Thần khỉ Hanuman từ sử thi ấn Độ đến vũ kịch mặt nạ khon Thái Lan - Lê Anh Dũng | Than khi Hanuman tu su thi an Do den vu kich mat na khon Thai Lan Le Anh Dung

**tarta12a** · #1 07-04-2008, 08:55 PM

Thần khỉ Hanuman là nhân vật trung tâm trong hai pho sử thi ấn Độ Ramayana và Mahabharata. Tại Việt Nam, tính phổ biến của hai pho sử thi này chưa thể sánh được với bộ Tây du ký của Ngô Thừa Ân. Tuy nhiên, dù người Việt quen thuộc với Tôn Ngộ Không (tức Hầu vương, Tề thiên Đại thánh) nhiều hơn, vẫn có thể nói thần khỉ Hanuman chẳng phải nhân vật hoàn toàn xa lạ.

1. Hanuman theo sử thi ấn Độ
Các đền thờ khắp nước ấn Độ đều có hình ảnh Hanuman, vị thần khỉ nổi tiếng với vũ khí là quả chùy (gada), biểu tượng của lòng dũng cảm. Thần rất sùng bái người bạn của mình là Rama (vị vua anh hùng được kể trong sử thi Ramayana), và cũng được Rama thương yêu nhất, nên có khi người ta vẽ Hanuman với hình Rama xăm trên ngực

Rama được coi là hóa thân của Vishnu, là đấng bảo tồn trong quan niệm Thượng đế ba ngôi (Trimurty) của ấn giáo. Trong cuộc chiến đấu giữa vua Rama anh hùng và quỷ Ravana, thì Hanuman là người phụng sự vua đắc lực nhất, trung thành với vua nhất.

Thần thoại ấn Độ qua mấy ngàn năm không ngừng truyền tụng các kỳ tích của Hanuman, để rồi Hanuman sớm trở thành một hình ảnh quen thuộc, phổ biến của mỹ thuật ấn giáo. Tất cả những điều ấy đã hàng bao thế kỷ củng cố đức tin của người ấn Độ rằng sùng kính thờ phụng Hanuman thì chắc chắn sẽ được Hanuman phù hộ khỏi tà ma quấy phá. Ngày thứ Ba hàng tuần là “ngày vía” của Hanuman, và hàng triệu tín đồ ấn giáo đều dâng lễ cầu nguyện thần khỉ phù hộ cho họ được khỏe mạnh, sung túc.

2. Hanuman trên sân khấu khon Thái Lan
ở Việt Nam, nhiều năm trước đây từng có đoàn hát lớn không ít lần công diễn vở tuồng cải lương được soạn từ nguồn cảm hứng về nhân vật thần khỉ Hanuman. Trong khi đó, trên sân khấu vũ kịch mặt nạ khon truyền thống của Thái Lan, Hanuman từ lâu đã trở thành nhân vật quen thuộc đến độ dù thần khỉ được thể hiện qua bất kỳ hình thức mặt nạ nào thì trẻ em Thái Lan vẫn có thể dễ dàng nhận diện ngay nhân vật chúng hâm mộ. Thực vậy, các nghệ nhân, nghệ sĩ Thái đã khai thác một cách đầy hứng khởi những thần tích của Hanuman căn cứ theo Ramakien, tức là bản tiếng Thái của sử thi Ramayana.

Thật ra còn có các loại mặt nạ khác để diễn viên đóng vai Hanuman trên sân khấu khon. Mỗi loại mặt nạ tuơng ứng với từng hồi của vở sử thi Ramakien. Một bộ sưu tập tư nhân đã có sáu mặt nạ được mô phỏng theo các mặt nạ trên sân khấu khon. Qua đó, người ta có thể thấy được tay nghề tinh xảo của nghệ nhân Thái Lan. Tất cả sáu mặt nạ này đều do hai bàn tay khéo léo của một nghệ nhân duy nhất sáng tạo nên, và gồm sáu kiểu sau đây: 1. Hanuman - chiến sĩ; 2. Hanuman - toàn năng; 3. Hanuman - thiếu niên; 4. Hanuman - thái tử; 5. Hanuman - nhà vua; 6. Hanuman - ẩn sĩ.

Hanuman - chiến sĩ

(Hình 3)

Theo thần thoại ấn Độ miêu tả, Hanuman có cổ ngắn mà đầy đặn, mặt tròn và đỏ như hồng ngọc tỏa sáng, răng nanh trắng nhọn, bờm như hoa Ashoka, đuôi như lá cờ của thần Indra (thần chiến tranh), có thể vươn dài bất tận, thân hình to như núi và cao như tháp, nước da óng ánh như đúc bằng vàng ròng.

Trái lại, trên sân khấu Thái, khi chiến đấu trong đạo quân khỉ của vua Rama anh hùng thì Hanuman là thần khỉ mặt trắng. Thể hiện vai này, diễn viên mang mặt nạ sơn trắng, đầu đội mão vàng ròng được cẩn ngọc, lông xoắn thành lọn. Ngoài đôi mắt đen tròn xoe, vừa như soi mói vừa như tinh ranh, láu lỉnh, thì đáng chú ý nhất có lẽ là cái miệng, cũng là đặc điểm chung của các mặt nạ Hanuman.

Thật vậy, theo thần thoại ấn Độ, cha Hanuman là thần gió Vayu nên thần khỉ còn được gọi là Pavan-suta (con trai của gió). Thể hiện điều này trên sân khấu khon, mặt nạ Hanuman mang cái miệng đỏ chót, há to như đang cười hết cỡ, cho thấy ở vòm miệng phía trên gắn biểu tượng một vầng trăng với các ngôi sao bao quanh. Người Thái Lan giải thích: Khi há to mồm để phô bày biểu tượng này, thần khỉ đang bộc lộ thân thế của mình là con trai thần gió, vị thần mà tiếng Thái gọi là Phra Phai (Ngày nay nhiều nam nữ thanh niên cho đính một vật trang sức nhỏ trên lưỡi, phải chăng họ đã vô tình phỏng theo mặt nạ vũ kịch khon của nghệ nhân Thái?)

Hanuman - toàn năng

(Hình 4)

Na Tra (trong truyện Phong thần) có thể biến ra ba đầu sáu tay trong khi Hanuman, theo thần thoại ấn Độ, lại có thể biến ra năm cái đầu khác hẳn nhau và mười tay, mỗi tay cầm một món binh khí cũng khác nhau. Theo vũ kịch khon, khi Hanuman thị hiện trọn vẹn quyền năng của mình như là một hóa thân của Thượng đế, thần khỉ hóa thành khổng lồ với sáu cánh tay và bốn khuôn mặt. Thể hiện cảnh này trên sân khấu, nghệ sĩ mang mặt nạ cũng có bốn gương mặt: Phía trước là gương mặt chính (lớn); ba gương mặt nhỏ cách đều nhau ở sau ót.

Hanuman - thiếu niên

(Hình 5)

Có một hồi kịch ngắn diễn về thời niên thiếu của Hanuman. Khi ấy Hanuman đang vui chơi trong một khu vườn đẹp, chẳng biết rằng đấy là khu vườn yêu thích của Uma, là vợ thần Isvara. Uma trừng phạt Hanuman bằng cách ếm bùa làm cho Hanuman mất hết phép lực thần thông và mất trí nhớ. Bùa này chỉ có thể giải được khi nào vua Rama nhìn nhận Hanuman là con trai của thần gió. Sau khi được Rama giải bùa Hanuman trở thành chiến sĩ trung thành và tin cẩn nhất của vua Rama. Mặt nạ thứ ba này thoạt nhìn có vẻ khá giống mặt nạ thứ nhất. Cái mão vàng kết rải rác những viên ngọc ở chiếc mặt nạ thứ ba này được giải thích là mão phụ nữ. Nhưng tại sao thần khỉ lại đội mão phụ nữ thì chưa thấy có lời giảng?

Hanuman - thái tử

(Hình 6)

Hanuman thâm nhập vào cánh quân của vua Thosakanth và chinh phục được lòng tin của ông. Thosakanth quá vui mừng vì cứ ngỡ Hanuman quả thực đã rời bỏ hàng ngũ Rama chạy về với ông, và như thế, một khi có được Hanuman tài giỏi trong tay thì đúng là “của trời cho”. Bởi vậy Thosakanth phong Hanuman làm thái tử và ban cho các nghi trượng của thái tử Indrachit đã tử trận. Sau khi nắm rõ hết bí mật quân sự của Thosakanth, Hanuman ra tay phá hoại kinh thành đối phương và lập tức trở về phục vụ cho vua Rama như cũ. ở mặt nạ thứ tư này, Hanuman đang đội trên đầu chiếc vương miện của thái tử Indrachit.

Hanuman - nhà vua

(Hình 7)

Sau khi giúp vua Rama đánh bại vua Thosakanth và chiến thắng vinh quang, Hanuman được vua Rama ban thưởng, phong cho làm vua một nước chư hầu. Hanuman làm vua ít lâu thì chán vì công việc triều đình không phù hợp tính… khỉ. Chẳng hạn, tính khỉ vốn hay lăng xăng, nhảy nhót, thế nên Hanuman không thể ngồi yên được lâu một chỗ để ngự triều. Cuối cùng Hanuman đã từ bỏ ngôi vua và quyền lực. Chiếc mặt nạ thứ năm cho thấy Hanuman đang làm vua, với vương miện trên đầu.

Hanuman - ẩn sĩ

(Hình 8)

Cuối cùng, Hanuman tìm ra đời sống thanh thản khi trở thành nhà tu khất thực, ẩn lánh trong một cánh rừng. Thể hiện giai đoạn này trong đời Hanuman, chiếc mặt nạ thứ sáu cho thấy thần khỉ đang đội một cái mão có kiểu dáng rất lạ.

Chiếc mặt nạ thất lạc

Ngoài sáu mặt nạ kể trên, còn có chiếc thứ bảy. Khi Hanuman trong tâm trạng hân hoan, gương mặt thần khỉ ánh lên niềm vui sướng. Để diễn tả tâm trạng này, nghệ nhân Thái Lan dùng xà cừ khảm lên mặt nạ. Họ chọn loại xà cừ tốt có thể phản quang tạo nên bảy màu óng ánh. Theo tài liệu, ở các bảo tàng khác hay các bộ sưu tập tư nhân khác còn có thể tìm thấy loại mặt nạ này, nhưng trong bộ sưu tập tư nhân được dùng minh họa nơi đây, chiếc thứ bảy đã không còn nữa. (Và không hiểu vì lý do nào đó, tài liệu trên trang đã không nêu đích danh chủ nhân bộ sưu tập sáu chiếc mặt nạ Hanuman được chế tác rất công phu, tinh xảo này)./.

L A D

Tham khảo:
Keith Crim, Gen. Ed., The Perennial Dictionary of World Religions, Harper San Francisco Pub., 1989.

Thành viên		Ghi Nhớ?
Mật mã

Các chủ đề khác cùng chuyên mục này: