Ba Giai Tú Xuất đã có má»™t thá»i nổi danh khắp Hà Thà nh vá» những chuyện nghịch ngợm. Biết váºy, nhưng vá» con ngưá»i, gốc tÃch thế nà o thì chẳng ai tưá»ng táºn. Ngưá»i ta chỉ biết và hiểu các ông qua truyá»n miệng và các truyện ghi chép sau nà y gá»i là truyện cưá»i hoặc giai thoại. ChÃnh ngưá»i nghe, ngưá»i kể, ngưá»i sưu tầm biên soạn thà nh văn bản cÅ©ng chẳng hiểu gì hÆ¡n ngoà i các truyện kể lưu truyá»n trong dân gian đã biến hóa qua nhiá»u thế hệ và tiếp nháºn nhiá»u cách nhìn, cách hiểu khác nhau mà không má»™t ai giám quyết Ä‘oán nó là thá»±c hay hư, đúng hay sai. Mà nói cho cùng thì đúng hay sai cÅ©ng chẳng ai bắt bẻ được, vì bản thân nó đã là sản phẩm văn hóa tinh thần dân gian trong quá trình hình thà nh và phát triển. Má»™t Ä‘iá»u cÅ©ng cần nói rõ hÆ¡n, chÃnh hai con ngưá»i ấy má»™t phần là không thấy lịch sá» ghi chép, má»™t phần là do lai lịch bản thân hai ông trong bối cảnh lịch sá» xã há»™i lúc đó có nhiá»u Ä‘iá»u đánh giá phức tạp, nên cÅ©ng chẳng ai quan tâm đến việc khảo cứu lai lịch cá»§a các cá nhân ấy là m gì.
Nay lịch sỠđã Ä‘i qua trang má»›i. Những chuyện vá» Ba Giai Tú Xuất, dẫu chẳng phải là má»™t vấn đỠlá»›n lao, hệ trá»ng trong lịch sá» thì nó cÅ©ng là má»™t hiện tượng văn hóa đã má»™t thá»i xôn xao dư luáºn khắp Hà Thà nh sau những ngà y Hà Ná»™i Ä‘au thương và anh dÅ©ng chống lại cuá»™c xâm lược cá»§a thá»±c dân Pháp lúc chúng đánh chiếm thà nh. Không chỉ là má»™t hiện tượng văn hóa đối vá»›i thá»i Ä‘iểm lịch sá» lúc đó mà còn là má»™t hiện tượng có liên quan đến việc nháºn diện má»™t dòng văn há»c trong kho tà ng truyện cưá»i dân gian nước ta qua các văn bản kể vá» Ba Giai Tú Xuất đã lưu truyá»n và đang in ấn phát hà nh hiện nay.
Trong kho tà ng truyện cổ dân gian nước ta có nhiá»u chuyện kể. Äó là má»™t truyện cổ tÃch cố sá»±, là má»™t giai thoại, lại có khi là má»™t truyện cưá»i có chứa đựng ná»™i dung phản kháng các thế lá»±c xã há»™i được dân gian hóa thà nh những con ngưá»i tà i giá»i vá»›i những nét trà tuệ sắc sảo khác thưá»ng và như các truyện Trạng Quỳnh, Trạng Lợn, Trạng Quét, trạng Bá» Ao (còn gá»i là Tả Ao)… Nó ra Ä‘á»i, tồn tại, biến hóa và phát triển theo phương thức truyá»n miệng qua nhiá»u địa phương, nhiá»u thế hệ, và bao giá» cÅ©ng bắt đầu từ má»™t con ngưá»i thá»±c, việc thá»±c sinh ra trong má»™t hoà n cảnh lịch sá» nhất định được dân chúng ghi nháºn.
Ba Giai Tú Xuất là má»™t dạng chuyện kể như thế. Nó được truyá»n Ä‘i và phát huy tác dụng riêng trong những bối cảnh lịch sá» xã há»™i định qua ngưá»i nghe, ngưá»i kể, ngưá»i ghi chép và biến hóa qua các địa phương, qua cách nhìn cá»§a má»—i ngưá»i… Các chuyện kể đầu tiên là chuyện kể vá» Ba Giai. Chuyện như sau:
Sau khi kinh thà nh thất thá»§, Hoà ng Diệu tuẫn tiết, Ä‘i đến đâu khắp Hà Thà nh ngưá»i ta cÅ©ng thấy má»i ngưá»i túm năm tụm ba đà m tiếu và kể cho nhau nghe những mẩu chuyện hà i hước vá» bốn viên quan văn võ có trá»ng trách cá»§a triá»u đình trong việc giữ thà nh đã hèn nhát lẻn trốn hoặc vô liêm sỉ bắt tay vá»›i giặc, mở cá»a thà nh cho giặc và o… Kèm theo má»—i chuyện kể ấy, ngưá»i ta còn truyá»n tay nhau 4 bà i thÆ¡ nôm chép tay bêu riếu 4 viên quan ấy tương truyá»n là cá»§a Ba Giai ngưá»i là ng Hồ Khẩu. Khi Hà Ná»™i đã trở thà nh nhượng địa, rồi thuá»™c địa cá»§a Pháp thì khắp phố phưá»ng Hà Ná»™i từ trong công sở đến ngoà i đưá»ng phố ngưá»i ta lại thấy xuất hiện nhiá»u chuyện hà i hước diá»…u cợt quan huyện Thá» và những kẻ vô liêm sỉ do có thà nh tÃch nịnh bợ Tây, hoặc khéo léo khôn ngoan luồn lá»t chúng mà có được má»™t chút địa vị, hoặc trở nên già u có thì vênh vang hách dịch, trưng diện lăng xăng, lên xe xuống ngá»±a, má» Ä‘ay, bà i ngà áo gấm xúng xÃnh, lá»™m nhá»™m khoe mẽ khắp phố phưá»ng đã là m cho nhiá»u ngưá»i bất bình. Sau má»—i câu chuyện kể, lại thấy ngưá»i ta truyá»n miệng theo má»™t bà i thÆ¡ và nói nhá» vá»›i nhau là cá»§a ông Ba Giai, ngưá»i là ng Hồ Khẩu. Những chuyện kể và những bà i thÆ¡ nôm diá»…u cợt ấy, sau nà y Ä‘á»u thấy có ghi trong các sách văn há»c sá» và hợp tuyển thÆ¡ văn yêu nước có chú thÃch tương truyá»n là cá»§a Ba Giai.
Tên tuổi buổi đầu cá»§a Ba Giai xuất hiện trước dân chúng là như váºy. Sau lại thấy có má»™t số chuyện nghịch ngợm diá»…u cợt việc quan Thượng Giai dá»±ng chùa bên hồ Gươm và lại có cả chuyện diá»…u cợt đùa vui má»™t nhà sư xin oản chuối… Không rõ Ba Giai gặp và kết bạn vá»›i Tú Xuất như thế nà o, và o lúc nà o. Theo tà i liệu cá»§a ông Lữ Huy Nguyên kể lại trong bản kể vá» truyện Ba Giai Tú Xuất cá»§a mình qua lá»i kể cá»§a giáo sư Nguyá»…n Tưá»ng Phượng thì hai ông thưá»ng gặp gỡ rá»§ nhau chÆ¡i bá»i và o thá»i gian giữa hai lần Pháp đánh chiếm thà nh Hà Ná»™i (1872-1882). Lúc đó Ba Giai Ä‘ang theo há»c cụ cá» Tiến Song Ngô Văn Dạng ở trưá»ng Äại Táºp Kim Cổ gần ngôi nhà số 7 phố Hà ng Bè, nÆ¡i thân mẫu cá»§a giáo sư buôn bán ở đó. Có lẽ cùng từ quan hệ há»c hà nh thi cá» mà hai ông kết thân vá»›i nhau. Ba Giai xuất thân trong má»™t gia đình có truyá»n thống há»c vấn, mặc dù không đỗ đạt cao. Ông ná»™i và chú ruá»™t Ä‘á»u là m quan huyện thừa. Cha là m nghá» thuốc phúc háºu và đức độ. Bản thân Ba Giai thông minh há»c giá»i, có tà i là m thÆ¡ nôm, nhưng việc há»c hà nh không đạt. Gặp hoà n cảnh đất nước loạn lạc, ông đã nghỉ há»c láºp má»™t xưởng in sách tam tá»± kinh ngay ở trong là ng gá»i là nhà sách Quảng Văn để sinh sống và có Ä‘iá»u kiện há»c há»i giao lưu vá»›i bạn bè. Ông là ngưá»i con thứ ba cá»§a cụ Nguyá»…n Äình Báu tên là Giai nên dân là ng thưá»ng gá»i là Ba Giai. ChÃnh tá»™c phả cá»§a dòng há» nà y là do má»™t ngưá»i cháu chi trưởng chắp bút, ông viết đỠtá»±a. Còn Tú Xuất là con má»™t đốc há»c Hà Ná»™i, gốc ở Thanh Hóa hoặc Nghệ An thưá»ng trú ở xã Phương Trung huyện Thanh Oai tỉnh Hà Äông xưa, nay là Hà Tây, đến Tú Xuất là đá»i thứ tư. Tú Xuất cÅ©ng thuá»™c dòng há» Nguyá»…n Äình nhưng không phải cùng gốc vá»›i Ba Giai. Ông là con trai trưởng cá»§a cụ Nguyá»…n Äình Láºp. Cụ Láºp đỗ cá» nhân năm Gia Long thứ 12 (1812), là đốc há»c Hà Ná»™i, có thá»i gian cụ đã là m đốc há»c lục tỉnh, là giám khảo khoa thi hương ở Nghệ An. Vì có con trai là Tú Xuất gà bà i cho bạn bị lá»™ nên cụ Láºp bị truất chức là m giáo thụ (theo sách các ông nghè thá»i Nguyá»…n). Ông ná»™i Tú Xuất là Nguyá»…n Äình Linh. Hai ông chú cá»§a Tú Xuất cÅ©ng đỗ sinh đồ là m giáo thụ. Như váºy dòng há» Tú Xuất cÅ©ng là dòng há» có há»c vấn. Cha có quyá»n lá»±c không lá»›n nhưng có quan hệ rá»™ng rãi vá»›i nhiá»u nhà khoa bảng và quan chức trong tỉnh. Vá»›i Tú Xuất, ông có há»c hà nh lăn lá»™n nhiá»u năm vá»›i khoa cá». Thông minh, tri thức hÆ¡n ngưá»i, nhưng năm lần qua trưá»ng thi hương, ông vẫn không vượt qua được vÅ© môn để thà nh ông nghè, ông cống. Có lẽ vì trái duyên vá»›i khoa bảng nên ông đã kết thân vá»›i Ba Giai rồi trở thà nh má»™t cặp bà i trùng trong các chuyện nghịch ngợm. Thế là má»™t lần nữa trên đất Hà Thà nh lại rá»™ lên các chuyện mà má»i ngưá»i cho là "táo trá»i" là "bạo thiên nghịch địa", dân chúng thì nhiá»u ngưá»i khen và cảm phục. Còn nhà cầm quyá»n và má»™t số kẻ bị chá»c ghẹo thì lên án, kết tá»™i, phỉ báng gieo lên đầu hỠđủ má»i Ä‘iá»u xấu xa. Có lẽ chưa bao giỠở đất Hà Thà nh văn hiến nghìn năm nà y lại có những chuyện tha hóa vỠđạo đức và phẩm giá cá»§a con ngưá»i như ở thá»i kỳ nà y. Nói như má»™t số các soạn giả vá» sách Ba Giai Tú Xuất đã viết thì đó là má»™t xã há»™i đã suy đồi, ká»· cương đổ nát. Quan lại rặt là má»™t lÅ© cướp ngà y, mà trưá»ng thi chỉ còn là má»™t cái chợ đấu giá. Trong cái xã há»™i giao thá»i ấy, đồng tiá»n bắt đầu lên ngôi thống trị, nó len lá»i và o má»i lÄ©nh vá»±c cá»§a Ä‘á»i sống con ngưá»i, Ä‘iá»u khiển má»i công việc, khiến ngay cả những nhà nho xưa, dù đỗ đạt là m quan hay ngồi dạy trẻ tháºm chà là đi cầy, há» nghiêm khắc là thế, mà nay có má»™t số ngưá»i cÅ©ng chẳng coi liêm sỉ, lòng tá»± trá»ng và cả lòng tá»± tôn dân tá»™c là gì nữa.
Trong bối cảnh xã há»™i nhiá»…u nhương đó, lúc ban đầu ngưá»i ta thấy xuất hiện các trò nghịch ngợm diá»…n ra trên đất Hà Äông, do thầy trò con ông đốc há»c Hà Ná»™i gá»i là Tú Xuất gây ra. Sau, có Ba Giai tham dá»± thì các chuyện nghịch ngợm dân chúng đồn đại là các ông chẳng từ má»™t đối tượng nà o. Từ quan tổng đốc, tri phá»§ tri huyện, chánh tổng lý hương, hà o lý ở địa phương đến những ngưá»i buôn bán ở chợ tỉnh chợ quê. Há»… cứ thấy há» nghênh ngang cáºy tiá»n, cáºy quyá»n thế để ức hiếp kẻ khác yếu hÆ¡n mình, ngứa mắt là hai ông chá»c ghẹo gây cưá»i để là m nhục há» cho bõ ghét. Thế là Ba Giai trở thà nh má»™t cặp bà i trùng vá»›i Tú Xuất. Từ việc căm ghét bá»n chó săn tay sai, nịnh bợ Tây dùng lá»i thÆ¡ trà o lá»™ng chế diá»…u chúng, Ba Giai đã cùng Tú Xuất biểu lá»™ thái độ bất bình, không chấp nháºn cái tráºt tá»± xã há»™i đó bằng trà tuệ theo cách riêng cá»§a mình để đánh gục uy thế cá»§a chúng bằng cách phÆ¡i trần bản chất và bá»™ mặt thá»±c cá»§a chúng ra trước đông đảo quần chúng. Các trò nghịch ngợm bằng trà thông minh đầy chất hà i thể hiện qua từng câu nói, lối nghÄ©, lối hà nh động ấy (trừ má»™t số truyện nhảm nhà thô tục các soạn giả gán ghép và o sau nà y) khiến ta liên tưởng đến các truyện Trạng Quỳnh. Có thể nó không nhẹ nhà ng thâm thúy và sâu cay bằng các trò nghịch ngợm cá»§a ông Trạng ấy, nhưng rõ rà ng là nó đã hạ gục được nhiá»u đối tượng mà ông ta cho là quái ác nhất và cả những đối tượng mà từ xưa "Phụ mẫu chi dân", là m cho chúng nhục nhã ê chá» chỉ còn có cách chết đứng hoặc cúi đầu mà xin buông tha trước tiếng cưá»i hả hê cá»§a quần chúng má»›i thôi. Có lẽ cÅ©ng vì váºy mà ông Lữ Huy Nguyên đã coi các trò nghịch ngợm cá»§a Ba Giai Tú Xuất là các trò quái ác, nhưng đáng yêu. Còn đông đảo quần chúng thì coi sá»± xuất hiện cá»§a hai ông như má»™t vị cứu tinh. Các ông xuất hiện bất kỳ ở những nÆ¡i nà o có cái xấu cái ác ngá»± trị, dân chúng cho là "thế thiên hà nh đạo". Hiện thá»±c và sá»± thá»±c vá» hai con ngưá»i nà y lúc ban đầu là váºy, nhưng rồi khi nó biến thà nh giai thoại, tức là chuyện kể vá» những con ngưá»i thông minh tà i giá»i có trà tuệ sáng suốt hÆ¡n ngưá»i được quần chúng ngưỡng má»™, rồi biến thà nh truyện cưá»i được ngưá»i nghe, ngưá»i kể truyá»n miệng thêm thắt, đặc biệt là khi nó đã được thể hiện thà nh văn bản qua nhiá»u thế hệ, nhiá»u địa phương, được má»i ngưá»i thêm thắt, gán ghép thêm chuyện nà y chuyện khác và o hoặc hư cấu theo yêu cầu thẩm mỹ cá»§a mình cho phù hợp thì các truyện ấy đã biến hóa trong quá trình tồn tà i và phát triển thà nh truyện vá» má»™t nhân váºt khác, không phải là con ngưá»i cá»§a Ba Giai Tú Xuất nữa rồi. Äấy là chưa nói đến chuyện khi ngưá»i chép truyện hư cấu biến nhân váºt ấy thà nh má»™t Ä‘iển hình xấu theo cách nhìn cá»§a cá nhân mình.
Tình hình ấy đã dẫn tá»›i tình trạng hiện nay có nhiá»u bản kể khác nhau, không phân biệt được bản quyá»n. SÆ¡ bá»™ từ cuốn Ba Giai Tú Xuất cá»§a ông Trương VÄ©nh Ký xuất bản năm 1882 đến nay có khá nhiá»u bản kể. Lấy má»™t số mốc từ xa nhất đến gần đây thì có: Ba Giai (Truyện giải buồn) cá»§a Nguyá»…n Nam Thông do Nháºt Nam thư xã ấn hà nh năm 1934; Tú Xuất chÆ¡i ngông 4 táºp cá»§a Nguyá»…n Nam Thông do tân dân thư quán xuất bản năm 1936 và 1938; Ba Giai Tú Xuất do nhà xuất bản Äồng Tháp xuất bản năm 1990; Ba Giai Tú Xuất tái bản lần thứ tư cá»§a Tú Tân do nhà xuất bản Thanh Niên xuất bản năm 2000; Truyện Ba Giai Tú Xuất cá»§a Lữ Huy Nguyên do nhà xuất bản văn há»c xuất bản năm 2003; Ba Giai Tú Xuất cá»§a Nhân Văn do nhà xuất bản Thanh Niên xuất bản năm 2005.
Các soạn giả trên đã nghe, đã kể, đã viết vỠBa Giai Tú Xuất như thế nà o?…
Trước hết má»™t soạn giả là đồng hương vá»›i Tú Xuất ở Thanh Oai Hà Äông, ngưá»i đã được cháu Tú Xuất cung cấp tà i liệu cho ông hoà n thà nh 4 cuốn viết vá» các trò chÆ¡i ngông cá»§a Tú Xuất, trong lá»i giá»›i thiệu sách cá»§a mình ông đã coi Ba Giai Tú Xuất là những quái váºt Hà Thà nh. Riêng đối vá»›i Ba Giai, ông cho là má»™t ngưá»i lãng mạn giang hồ, tinh ma quá»· quái đứng đầu nhiá»u tổ chức nguy hiểm như đứng đầu má»™t băng đảng du côn 400 thằng ở Hà Thà nh - là há»™i trưởng trung ương thống lÄ©nh 8 chi đảng kẻ cắp rải rác khắp 8 cá»a ô Hà Thà nh - là tổng giám sát 2000 thằng há»§i chia là m ngót trăm chi bá»™ đóng rải rác ở khắp Bắc Kỳ có tổng bá»™ đặt ở đình Ô Äông Mác Hà Ná»™i - Äặc biệt là ông còn giữ chức tổng thanh tra cho má»™t há»™i trinh thám đủ cả sư sãi, cô đầu, nhà thổ, trá»™m cắp, ăn mà y… chuyên việc dò thám các tin tức binh gia bên triá»u đình để máºt báo cho mấy đảng giặc lá»›n Ä‘ang đánh phá quanh Bắc Kỳ lúc bấy giá».
Vá» phần truyện, ông có chép 13 truyện chÆ¡i bá»i nghịch ngợm cá»§a Ba Giai, trong đó có tá»›i 4 truyện Ä‘i chÆ¡i nhà thổ quỵt tiá»n và lừa đảo, 3 truyện khác là các truyện lừa đảo ăn cắp, ăn hà ng quỵt ở chợ và ở quán ăn. Những chuyện nà y không rõ là ông sưu tầm ghi chép lại từ trong dân gian lúc đó, hay là ông đã lấy các chuyện đã xảy ra ở xã há»™i thá»i ông sống và o những năm từ 1930 đổ vá» sau, để gán ghép và o theo yêu cầu thẩm mỹ cá»§a mình nhằm chứng minh cho những lá»i giá»›i thiệu và đá»c các truyện ông Thông ghi chép thì quả thá»±c Ba Giai là má»™t nhân váºt thiên hạ ở Hà Thà nh gá»›m mặt là phải lắm.
Sá»± thá»±c không phải là như thế. Äá»c lại những bà i thÆ¡ nôm và các chuyện kể kèm theo mà dân chúng Hà Thà nh cùng các tà i liệu từ xưa ghi chép tương truyá»n là cá»§a Ba Giai đã giá»›i thiệu ở trên thì thá»i kỳ lịch sá», xã há»™i Ba Giai sống và được chứng kiến, má»›i chỉ là giai Ä‘oạn từ Pháp đánh chiếm Hà Ná»™i, Hà Thà nh thất thá»§ đến những năm Hà Ná»™i má»›i bắt đầu trở thà nh nhượng địa cá»§a Pháp (sau năm 1888) mà thôi. Năm 1892, khi các cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân hai tỉnh Hà Äông và SÆ¡n Tây do ông Tư So lãnh đạo bị dáºp tắt thì Ba Giai Tú Xuất đã vắng bóng ở Hà Thà nh rồi. Lúc đó cái tệ chÆ¡i nhà thổ chưa đến mức công khai và tha hóa đến mức như truyện kể. Nhà cầm quyá»n và quan huyện Thá» lúc bấy giá» có bầy ra cái lệnh cấm **, nhưng chúng vẫn tháºm thụt dẫn các ông Tây và o nÆ¡i có gái chứa thì chÃnh Ba Giai (theo lá»i truyá»n) đã là m bà i thÆ¡ nôm cùng tên diá»…u cợt cái chá»§ trương giả nhân, giả nghÄ©a cá»§a chúng, nhằm móc tiá»n cá»§a những cô gái bất hạnh. CÅ©ng theo những lá»i truyá»n thì sau năm 1892, Ba Giai đã cùng Tú Xuất và o Sà i Gòn. Theo sách Việt Nam ca trù biên khảo cá»§a ông Äá»— Bằng Äoà n xuất bản năm 1962 thì lúc ở Sà i Gòn, Ba Giai có Ä‘i chÆ¡i hát Ả đà o. Mà chÆ¡i hát Ả đà o lúc đó vẫn còn là má»™t cái thú thanh tao cá»§a các giai nhân mặc khách, chưa tiêm nhiá»…m cái văn hóa nhục dục theo kiểu phương Tây nháºp và o. Ba Giai lúc bấy giá» cÅ©ng đã lâm và o bế tắc trong cuá»™c sống, muốn mượn tiếng đà n, tiếng phách và lá»i ca cá»§a ngưá»i đẹp để rãi bà y tâm sá»±. Trong kho tà ng Ca trù mà ông Äá»— Bằng Äoà n sưu táºp còn lưu lại hai bà i thÆ¡ nôm: Cá»§a Ä‘á»i vẫn thế và Lá»›n đầu to cái dại do ông sáng tác để ca cùng ngưá»i đẹp lúc đó. Thá»±c tế như thế. Trong nhiá»u bản chép từ xưa cÅ©ng không thấy chép các truyện Ba Giai Ä‘i chÆ¡i gái nhà thổ nhảm nhà như váºy, trừ bản kể cá»§a ông Nguyá»…n Nam Thông ghi chép và o thá»i kỳ các tệ nạn ấy đã trở thà nh má»™t sản phẩm văn hóa hết sức đồi bại cá»§a xã há»™i thá»±c dân mà các nhà văn hiện thá»±c, phê phán như Nguyên Hồng và VÅ© Trá»ng Phụng đã nêu lên trong sáng tác cá»§a mình. Các bản kể khác không ghi chép, hẳn không phải là không có lý do. Còn các lá»i kết tá»™i không phải bà n nhiá»u cÅ©ng đã rõ. Chỉ có giá»ng lưỡi cá»§a nhà cầm quyá»n má»›i có lá»i lẽ quy kết gay gắt như thế. Những ăn mà y, kẻ cắp, du côn, ngưá»i há»§i ở đất Hà Thà nh đâu có được đưa và o những tổ chức chặt chẽ như thế. Nếu có là sá»± tháºt thì phải chăng chÃnh đó lại là những tổ chức yêu nước cá»§a nhân dân Hà Ná»™i mà sá» sách Ä‘á»u có ghi chép và như há»™i tÃn nghÄ©a. Há»™i gồm 500 ngưá»i lao động nghèo khổ do ông Dương Hữu Quang ngưá»i là ng Äá»™ng Cừu huyện Thanh Oai, Hà Äông là thá»§ lÄ©nh thà nh láºp năm 1883, há»™i Tri tri Bắc Kỳ gồm 2000 ngưá»i do ông Vương Quốc ChÃnh, ngưá»i là ng Cổ Am tỉnh Hưng Yên thà nh láºp năm 1892 là thá»§ lÄ©nh. Há»™i có trụ sở đặt ở Hà Ná»™i. Äấy là chưa kể đến tổ chức yêu nước cá»§a ông Trần Vá»ng và tổ chức đánh Pháp cá»§a văn há»™i Thá» Xương gồm 200 ngưá»i do cá» nhân Ngô Văn Dạng đứng đầu thà nh láºp từ sau lần thá»±c dân Pháp đánh chiếm thà nh Hà Ná»™i lần thứ nhất (1872). Má»™t tổ chức nữa cÅ©ng cần phải trả lá»i rõ câu há»i là "há»™i trinh thám, trong đó có cả sư sãi, cô đầu, ăn mà y trá»™m cắp… chuyên việc do thám các tin tức binh gia cá»§a triá»u đình để bà máºt cung cấp cho mấy đảng giặc lá»›n Ä‘ang đánh phá quấy rối xung quanh Bắc Kỳ là những tổ chức gì?… và mấy đảng giặc đánh phá, quấy rối xung quanh Bắc Kỳ là những đảng nà o?… Phải chăng chÃnh đó là lá»±c lượng các cuá»™c khởi nghÄ©a hưởng ứng phong trà o Cần Vương mà lãnh tụ là Nguyá»…n Thiện Thuáºt và cụ Äá» Thám lúc bấy giá»!… Äấy là những tổ chức yêu nước cá»§a nhân dân Hà Ná»™i và các tỉnh xung quanh như Hà Äông, SÆ¡n Tây và Hưng Yên,… tá»± vÅ© trang để chống lại cuá»™c xâm lược cá»§a thá»±c dân Pháp trong khi triá»u đình đã tá» ra bất lá»±c… nên nhà cầm quyá»n đã coi các tổ chức đó là tổ chức nguy hiểm tá»±a như những dịch bệnh mà chúng gá»i là "những thằng há»§i".
Có thể Ba Giai không phải là ngưá»i đứng đầu các tổ chức ấy, nhưng là má»™t nhân váºt có liên quan đến các lá»±c lượng và tổ chức yêu nước khi chúng đã ý thức được tác dụng cá»§a bà i Hà Thà nh chÃnh khà ca cùng vá»›i nhiá»u bà i thÆ¡ nôm yêu nước khác mà dân chúng ở Hà Thà nh cho là cá»§a Ba Giai. Äó là sá»± thá»±c mà nhà cầm quyá»n đã ghép và o các chuyện nghịch ngá»m diá»…u cợt các quan chức không kể lá»›n nhá» cá»§a Ba Giai từ sau buổi Hà Thà nh thất thá»§ cùng vá»›i các chuyện nghịch ngợm cá»§a ông và Tú Xuất thà nh những hà nh động đối kháng có liên quan đến chÃnh trị và an ninh xã há»™i. Ông Nguyá»…n Nam Thông đã đứng trên quan Ä‘iểm ấy để phê phán quy tá»™i Ba Giai là oan uổng cho ông.
Còn chuyện trong các bản kể khác, có bản lại hư cấu bịa đặt thêm má»™t số truyện trai gái tục tÄ©u cùng vá»›i những cuá»™c trả thù bạn tình vừa tà n ác vừa đểu cáng, không có má»™t chút giáo dục thẩm mỹ nà o. Có thể nói trong má»™t số truyện, qua má»™t và i bản kể, ngưá»i chép truyện đã coi nhẹ hoặc xa rá»i ý tưởng thẩm mỹ ban đầu khi chuyện được truyá»n tụng trong dân gian, biến những chuyện kể vốn là những giai thoại rất đẹp vá» hai con ngưá»i thá»±c ở ngoà i Ä‘á»i vốn thông minh có tà i ứng xá», có lối nói, lối nghÄ© lúc nà o cÅ©ng sắc sảo luôn táºp trung mÅ©i nhá»n phản kháng và o cái xấu, cái ác, cái lố lăng, kệch cỡm cá»§a má»™t tráºt tá»± xã há»™i thối nát buổi giao thá»i dưới ách thá»±c dân. Nói như Nguyá»…n Nam Thông, mặc dù như lá»i ông đã kết tá»™i Ba Giai ở bên trên, khi nói đến tà i năng cá»§a những con ngưá»i nà y, ông vẫn phải kÃnh nể coi đó là những con ngưá»i tà i trÃ. Ông thừa nháºn Tú Xuất là má»™t ngưá»i dòng dõi trâm anh thế phiệt, má»™t ngưá»i có há»c vấn uyên bác, biện luáºn hùng hồn, mưu trà mẫn tiệp… Và ông cÅ©ng thừa nháºn Ba Giai là má»™t chà ng trai đĩnh ngá»™, có thể có sá»± nghiệp vẻ vang vang động bốn phương, lưu truyá»n thanh sá», chỉ vì váºn há»™i nước nhà phải đến lúc Ä‘iên nguy mà ông trở nên lêu lổng. Cuối cùng ông Thông đã hạ má»™t lá»i khuyên má»i ngưá»i là "Chá»› nên chê trách cái Ä‘á»i phóng túng, lãng mạn cá»§a bá»n Ba Giai Tú Xuất".
Vá» phẩm hạnh và nhân cách cá»§a Ba Giai Tú Xuất là váºy. Còn các giai thoại đã trở thà nh truyện cưá»i, truyện tiếu lâm như đã nêu trên rõ rà ng là các bản kể đã xa rá»i mục tiêu thẩm mỹ biến hai con ngưá»i thông minh vốn căm ghét cái xấu cái ác đã má»™t thá»i dÅ©ng cảm chống lại nó được quần chúng ngưỡng má»™, thà nh những Ä‘iển hình xấu cá»§a má»™t xã há»™i đã gây ra nhiá»u bất bình trong dân chúng. Như váºy từ việc lệch hướng mục tiêu thẩm mỹ, má»™t và i truyện đã mất dần chất dân gian trong ná»™i hà m cá»§a nó khiến dân chúng và ngay cả những ngưá»i là m công tác nghiên cứu cÅ©ng khó nháºn diện nó là truyện gì trong kho tà ng truyện cổ dân gian nước ta.
V.V.L
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: