hÆ¡n 1 vạn 6 nghìn ngÆ°á»i và 10 Ä‘á»™i pháo thủ, chia là m 2 lữ Ä‘oà n. Má»™t lữ Ä‘oà n ở bên hữu ngạn sông Hồng Hà thì đóng ở Hà Ná»™i, có thiếu tÆ°á»›ng Brière de l Isle coi; má»™t lữ Ä‘oà n ở bên tả ngạn sông Hồng Hà , thì đóng ở Hải DÆ°Æ¡ng, có thiếu tÆ°á»›ng De Négrier coi.
Bấy giá» con Ä‘Æ°á»ng từ Hà Ná»™i sang Bắc Ninh, chá»— nà o cÅ©ng có quân Tà u và quân ta đóng. Thống tÆ°á»›ng Millot bèn truyá»n lệnh cho thiếu tÆ°á»›ng Brière de l Isle Ä‘em quân qua sông Hồng Hà , rồi theo sông Äuống (tức là sông Thiên Äức) Ä‘i vá» phÃa đông. Còn toán quân của thiếu tÆ°á»›ng De Négrier ở Hải DÆ°Æ¡ng, Ä‘i tà u đến Phả Lại lên bá»™, để tiếp và o vá»›i toán quân của thiếu tÆ°á»›ng Brière de l Isle, rồi cả thủy bá»™ theo sông Cầu (sông Nguyệt Äức) tiến lên đánh Bắc Ninh.
Hai bên khởi sá»± đánh nhau từ ngà y 11 tháng 2 đến ngà y 16, thì lấy được Äáp Cầu. Quân Tà u thấy quân Pháp chặn mất Ä‘Æ°á»ng lên Lạng SÆ¡n, bèn bá» Bắc Ninh rút lên mạn Thái Nguyên. Tối ngà y 16, thì quân Pháp và o thà nh Bắc Ninh. Tráºn ấy quân Pháp chỉ mất có 8 ngÆ°á»i và 40 bị thÆ°Æ¡ng mà thôi.
Thiếu tướng Brière de l Isle đem quân lên đánh Yên Thế, rồi đến ngà y 23 thì lên lấy thà nh Thái Nguyên.
10. Lấy HÆ°ng Hóa. Hạ dược thà nh Bắc Ninh và thà nh Thái Nguyên rồi, quân Pháp quay vá» mạn sông Hồng Hà để đánh lấy HÆ°ng Hóa và Tuyên Quang. Thiếu tÆ°á»›ng Brière de l Isle Ä‘em lữ Ä‘oà n thứ nhất theo con Ä‘Æ°á»ng SÆ¡n Tây lên HÆ°ng Hóa, rồi dà n tráºn ở bên nà y sông Äà Giang. Hai bên khởi sá»± đánh nhau từ sáng ngà y rằm tháng 3, đến 2 giá» chiá»u ngà y hôm ấy thì quân Pháp sang sông ở chá»— gần địa hạt huyện Bất Bạt. ChÃn giá» sáng ngà y 16, thì thiếu tÆ°á»›ng De Négrier Ä‘em lữ Ä‘oà n thứ nhì tiếp đến, cả hai lữ Ä‘oà n cùng hợp lá»±c tiến lên đánh. Quân Tà u và quân Cá» Äen thấy thế không chống được, bèn đốt cả phố xá, rồi bá» thà nh HÆ°ng Hóa rút lên mạn ngược. Còn bá»n ông Hoà ng Kế Viêm thì kéo lên mạn núi, rồi Ä‘i Ä‘Æ°á»ng thượng đạo rút vá» Kinh. TrÆ°a ngà y 17 thì quân Pháp và o thà nh HÆ°ng Hóa. Láºp tức thiếu tá Coronnat Ä‘em má»™t toán quân lên đánh phá đồn Và ng.
11. Lấy Tuyên Quang.
Lấy xong HÆ°ng Hóa rồi, chỉ còn có thà nh Tuyên Quang là chá»— quân Cá» Äen còn đóng giữ. Thống tÆ°á»›ng Millot bèn sai quân Ä‘em tà u Ä‘i dò xem sông Lô Giang tà u thủy lên được đến đâu. Äoạn rồi sai trung tá Duchesne Ä‘em đạo quân ở HÆ°ng Hóa và má»™t Ä‘á»™i năm chiếc tà u binh lên đánh Tuyên Quang. Quân của trung tá Duchesne đóng ở Việt Trì khởi hà nh từ hôm mồng 3 tháng 5 đến ngà y mồng 8 thì đến Tuyên Quang. Chỉ đánh Ä‘á»™ má»™t giỠđồng hồ thì quân Cá» Äen bá» thà nh chạy.
12. Hòa ước Fournier.
Bấy giá» tuy các tỉnh ở mạn trung châu đất Bắc Kỳ Ä‘á»u thuá»™c vá» quan Pháp cai quản cả, nhÆ°ng quân Tà u còn đóng ở Lạng SÆ¡n, Cao Bằng và mạn Là o Kay. Bởi váºy chÃnh phủ Pháp muốn dùng cách giao thiệp mà trang trải vá»›i nÆ°á»›c Tà u, để chÃnh phủ Tà u nháºn cuá»™c bảo há»™ của nÆ°á»›c Pháp ở nÆ°á»›c Nam cho xong. Lại nhân bấy giá» có hải quân trung tá Pháp tên là Fournier quen má»™t ngÆ°á»i nÆ°á»›c Äức tên là Détring là m quan bên Tà u coi việc thÆ°Æ¡ng chánh ở Quảng Äông. Détring vốn thân vá»›i quan tổng đốc Trá»±c lệ là Lý Hồng ChÆ°Æ¡ng. Má»™t hôm Détring gặp trung tá Fournier nói chuyện việc hòa vá»›i nÆ°á»›c Tà u. Détring Ä‘iện vá» cho Lý Hồng ChÆ°Æ¡ng biết. Hai bên Ä‘á»u có ý muốn hòa cho êm chuyện.
ChÃnh phủ Pháp bèn sai trung tá Fournier lên Thiên Tân để cùng vá»›i Lý Hồng ChÆ°Æ¡ng nghị hòa. Äến ngà y 18 tháng 4 năm Giáp Thân (1884), thì láºp xong tá» hòa Æ°á»›c. Äại lược nói rằng nÆ°á»›c Tà u thuáºn rút quân đóng ở Bắc Kỳ vá», và từ đấy vá» sau chÃnh phủ Tà u thuáºn nháºn tá» giao Æ°á»›c của nÆ°á»›c Pháp láºp vá»›i nÆ°á»›c Nam. NghÄ©a là nÆ°á»›c Tà u để cho nÆ°á»›c Pháp được tá»± do xếp đặt má»i việc ở đất Việt Nam.
13. Hòa ước Patenôtre tháng 5 Giáp Thân (1884).
Tá» giao Æ°á»›c ký xong thì trung tá Fournier Ä‘iện cho thống tÆ°á»›ng Millot ở Bắc Kỳ biết sá»± hòa Æ°á»›c đã xong, mà quân Tà u ở Bắc Kỳ phải rút vá».
Lúc bấy giá» công sứ nÆ°á»›c Pháp ở Bắc Kinh là ông Patenôtre ở bên Pháp sang, Ä‘i qua đến Sà i Gòn, chÃnh phủ ở Paris Ä‘iện sang sai ông ấy ra Huế sá»a lại tá» hòa Æ°á»›c của ông Harmand đã ký ngà y 23 tháng 7 năm Quý Mùi (1883).
Ông Patenôtre và ông Rheinart ra Huế cùng vá»›i Triá»u đình thÆ°Æ¡ng nghị mấy ngà y, rồi đến ngà y 13 tháng 5 năm Giáp Thân là ngà y mồng 6 tháng sáu năm 1884, ông Patenôtre cùng vá»›i ông Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng, ông Phạm Thuáºn Duáºt và ông Tôn Thất Phan ký tá» hòa Æ°á»›c má»›i. Cả thảy có 19 khoản, đại để thì cÅ©ng nhÆ° tá» hòa Æ°á»›c của ông Harmand, chỉ đổi có mấy khoản nói vá» tỉnh Bình Thuáºn và 3 tỉnh ở ngoà i đèo Ngang là Hà TÄ©nh, Nghệ An, Thanh Hóa vẫn thuá»™c vá» Trung kỳ.
TỠhòa ước ký xong, ông Rheinart ở lại là m Khâm sứ ở Huế, và ông Patenôtre hội cả các quan, bắt đem cái ấn của Tà u phong cho vua Việt Nam thụt, bễ nấu lên mà hủy đi, nghĩa là từ đó nước Nam thuộc vỠnước Pháp bảo hộ, chứ không thần phục nước Tà u nữa.
Hòa Æ°á»›c ký năm Giáp Thân là năm 1884, là hòa Æ°á»›c của Triá»u đình ở Huế ký vá»›i nÆ°á»›c Pháp công nháºn cuá»™c bảo há»™ của Pháp và chia nÆ°á»›c ra là m hai khu vá»±c là Trung Kỳ và Bắc Kỳ. Tuy hai kỳ cÅ©ng thuá»™c vá» quyá»n bảo há»™ của nÆ°á»›c Pháp, nhÆ°ng má»—i kỳ có má»™t cách cai trị khác. Vá» sau dần dần hòa Æ°á»›c năm 1884 cÅ©ng mất cả ý nghÄ©a, và thá»±c quyá»n vá» chÃnh phủ bảo há»™ hết cả. Triá»u đình ở Huế chỉ giữ cái hÆ° vị mà thôi.
NÆ°á»›c Việt Nam trÆ°á»›c kia, từ Nam chà Bắc là má»™t, có cái tÃnh cách duy nhất hÆ¡n cả các nÆ°á»›c khác. Văn hóa, lịch sá», phong tục, ngôn ngữ Ä‘á»u là má»™t cả, mà nay thà nh ra ba xứ : Nam Kỳ, Trung Kỳ và Bắc Kỳ; má»—i kỳ có má»™t chÃnh sách riêng, luáºt lệ riêng nhÆ° ba nÆ°á»›c váºy. Tháºm chà lúc đầu ngÆ°á»i kỳ nà y Ä‘i sang kỳ kia phải xin giấy thông hà nh má»›i Ä‘i được. Kỳ nghÄ©a là xứ, là khu trong má»™t nÆ°á»›c, chứ không có nghÄ©a là nÆ°á»›c.
Má»™t nÆ°á»›c mà tam phân ngÅ© liệt ra nhÆ° thế, tháºt là má»™t mối Ä‘au lòng cho ngÆ°á»i Việt Nam là dân má»™t nÆ°á»›c đã có má»™t lịch sá» vẻ vang hà ng mấy nghìn năm.
14. Việc Triá»u ChÃnh ở Huế.
Triá»u đình lúc bấy giá» việc gì cÅ©ng do hai quan phụ chÃnh là Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng và Tôn Thất Thuyết định Ä‘oạt.
Tôn Thất Thuyết là ngÆ°á»i tÃnh nóng nảy, dữ dá»™i, ai cÅ©ng khiếp sợ. NhÆ°ng tà i năng thì kém, mà lại nhát gan, cho nên Ä‘a nghi và hay chém giết. Nguyá»…n Văn TÆ°á»ng là ngÆ°á»i ở Quảng Trị, thi Ä‘á»— cá» nhân năm Tá»± Äức thứ 5, tháºt là má»™t ngÆ°á»i có tà i trÃ, giá»i nghá» giao thiệp, nhÆ°ng chỉ có tÃnh tham lam và lại tà n nhẫn.
Hai ông ấy chuyên giữ triá»u chÃnh. Quan lại thì ở tay ông TÆ°á»ng, binh quyá»n thì ở tay ông Thuyết. NhÆ°ng mà thÆ°á»ng việc gì cÅ©ng do ở ông Thuyết xui khiến cả. Trong Triá»u từ hoà ng thân quốc thÃch cho đến các quan, ai có Ä‘iá»u gì trái ý hai ông ấy là bị giam ở chấp hay là chém giết cả.
Ông Thuyết thì má»™ quan phản nghÄ©a để giữ mình, và thÆ°á»ng hay tiếm dụng nghi vệ của vua; ông TÆ°á»ng thì chịu tiá»n hối lá»™ của những ngÆ°á»i Khách, cho chúng nó Ä‘em tiá»n sá»nh, là má»™t thứ tiá»n niên hiệu Tá»± Äức, má»ng và xấu, đúc ở bên Tà u Ä‘em sang, bắt dân phải tiêu. Ai không tiêu thì phải tá»™i. Vả lúc ấy vua hãy còn trẻ tuổi chÆ°a biết gì, cho nên hai ông ấy lại cà ng chuyên chế lắm nữa.
Vua Kiến Phúc lên ngôi vừa được hÆ¡n 6 tháng, đến ngà y mồng 6 tháng 4 năm Giáp Thân (1884) thì phải bệnh mất 175, miếu hiệu là Giản Tông Nghị Hoà ng Äế.
15. Vua HÃ m Nghi.
Vua Kiến Phúc mất, đáng lẽ ra con nuôi thứ hai của vua Dá»±c Tông là ông Chánh Mông lên nối ngôi thì phải. NhÆ°ng TÆ°á»ng và Thuyết không muốn láºp ngÆ°á»i lá»›n tuổi, sợ mình mất quyá»n, bèn chá»n ngÆ°á»i con ông Chánh Mông là ông Ưng Lịch, má»›i 12 tuổi, láºp lên là m vua, đặt niên hiệu là Hà m Nghi.
Viên Khâm sứ Rheinart trÆ°á»›c đã tÆ° giấy sang cho Triá»u đình Huế rằng : Nam triá»u có láºp ai là m vua, thì phải xin phép nÆ°á»›c Pháp má»›i được. NhÆ°ng TÆ°á»ng và Thuyết cứ tá»± tiện láºp vua, không cho viên Khâm sứ biết.
Viên Khâm sứ thấy váºy, viết thÆ° ra Hà Ná»™i. Thống tÆ°á»›ng Millot bèn sai chức tham mÆ°u là đại tá Guerrier Ä‘em 600 quân và má»™t Ä‘á»™i pháo binh và o Huế, bắt Triá»u đình phải xin phép láºp ông Ưng Lịch lên là m vua. TÆ°á»ng và Thuyết là m tá» xin phép bằng chữ nôm gá»i sang bên Khâm sứ. Viên Khâm sứ không nghe, bắt phải là m bằng chữ nho. Äến ngà y 27 tháng 6, đại tá và viên Khâm sứ Ä‘i cá»a chÃnh và o Ä‘iện là m lá»… phong vÆ°Æ¡ng cho vua Hà m Nghi. Xong rồi quan Pháp lại trở ra Hà Ná»™i.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |