Ghi chú đến thành viên
Go Back   4vn.eu > Kiến thức > Thế Giá»›i Muôn Mầu > Sách - Tài liệu > Tủ sách Lịch sá»­ - Äịa lý > Lịch Sá»­
Gởi Ãá» Tài Má»›i Trả lá»i
 
Ãiá»u Chỉnh
  #1  
Old 19-04-2008, 11:34 PM
tarta12a's Avatar
tarta12a tarta12a is offline
Cái Thế Ma Nhân
 
Tham gia: Feb 2008
Bài gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
Question BÙI VIỆN (1839-1878) & CUỘC CẢI CÃCH HẢI QUÂN - Nguyá»…n Duy Chính

LỜI NÓI ÄẦU



Äể cho em và các con
N.D.C.

Thế ká»· 19 là má»™t bÆ°á»›c ngoặt lá»›n trong lịch sá»­ nhân loại. Những quốc gia có những nhà lãnh đạo thức thá»i nhìn ra được xu hÆ°á»›ng thá»i đại đã Ä‘Æ°a dân tá»™c đến chá»— vinh quang. Ngược lại nhiá»u nÆ°á»›c vì không nhìn ra cái mấu chốt của cải cách đã lỡ những dịp may và chuốc lấy cái thảm há»a bị nÆ°á»›c ngoài cai trị. Việt Nam ta ở vào trÆ°á»ng hợp thứ hai mặc dầu không hiếm những sÄ© phu thiết tha vá»›i tiá»n đồ của dân tá»™c, hoặc dâng sá»› xin cải tổ, hoặc soạn thảo Ä‘iá»u trần. Má»™t trong những ngÆ°á»i đó là Mạnh Dá»±c Bùi Viện, và ông đã tiến thêm má»™t bÆ°á»›c là Ä‘Æ°a ra chÆ°Æ¡ng trình tổ chức việc hải phòng nhÆ°ng tiếc thay công việc chÆ°a Ä‘i đến đâu thì ông mất.
Nghiên cứu vá» Bùi Viện bị má»™t số trở ngại khách quan và chủ quan. Trở ngại khách quan là tài liệu vỠông hiện có rất ít, có lẽ vì ông chết quá trẻ (39 tuổi) và sá»± nghiệp chỉ giá»›i hạn trong vòng 5 năm cuối cùng của Ä‘á»i ông, sau khi xuất dÆ°Æ¡ng qua Mỹ.[1]
Sá»± nghiệp đó có lẽ cÅ©ng Ä‘i vào quên lãng nếu thá»i tiá»n chiến nhà văn Phan Trần Chúc không soạn má»™t cuốn sách vỠông nhan Ä‘á» Bùi Viện vá»›i Chính Phủ Mỹ – Lịch sá»­ Ngoại Giao thá»i Tá»± Äức (Äông Nam Ã, Paris tái bản 1985). Tuy nhiên, tác phẩm của nhà văn há» Phan có nhiá»u Ä‘iểm không chính xác đối chiếu vá»›i niên biểu của sá»­ sách, nhiá»u Ä‘oạn viết theo trí tưởng tượng của ngÆ°á»i cầm bút mà không kiểm chứng.
Ở hải ngoại, Bảo Vân (Bùi Văn Bảo) có ra má»™t quyển sách nhan Ä‘á» Bùi Viện – Má»™t Nhà Nho Sáng Suốt- Lá»—i Lạc – Phi ThÆ°á»ng (Quê HÆ°Æ¡ng, Toronto, Canada 1988) ná»™i dung không có gì má»›i lạ hÆ¡n tác phẩm của Phan Trần Chúc, chỉ thêm má»™t số chi tiết trích trong Gia Phả Há» Bùi ở Trình Phố, Thái Bình[2]. Mặc dù tác giả cÅ©ng có tham khảo thêm má»™t số tài liệu của Äào Trinh Nhất, Tùng Hiệp, Thái Văn Kiểm, Lãng Nhân … nhÆ°ng tá»±u trung nhiá»u câu há»i vẫn không có câu trả lá»i.
Ngay cả tài liệu ghi lại trong Gia Phả Há» Bùi cÅ©ng có giá»›i hạn. Má»™t số sá»± kiện chép lại từ sách báo không được tra cứu kỹ lưỡng nên cÅ©ng ghi nguyên văn những chá»— đúng ra còn phải tồn nghi[3]. Gia Phả chỉ có thêm má»™t số chi tiết vá» quê hÆ°Æ¡ng, bản quán và thân nhân, cùng những truyện kể của các cụ truyá»n lại, nhÆ°ng không có gì để đối chiếu. Phần lá»›n bổ xung là văn thÆ¡, những tài liệu đó nặng phần sá»± nghiệp văn chÆ°Æ¡ng mà ít phần tài liệu lịch sá»­ nên cÅ©ng không sá»­ dụng được bao nhiêu.
Trở ngại chủ quan là ngÆ°á»i viết là không có Ä‘iá»u kiện để truy nguyên những nÆ¡i có thể còn giữ má»™t số tài liệu liên quan đến Bùi Viện ở Huế, cÅ©ng chÆ°a thể trá»±c tiếp vá» làng Trình Phố để làm công việc sÆ°u tầm và thu thập dữ kiện.
Tuy nhiên, ở hải ngoại lại có má»™t số Æ°u Ä‘iểm mà những ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c bị hạn chế. Vá»›i những tiến bá»™ vá» thông tin và những nguồn tài liệu phong phú của nÆ°á»›c ngoài, chúng ta có thể nhìn được thế giá»›i nói chung và khu vá»±c Äông à nói riêng má»™t cách rõ rệt khiến cho sá»± so sánh và nhận thức dá»… dàng hÆ¡n. Má»™t Ä‘iểm đáng nói khác là vào thế ká»· 19, phÆ°Æ¡ng tiện ấn loát, sách vở và nhất là hình ảnh đã có nhiá»u nên chúng ta không những có thể Ä‘á»c mà còn có thể hình dung được khung cảnh của những khu vá»±c cần nghiên cứu.
Nhá» những tài liệu đó, chúng ta má»›i thấy quan Ä‘iểm của Bùi công trên lãnh vá»±c cải cách là má»™t thay đổi quan trá»ng trong xu hÆ°á»›ng của Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Cùng vá»›i những nhà nho tiêu biểu khác vào thá»i kỳ đó nhÆ° Nguyá»…n Lá»™ Trạch, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Phạm Phú Thứ, VÅ© Duy Thanh … sÄ© phu Việt Nam đã tạo ra những hÆ°á»›ng phát triển rất tích cá»±c và thích đáng. HÆ¡n nữa, chủ trÆ°Æ¡ng của Bùi Viện có ít nhiá»u cÆ¡ há»™i để thá»±c hiện trong khi những ngÆ°á»i khác phải ngừng lại nÆ¡i những bản Ä‘iá»u trần, ẩm hận nhi chung.
Chúng ta cÅ©ng lại có cÆ¡ há»™i so sánh cải cách của ông vá»›i những công cuá»™c duy tân vận Ä‘á»™ng của các nÆ°á»›c Äông à để nhìn lại Æ°u khuyết Ä‘iểm. Tiếc thay triá»u đình Huế không có má»™t chính sách liên tục, cÅ©ng không kế thừa công trình dở dang của há» Bùi khiến chúng ta lỡ má»™t dịp bÆ°á»›c vào quÄ© đạo thế giá»›i sá»›m hÆ¡n.



Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục này:

Tài sản của tarta12a

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
  #2  
Old 19-04-2008, 11:40 PM
tarta12a's Avatar
tarta12a tarta12a is offline
Cái Thế Ma Nhân
 
Tham gia: Feb 2008
Bài gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
Bá»I CẢNH CHÃNH TRỊ VÀ QUÂN Sá»°



Má»™t trong những câu há»i mà nhiá»u ngÆ°á»i trong chúng ta thÆ°á»ng đặt ra là cái cốt lõi của lịch sá»­ Việt Nam ở đâu mà có thể tồn tại được trong mấy ngàn năm qua. NgÆ°á»i thì bảo là do dân tá»™c chúng ta anh hùng, kẻ thì lại cho rằng nÆ°á»›c mình có những nhân tài kiệt xuất. Xét tiến trình phát triển, dân tá»™c Việt Nam vì má»™t vị trí địa dÆ° đặc biệt, định cÆ° trên má»™t bá» biển dài và hẹp dá»c theo má»™t dãy núi cao khiến chúng ta ở trong vị thế rất dá»… bị tấn công. Suốt 2000 năm hữu sá»­, hầu nhÆ° tình trạng xã há»™i của ta thay đổi rất ít. Äá»i sống của đại Ä‘a số ngÆ°á»i Việt Nam vào thế ká»· 19 không khác vá»›i ông cha chúng ta thá»i lập quốc bao nhiêu, vẫn dệt lấy vải mà mặc, trồng lấy lúa mà ăn.
Làng xã, Ä‘Æ¡n vị căn bản của xã há»™i là má»™t tiểu quốc Ä‘á»™c lập vá» kinh tế, có phong tục và sinh hoạt riêng, ngay cả tiếng nói cÅ©ng đại đồng tiểu dị vá»›i vùng lân cận, tuy không hẳn là má»™t ngôn ngữ khác nhÆ°ng so sánh cÅ©ng có rất nhiá»u Ä‘iểm bất đồng. Chỉ gần đây, khi sá»± thông tin và trao đổi rá»™ng rãi, chúng ta má»›i chấp nhận những tiêu chuẩn và quên lãng dần phÆ°Æ¡ng ngôn, phÆ°Æ¡ng ngữ của vùng mình.
Làng nào cÅ©ng có lÅ©y tre vây quanh nhÆ° má»™t bức tÆ°á»ng ngăn chặn xâm nhập từ bên ngoài, là má»™t Ä‘Æ¡n vị cÆ¡ bản trong chiến đấu. Giặc đến nhà đàn bà phải đánh nói lên ý niệm đàn bà cÅ©ng dá»± phần vào việc bảo vệ xã thôn, vì trong nhiá»u thá»i kỳ, giặc giã liên miên Ä‘i ăn cÆ°á»›p từ vùng này sang vùng khác là mối Ä‘e dá»a chính, chứ không hẳn có ý nghÄ©a đàn bà tòng quân diệt giặc nhÆ° nhiá»u ngÆ°á»i cố Ä‘á» cao. ÄÆ¡n vị đó có những Æ°u Ä‘iểm nhÆ°ng cÅ©ng có khuyết Ä‘iểm, thích hợp cho kiểu chiến tranh du kích, chiến tranh nhân dân -- chỠđợi, đón đánh kẻ địch ngay trên địa bàn mình -- nhÆ°ng lại không đủ mạnh để vận dụng vào má»™t cuá»™c chiến qui Æ°á»›c. Chính vì thế, tá»›i thế ká»· 19 Việt Nam chÆ°a xây dá»±ng được qui mô quân sá»± đáng kể và khi nhìn lại, triá»u đình nhà Nguyá»…n cÅ©ng mắc phải những trì trệ tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i Trung Hoa trong cùng thá»i kỳ đó.
Tài sản của tarta12a

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
  #3  
Old 19-04-2008, 11:40 PM
tarta12a's Avatar
tarta12a tarta12a is offline
Cái Thế Ma Nhân
 
Tham gia: Feb 2008
Bài gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
A - THẾ GIỚI VÀO THẾ KỶ 19



1/ Cuộc cách mạng kỹ nghệ
Thế ká»· 19 Ä‘Æ°a các nÆ°á»›c châu Âu từ tình trạng lạc hậu vá» nhiá»u mặt thành chủ nhân ông của thế giá»›i. Những tiến bá»™ kỹ thuật, kỹ nghệ và cÆ¡ cấu xã há»™i má»›i đã thay đổi hẳn nhiá»u quốc gia Ä‘Æ°a đến việc gia tăng tranh giành ảnh hưởng và thuá»™c địa Ä‘Æ°a đến những bÆ°á»›c nhảy vá»t vá» quân sá»±. Cuá»™c cách mạng khởi đầu từ cuối thế ká»· 18 khi ngÆ°á»i châu Âu biết áp dụng máy chạy hÆ¡i nÆ°á»›c vào ngành hàng hải cùng áp dụng má»™t số khoa há»c má»›i để sá»­ dụng các loại súng đại bác trên thÆ°Æ¡ng thuyá»n và chiến hạm. TrÆ°á»›c đây nhiá»u quốc gia đã có những hạm Ä‘á»™i lá»›n nhÆ°ng chỉ dùng các loại máy ném đá (projectile-throwing machines) cồng ká»nh, kém chính xác và thiếu linh Ä‘á»™ng. Những cải cách vá» tàu bè và xe há»a đã tạo nên những chuyển Ä‘á»™ng má»›i trong sản xuất và nhu cầu tiêu thụ. Năm 1765, James Watt chế tạo được máy chạy bằng hÆ¡i nÆ°á»›c và đến năm 1791 thì tìm ra cách có thể biến sức hÆ¡i nÆ°á»›c thành sức quay tròn[4]. Ở Pháp, trÆ°á»ng Bách Khoa (Ecole Polytechnique) được thành lập tại Paris năm 1794. Má»™t loạt các phát minh tiếp theo nhÆ° máy Ä‘iện tín (telegraph), Ä‘iện[5], Ä‘á»™ng cÆ¡ Ä‘iện, máy ảnh … vào cuối thế ká»· 18 và đầu thế ká»· 19 tạo nên những thay đổi lá»›n trong sinh hoạt, thúc đẩy những quốc gia châu Âu Ä‘i tìm thị trÆ°á»ng và nguyên liệu.
Äầu thế ká»· 19, chiếc tàu Savannah chạy bằng hÆ¡i nÆ°á»›c đã có thể vượt Äại Tây DÆ°Æ¡ng đến châu Mỹ trong 29 ngày rưỡi [6]. Chỉ vài chục năm sau, bá»™ mặt của nhiá»u đô thị Âu Mỹ đã thay đổi hẳn. NgÆ°á»i ta đã biết sá»­ dụng Ä‘iện và nhiá»u lãnh vá»±c kỹ nghệ má»›i được thành hình. ÄÆ°á»ng sắt chạy từ Stockton đến Darlington được xây dá»±ng năm 1826 và nhanh chóng Ä‘i vào phục vụ hành khách năm 1830 sau khi Robert Stevens vẽ kiá»u Ä‘Æ°á»ng rầy hình chữ T (T-Rail). Äến năm 1860, ngÆ°á»i Pháp tên là Lenoir chế tạo được máy nổ (internal-combustion engine).
Những tiến bá»™ đó đã gia tăng năng suất chuyên chở lên hàng chục lần đồng thá»i giảm được phí tổn khiến cho các quốc gia châu Âu, châu Mỹ bá» nhiá»u tài khoản lá»›n xây dá»±ng thiết lá»™ và đóng tàu. Năng suất kỹ nghệ và nông nghiệp vì thế cÅ©ng tăng vá»t. Nhiá»u hãng xưởng sản xuất vá»›i qui mô lá»›n khởi đầu cho chế Ä‘á»™ tÆ° bản.
Những khám phá má»›i trong khoa há»c đã đóng góp cho sá»± phát triển của nhân loại trên nhiá»u mặt, kể cả kỹ thuật quân sá»±. Không má»™t kỹ thuật nào có thể tách rá»i thành má»™t phát minh vÄ© đại nếu không có những tiến bá»™ tÆ°Æ¡ng tá»± ở mặt khác. Nhu cầu giao thông khiến cho Ä‘Æ°á»ng sá, cầu cồng được mở mang đồng thá»i cải thiện hệ thống truyá»n tin khiến cho thế giá»›i càng ngày càng thu hẹp lại. Kỹ thuật được trao đổi, vay mượn, chế biến cho thích nghi vá»›i từng khu vá»±c và càng ngày càng Ä‘a dạng.
2/ Cải cách quân sự của châu Âu
Ngay từ thế ká»· 15, nhiá»u quốc gia đã tìm cách đóng những chiến thuyá»n có trang bị đại bác để dùng vào chiến đấu trên biển cả. Tiến bá»™ cÆ¡ khí trên cả việc chế tạo súng thần công lẫn kỹ thuật đóng tàu cá»™ng thêm kiến thức má»›i vá» hàng hải đã Ä‘Æ°a những Ä‘oàn thủy thủ có óc mạo hiểm đến những vùng xa xôi. Ưu Ä‘iểm vá» há»a khí (firearms) đã khiến há» chinh phục được nhiá»u vùng đất cách chính quốc hàng nghìn dặm.
Việc cải tiến súng ống cÅ©ng tạo ra những chiến thuật, chiến lược má»›i. TrÆ°á»›c hết là sá»± thay đổi vá» bố phòng. Ở những thế ká»· trÆ°á»›c, phÆ°Æ¡ng pháp chính yếu là xây đồn đắp lÅ©y, lấy hào sâu tÆ°á»ng cao để cố thủ, là kết quả của má»™t ná»n văn minh nông nghiệp chú trá»ng vào bảo vệ đất Ä‘ai và thá»±c phẩm thu hoạch. PhÆ°Æ¡ng pháp cố thủ đó hữu hiệu trong Ä‘oản kỳ nhÆ°ng thất bại ở thế ká»· 12, 13 khi ngÆ°á»i Mông Cổ dùng con ngá»±a là phÆ°Æ¡ng tiện di Ä‘á»™ng chính vá»›i vÅ© khí là cây cung gá»n nhẹ và mạnh, lấy tàn sát phá hủy làm mối Ä‘e dá»a chính.[7] Tá»›i thế ká»· 15 khi thuốc nổ đã được sá»­ dụng nhiá»u, súng thần công được coi là vÅ© khí chính trên chiến trÆ°á»ng và có thể tấn công từ xa thì hình thể và cách bố trí thành lÅ©y cÅ©ng thay đổi. Từ lối xây tÆ°á»ng dày trÆ¡n nhẵn của thá»i Trung Cổ thành trì được chuyển sang việc xây dá»±ng những pháo đài để đặt súng bắn ra theo nhiá»u hÆ°á»›ng (thá»i gian đó súng thần công rất nặng ná», khó chuyển hÆ°á»›ng và thÆ°á»ng đặt theo má»™t lối nhất định). Sebastien Le Preste de Vauban (1633-1707), kỹ sÆ° công phá chính của vua Louis XIV đã hoàn chỉnh kỹ thuật và vẽ kiểu thành, thÆ°á»ng được gá»i là kiểu Vauban.[8] Kiểu thành này có khả năng phòng ngá»± chặt chẽ và khó mà tấn công nếu đối phÆ°Æ¡ng không vượt trá»™i vá» nhân lá»±c và há»a lá»±c.[9]
Song song vá»›i những tiến bá»™ vá» kỹ thuật và vận chuyển, tiếp liệu, càng vá» sau tổ chức quân Ä‘á»™i càng trở nên qui mô hÆ¡n và số lượng quân sÄ© trong má»™t chiến dịch cÅ©ng tăng dần. Ba trá»ng Ä‘iểm: cách bố phòng, há»a khí và qui mô của binh Ä‘oàn đã Ä‘em đến những thay đổi lá»›n trong chiến lược và chiến thuật.
Quân Ä‘á»™i không chỉ là những ngÆ°á»i lính cầm súng mà là những Ä‘oàn quân được chuyên môn hóa, đòi há»i sá»± hiểu biết vá» kỹ thuật các loại võ khí, máy móc, theo tiêu chuẩn huấn luyện cho từng cấp bậc. Việc sá»­ dụng đại pháo đòi há»i sÄ© quan và xạ thủ phải am tÆ°á»ng những cÆ¡ bản vỠđạn đạo, biết tính toán Ä‘á»™ nhắm và tầm xa để đạt được hiệu quả chính xác. Thành thá»­ các Ä‘oàn quân và thuyá»n bè bắt buá»™c phải cần đến những chuyên viên hay kỹ sÆ° có căn bản vá» toán pháp (mathematics-based engineer). Ngoài ra quân Ä‘á»™i lại còn phải có sÄ© quan cÆ¡ khí Ä‘i theo để sá»­a chữa má»—i khi bị trục trặc.[10]
Vá» mặt hàng hải, từ cuối thế ká»· 16 đến đầu thế ká»· 19 các sá»­ gia gá»i là thá»i đại giÆ°Æ¡ng buồm (The Great Age of Sail), giai Ä‘oạn mà nhiá»u quốc gia tranh nhau làm chủ biển cả Ä‘Æ°a những Ä‘oàn tàu Ä‘i chinh phục các xứ xa lạ làm thuá»™c địa. Vì nÆ°á»›c nào cÅ©ng muốn làm bá chủ và lấn lÆ°á»›t nÆ°á»›c kia, các quốc gia Tâu Âu phải tăng cÆ°á»ng sức mạnh hải quân để bảo vệ lấy mình.
DÆ°á»›i thá»i Louis XIV nÆ°á»›c Pháp đã tiến lên tranh giành ảnh hưởng vá»›i nÆ°á»›c Anh. Trong khoảng từ 1661 đến 1683, nÆ°á»›c Pháp theo Ä‘uổi má»™t chính sách trá»ng thÆ°Æ¡ng toàn bá»™ (full-scale mercantilist policy), khuyến khích má»i loại buôn bán nếu Ä‘em lợi vá» cho chính quốc. Pháp nhanh chóng biến thành má»™t quốc gia hàng đầu vá» hải quân khiến há» có những Ä‘oàn thÆ°Æ¡ng thuyá»n đồng thá»i cÅ©ng là những Ä‘oàn quân Ä‘i xâm lăng nÆ°á»›c khác.
NÆ°á»›c Anh cÅ©ng lập tức Ä‘á» phòng ông bạn láng giá»ng bằng má»™t chính sách tÆ°Æ¡ng tá»± chú trá»ng đến chiếm đóng lãnh thổ, dùng chiến tranh nuôi chiến tranh, lấy ngay tài nguyên của các vùng vừa chinh phục làm bàn đạp cho những chiến dịch tiếp theo. Sá»± giàu có của chính quốc, sức mạnh của hải quân, tài nguyên chiến lược của thuá»™c địa và trá»ng Ä‘iểm quân sá»± là bốn yếu tố chính trong việc Ä‘á» ra má»™t chính sách phát triển của Anh quốc vào giai Ä‘oạn này. Nhá» chính sách buôn bán và khai thác thuá»™c địa, nÆ°á»›c Anh ngày càng giàu, hải quân Anh càng lúc càng mạnh và đế quốc Anh má»—i ngày má»™t thêm mở rá»™ng.
Äến cuối thế ká»· 18, ngÆ°á»i Anh Ä‘á» ra chiến thuật thủy bá»™ tác chiến (amphibious operations) và chú trá»ng vá» tấn công gần trong khi ngÆ°á»i Pháp thì lại dùng kỹ thuật bắn đại bác từ xa trÆ°á»›c khi đổ bá»™ theo kiểu mà sau này ngÆ°á»i ta gá»i là tiá»n pháo hậu xung. Sá»± tranh chấp và chiến tranh giữa các cÆ°á»ng quốc châu Âu đã Ä‘em đến nhiá»u cải tiến, từ việc tiêu chuẩn hóa các tín hiệu truyá»n tin (signal) đến hoàn chỉnh các loại súng ống. Chiến thuyá»n của ngÆ°á»i Anh được chế tạo nhiá»u tầng, bá»c đồng bên ngoài, súng đại bác cÅ©ng không còn cố định mà có thể xoay má»™t góc 900 (má»—i bên trái phải 450) và há» có thể bắn tá»›i ba viên trong má»™t phút. Há» cÅ©ng chế tạo được đại bác ngắn nòng (carronade hay short-barreled gun) rất tiện cho di chuyển và cận chiến, hữu dụng cho việc yểm trợ bá»™ binh.
Tài sản của tarta12a

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
  #4  
Old 19-04-2008, 11:41 PM
tarta12a's Avatar
tarta12a tarta12a is offline
Cái Thế Ma Nhân
 
Tham gia: Feb 2008
Bài gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
B- ÄÔNG à GIá»®A THẾ KỶ 19



Äông à được định nghÄ©a là các quốc gia ở khu vá»±c bá» biển phía Tây Thái Bình DÆ°Æ¡ng và những đảo quốc bao gồm Hàn Quốc, Trung Hoa, Việt Nam, Nhật Bản, Philippines, Indonesia. NgÆ°á»i châu Âu còn gá»i là Viá»…n Äông (The Far East) vì thá»i kỳ đó há» phải Ä‘i vòng qua châu Phi, vượt qua Ấn Äá»™ DÆ°Æ¡ng má»›i tá»›i được vùng đất này.
Vào giữa thế ká»· 19, khi các nÆ°á»›c châu Âu xâm chiếm khu vá»±c à Äông, các quốc gia ở khu vá»±c này có hai khuynh hÆ°á»›ng chính:
- Khuynh hÆ°á»›ng bảo thủ, đóng cá»­a lấy chủ trÆ°Æ¡ng “bế quan tá»a cảng†và nhắm mắt làm ngÆ¡ trÆ°á»›c hiện tình thế giá»›i. Những quốc gia đại diện cho Ä‘Æ°á»ng lối này có thể kể đến Trung Hoa và Việt Nam.
- Khuynh hÆ°á»›ng canh tân và mở cá»­a giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c ngoài, má»™t mặt há»c há»i những Ä‘iá»u má»›i lạ, thay đổi cÆ¡ chế há»c thuật, thi cá»­, du nhập những cái hay của ngÆ°á»i. Äại diện cho chiá»u hÆ°á»›ng này phải kể đến Nhật Bản, Thái Lan.

1/ Trung Hoa
Trung Hoa là quốc gia có má»™t ná»n văn minh sá»›m sủa, tiến trÆ°á»›c các quốc gia châu Âu đến mấy trăm năm. Ngay từ thế ká»· 11, hỠđã chế tạo được máy in và sách vở đã tÆ°Æ¡ng đối khá phổ biến. ThÆ°Æ¡ng mại và kỹ nghệ cÅ©ng phát triển vá»›i nhiá»u công trình đồ sá»™ vá» giao thông bao gồm cả Ä‘Æ°á»ng sá và thủy đạo. Nhiá»u thành phố lá»›n được xây dá»±ng má»™t cách qui mô, to lá»›n và văn minh hÆ¡n các thành phố châu Âu cùng thá»i. Tiá»n giấy được phát minh do nhu cầu buôn bán và riêng kỹ nghệ sắt, hỠđã đạt được mức 125.000 tấn má»™t năm để dùng trong quân sá»± vá»›i má»™t Ä‘á»™i quân lên đến trên 1.000.000 ngÆ°á»i. HỠđã tìm ra và biết sá»­ dụng thuốc súng để chế tạo súng thần công vào cuối thế ká»· 14.
Năm 1420, Minh triá»u đã có má»™t hải Ä‘á»™i hùng hậu lên đến 1350 chiến thuyá»n, trong đó có 400 chiến hạm kiên cố và 250 hải thuyá»n được đặc biệt dùng cho viá»…n hành. Tuy nhiên kể từ năm 1433, sau những chuyến viá»…n du của thái giám Trịnh Hòa, triá»u đình nhà Minh không những ngÆ°ng việc phát triển hải quân mà còn cấm không cho chế tạo những chiếc tàu nào lá»›n hÆ¡n 2 cá»™t buồm và quan quân được Ä‘iá»u qua những thuyá»n nhá» hÆ¡n dùng để Ä‘i lại và tuần tiá»…u trong các kinh đào.[11]
Cho tá»›i thế ká»· 16, kỹ thuật đóng tàu của châu à vẫn có nhiá»u Ä‘iểm vượt trá»™i so vá»›i thuyá»n bè của châu Âu. Tàu phÆ°Æ¡ng bắc có thể có đến 5 cá»™t buồm, hai chính, ba phụ trong khi tàu sá»­ dụng ở ngoài khÆ¡i nÆ°á»›c ta thÆ°á»ng là ba buồm, 1 chính hai phụ. Tàu của Nhật và tàu phÆ°Æ¡ng bắc thÆ°á»ng có buồm hình vuông trong khi ở phÆ°Æ¡ng nam thì buồm thÆ°á»ng theo hình quạt. Tuy nhiên, trong hàng nghìn năm tàu bè ở châu à không cải tiến gì, ngược lại nhá» biết áp dụng kiến thức khoa há»c và kỹ thuật má»›i, thuyá»n của châu Âu có những bÆ°á»›c tiến vượt bá»±c hồi thế ká»· 18 và đến đầu thế ká»· 19 đã hÆ¡n hẳn thuyá»n bè của Trung Hoa.
Từ khoảng giữa thế ká»· 19, vì sá»± suy yếu của triá»u đình Mãn Thanh nhiá»u cuá»™c nổi dậy đã lan tràn khắp nÆ°á»›c, nhất là miá»n Nam Trung Hoa. Äáng kể nhất có thể kể các cuá»™c nổi dậy của Thiên Äịa Há»™i, loạn Thái Bình Thiên Quốc, giặc Niệm và ngÆ°á»i Hồi ở Tân CÆ°Æ¡ng.

a/ Chiến tranh nha phiến
NgÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây buôn bán nha phiến ở Äông à từ thế ká»· 16 nhÆ°ng tá»›i thế ká»· 19 thì lên đến má»™t con số khổng lồ. Năm 1838, ngÆ°á»i Tàu nhập cảng đến 34.776 thùng (má»—i thùng 20 kg) và Thanh triá»u quyết định cấm việc buôn bán thuốc phiện. Năm1839, khi Lâm Tắc Từ được cá»­ làm Khâm Sai đại thần đến Quảng Äông, ông ta liá»n ra lệnh tịch thu thuốc phiện của các thÆ°Æ¡ng nhân ngÆ°á»i Anh rồi trá»™n vá»›i muối, vôi bá»™t Ä‘em đổ xuống sông. Số hàng đó lên đến 20.000 thùng trị giá khoảng 6.000.000 Mỹ kim.
NgÆ°á»i Anh tức giận Ä‘em quân tấn công Quảng Äông và đánh vào má»™t số căn cứ phòng thủ dá»c theo duyên hải khiến cho Thanh đình phải bãi chức Lâm Tắc Từ. Kỳ Thiện lên thay vá»™i vàng Ä‘iá»u đình Ä‘Æ°a đến má»™t tạm Æ°á»›c. Tuy nhiên hai bên Ä‘á»u không đồng ý và quân Anh lại tiến đánh Ninh Ba khiến cho Thanh triá»u phải ký hòa Æ°á»›c Nam Kinh (Treaty of Nanking) ngày 29 tháng 8 năm 1842 mở năm cá»­a ải là Quảng Äông, Hạ Môn, Phúc Châu, Ninh Ba và Thượng Hải cho ngÆ°á»i ngoại quốc vào buôn bán. Ngoài ra còn phải nhÆ°á»ng Hongkong cho ngÆ°á»i Anh và bồi thÆ°á»ng 21.000.000 Mỹ kim bao gồm 6.000.000 Mỹ kim tiá»n thuốc phiện, 3.000.000 Mỹ kim tiá»n nợ của các thÆ°Æ¡ng gia Trung Hoa và 12.000.000 Mỹ kim chiến phí.[12]
Nhà Thanh đặt ra chức Tổng Lý Nha Môn để trông coi việc giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c ngoài và nhiá»u quốc gia được quyá»n thiết lập lãnh sá»± quán ở Bắc kinh. Hòa Æ°á»›c Nam Kinh mở đầu cho má»™t loạt các hòa Æ°á»›c bất bình đẳng khác.

b/ Quân sự
Nhà Thanh chia quân của há» thành ba loại: Mãn Châu, Mông Cổ và Hán Tá»™c, má»—i loại chia ra tám nhóm vá»›i màu cá» khác nhau gá»i là Bát Kỳ.
Mãn Châu Bát Kỳ là quân lá»±c quan trá»ng nhất, tất cả là ngÆ°á»i Mãn Châu, được thế tập cha truyá»n con nối.
Mông Cổ Bát Kỳ là những Ä‘á»™i quân ngoài sa mạc là thành phần bị ngÆ°á»i Mãn Châu chinh phục trÆ°á»›c khi chiếm được Trung Hoa. Há» cÅ©ng là những Ä‘á»™i quân được Æ°u đãi.
Chỉ có Hán Tá»™c Bát Kỳ là những Ä‘Æ¡n vị ngÆ°á»i Hán bao gồm nhiá»u thành phần khác nhau, không có tính thế tập và phức tạp hÆ¡n cả. Vì lÆ°Æ¡ng bổng ít á»i, số lính ma có khi đến quá ná»­a, lại không được tập luyện nên khả năng chiến đấu rất kém. VÅ© khí của há» cÅ©ng cổ lá»—, vẫn còn dùng gÆ°Æ¡m giáo, cung tên, Ä‘ao kiếm và rất ít súng đạn. Má»™t trong những nhận xét của các tác giả ngoại quốc là tuy ngÆ°á»i Tàu có vÅ© khí há» cÅ©ng không biết cách sá»­ dụng cho hiệu quả. Äiển hình là khi quân Thanh vào đánh Trung Nguyên, vá» phÆ°Æ¡ng diện trang bị, quân Minh tuy có nhiá»u súng ống hÆ¡n nhÆ°ng lại thất bại vì thiếu tập luyện và tinh thần cÅ©ng kém hÆ¡n.[13] Quân nhà Thanh cÅ©ng ở vào tình trạng đó ở thế ká»· 19. Chỉ có sau khi F.T. Ward và C. G. Gordon Ä‘em quân vào giúp nhà Thanh đánh vá»›i quân Thái Bình Thiên Quốc (được gá»i là Vạn Thắng Quân) hồi thập niên 1860, súng trÆ°á»ng má»›i được trang bị cho Hoài quân của Lý Hồng ChÆ°Æ¡ng.
Thủy binh của há» thì vẫn dùng các loại thuyá»n chèo bằng tay hay các loại thuyá»n buồm cÅ© kỹ. Các pháo đài dá»c theo bá» bể cÅ©ng không sá»­ dụng được vì thiếu tu bổ, binh lính trú phòng thiếu huấn luyện. Năm 1870, Trung Hoa mÆ°á»›n Äại Tá Luxmore, má»™t sÄ© quan hải quân Anh, chỉ huy chiến hạm lá»›n nhất có tên DÆ°Æ¡ng Vụ. Viên quan nhà Thanh cao cấp nhất trên chiến hạm đó là má»™t Äá» Äốc. Äại Tá Luxmore mô tả ông ta nhÆ° sau :
Tôi không biết ông Äá» Äốc làm gì trên chiến thuyá»n này vì ít khi thấy ông ta ở trên tàu. Má»—i khi ông đến ông thÆ°á»ng đóng cá»­a chặt trong phòng riêng, trong đó có tượng Mã Tổ mà ngÆ°á»i ta tin rằng Ä‘á»™ trì cho thuyá»n trên biển. Ông lão ở trong phòng chẳng làm gì ngoài việc tụng kinh và nhập định... Chẳng hiểu sao viên tÆ°á»›ng già này lại được giao chức vụ này vì ông ta chẳng biết gì vá» máy hÆ¡i nÆ°á»›c hay Anh ngữ là ngôn ngữ chỉ huy duy nhất dùng trên chiến hạm.
Theo tác giả cuốn Hải Trình Lupwing (The Navigation of Lupwing), vấn đỠcủa lực lượng Trung Hoa là thiếu kỷ luật, thiếu tổ chức, thiếu lãnh đạo và thiếu đạo đức. Ông viết :
Ai ai cÅ©ng biết rằng má»™t quân Ä‘á»™i chỉ có nhân sá»± mà không có ká»· luật và tổ chức thì không những vô dụng mà còn có hại nữa. HÆ¡n nữa, ngay cả hạm Ä‘á»™i hay quân Ä‘á»™i có năng lá»±c nhất cÅ©ng sẽ bị đánh bại nếu ngÆ°á»i chỉ huy không có khả năng, hiểu biết và khôn ngoan. Nói vá» lá»±c lượng vÄ© đại của quân Ä‘á»™i Trung Hoa, ngÆ°á»i ta thấy rằng các cấp chỉ huy thiếu khả năng lãnh đạo nặng ná».
Lá»i phê bình sau cùng của ông ta nhÆ° sau :
Äánh giá theo tiêu chuẩn phÆ°Æ¡ng Tây, quân Ä‘á»™i Trung Hoa hình thức khá hÆ¡n thá»±c chất. Tổ chức, nếu chữ đó có thể để mô tả hệ thống của ngÆ°á»i Tàu thì quả thá»±c là má»™t trò cÆ°á»i. Quân lá»±c Trung Hoa chỉ giản dị là má»™t đám ngÆ°á»i ô hợp có trang bị nhÆ°ng không có ká»· luật gì cả.[14]

c/ Canh tân quân đội
Sá»± thất bại của Trung Hoa trong những cuá»™c chiến tranh vá»›i nÆ°á»›c ngoài đã làm cho sÄ© phu thức tỉnh. CÅ©ng nhÆ° nhiá»u quốc gia à Äông thá»i kỳ đó, nhiá»u nho sÄ© Trung Hoa đã yêu cầu Thanh đình cải cách vá» quân sá»±, chính trị cÅ©ng nhÆ° xã há»™i.
Hai ngÆ°á»i Ä‘i đầu trong việc hoạch định má»™t chính sách má»›i là Ngụy Nguyên và Phùng Quế PhÆ°Æ¡ng. Ngụy Nguyên Ä‘Æ°a ra những biện pháp nhan Ä‘á» Trù Hải Thiên (Kế Hoạch Phòng Thủ Duyên Hải) năm 1842 đại lược nhÆ° sau:
- Cải cách quân Ä‘á»™i bằng cách há»c há»i cách chế tạo vÅ© khí, đóng tàu của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây. Ngoài ra phải đãi ngá»™ xứng đáng, trả lÆ°Æ¡ng hậu hÄ© để có được những binh sÄ© Æ°u tú
- Tập trung phòng thủ trên đất liá»n và dụ địch vào trong các thủy đạo để tiêu diệt tại má»™t khu vá»±c đã sắp xếp trÆ°á»›c
- Liên minh vá»›i nhiá»u nÆ°á»›c để há» kiá»m chế lẫn nhau và mượn tay kẻ thù này tiêu diệt kẻ thù kia
- Mở cá»­a cho ngÆ°á»i ngoại quốc vào buôn bán
Phùng Quế Phương đi sâu hơn vào những cải cách chính trị và xã hội trong đó ông nhấn mạnh:
- Há»c há»i và tá»± chế tạo những vÅ© khí cần thiết, thúc đẩy ngÆ°á»i há»c vá» kỹ thuật để thoát ra khá»i những Ä‘e dá»a của nÆ°á»›c ngoài.
- Cải cách giáo dục để đào tạo nhân tài bao gồm nhiá»u lãnh vá»±c kỹ thuật và khoa há»c khác đồng thá»i biến cải kỹ nghệ quốc phòng
- Cải cách cách huấn luyện binh sÄ©, đào tạo những lá»±c lượng nhá» nhÆ°ng tinh nhuệ hÆ¡n là duy trì má»™t Ä‘á»™i quân khổng lồ nhÆ°ng kém cá»i
- Ãp dụng lý thuyết Thể Dụng, duy trì tinh thần Khổng Mạnh nhÆ°ng áp dụng kỹ thuật má»›i.
Những quan Ä‘iểm má»›i đó sau này được phát Ä‘á»™ng để trở thành má»™t phong trào dÆ°á»›i cái tên DÆ°Æ¡ng Vụ Vận Äá»™ng. Tuy nhiên những vận Ä‘á»™ng có tính chất “lá»­a rÆ¡m†đó không Ä‘i đến đâu vì chỉ do nhiệt huyết sÄ© phu mà không phải là những chÆ°Æ¡ng trình được nghiên cứu chu đáo và áp dụng má»™t cách qui củ. Những cải cách quân sá»± vẫn chỉ há»i hợt bá» ngoài nên không thành công.
Vá» sau, để đôái phó vá»›i những tổ chức nổi dậy, nhiá»u Ä‘Æ¡n vị quân sá»± địa phÆ°Æ¡ng được thành lập và ít nhiá»u mang lại những sinh khí má»›i nhÆ° TÆ°Æ¡ng Quân của Tăng Quốc Phiên, gia tăng lÆ°u Ä‘á»™ng tính, nhấn mạnh vào đức tính của quân sÄ©, Hoài Quân của Lý Hồng ChÆ°Æ¡ng, sá»­ dụng vÅ© khí phÆ°Æ¡ng Tây, Sở Quân của Tả Tông ÄÆ°á»ng nhấn mạnh vào vai trò hệ thống tiếp liệu.
Tuy nhiên những cải cách đó vẫn chỉ giới hạn và không bao giỠthành công hoàn toàn cho tới khi nhà Thanh bị lật đổ năm 1911.

2/ Việt Nam
a/ Tình hình chính trị và xã hội
Cho tá»›i giữa thế ká»· 19, nÆ°á»›c ta vẫn còn là má»™t quốc gia hết sức lạc hậu. Công nghệ gần nhÆ° không có gì, buôn bán thì không biết, chỉ biết làm ruá»™ng để lấy gạo mà ăn. Lệ Thần Trần Trá»ng Kim đã viết trong Việt Nam Sá»­ Lược:
… thuở ấy tuy má»™t tiá»n được bốn bát gạo mà vẫn có ngÆ°á»i chết đói vì rằng giá gạo thì rẻ nhÆ°ng kiếm được đồng tiá»n thật là khó …
Nhà cá»­a phần nhiá»u là nhà tranh nhà lá, ít khi có nhà ngói nhà gạch … Cách ăn mặc thì chỉ có đồ vải nâu, ngÆ°á»i nghèo khổ chỉ có manh áo cánh và thÆ°á»ng thì đóng cái khố, có Ä‘i đâu má»›i mặc cái quần vải dài đến đầu gối. NgÆ°á»i sung túc má»›i có vài cái áo nâu Ä‘en và vài cái quần nhuá»™m nâu hoặc để trắng, chứ không được mặc đồ gấm đồ vóc và Ä‘i giày …
NÆ°á»›c nghèo dân khổ, lại phải lúc có nhiá»u tai biến, ngÆ°á»i ngoài vào xâm lược, triá»u đình ngÆ¡ ngác không biết xoay xở ra thế nào, lòng ngÆ°á»i ly tán, phân ra bè nỠđảng kia, giết hại lẫn nhau …[15]
Sau khi ký hòa Æ°á»›c Giáp Tuất (1874), đáng lẽ triá»u đình Huế phải cấp thá»i cải cách để Ä‘á» phòng những âm mÆ°u kế tiếp của thá»±c dân, vua Tá»± Äức lại không nhìn ra được đại thể vẫn tin tưởng rằng có thể nhá» ngÆ°á»i Tàu sang giúp để chống nhau vá»›i ngÆ°á»i Pháp.[16] Năm 1876, nhà vua sai Bùi Ân Niệm, Lâm Hoằng, Lê Cát sang triá»u cống. Äến năm 1880 lại sai Nguyá»…n Thuật, Trần Khánh Tiến, Nguyá»…n Hoa sang tận Bắc Kinh dâng đồ cống và biểu văn xÆ°ng thần.[17]
Vua Tá»± Äức tuy không phải là ngÆ°á»i hôn ám nhÆ°ng bản chất là má»™t văn nhân, chuá»™ng cái há»c cá»­ nghiệp, mà kém vá» Ä‘Æ°á»ng thá»±c dụng. Äể chống lại quân Pháp, nhà vua thu dụng quân Cá» Äen của LÆ°u VÄ©nh Phúc, phong cho LÆ°u làm Äá» Äốc (nhị phẩm).
… Quân Cá» Äen đóng đồn trại trên thượng lÆ°u sông Hồng Hà, thu thuế các thuyá»n bè qua lại, nhÅ©ng nhiá»…u kẻ lữ hành, muốn làm gì thì làm …[18]
Trong khi liệt cÆ°á»ng tiếp tục xâu xé Trung Hoa thì vua Tá»± Äức vẫn chủ trÆ°Æ¡ng “bế quan tá»a cảngâ€, sợ mở cá»­a thì ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoài sẽ lÅ©ng Ä‘oạn. Năm 1873, khi Jean Dupuis gây hấn ở Bắc Kỳ, tiến sÄ© Äặng Xuân Bảng tâu lên:
Lấy tình thế mà nói, thì đánh là hÆ¡n, nhÆ°ng xét thá»i thế thì cÅ©ng có lúc nên hòa. Tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng, cá»­a Cấm Giang, tàu bè tiện lối giao thông nhÆ° xứ Gia Äịnh vậy. Hạ thần nghÄ© ngÆ°á»i Pháp đã lấy Nam Kỳ thế nào rồi cÅ©ng lại xin thông thÆ°Æ¡ng xứ Bắc Kỳ. Kế sách hay không gì bằng mở há»™i buôn ở cá»­a Cấm, gá»­i thÆ° cho các nÆ°á»›c Thái Tây đến đây thông thÆ°Æ¡ng. Tá»± mình phát thÆ° thì mình làm chủ, lợi quyá»n ở mình, há»… nÆ°á»›c nào chá»±c chiếm lợi riêng thì đã có nÆ°á»›c khác ngăn trở.
Vua Tá»± Äức đã phê lên tá» sá»›:
Má»™t nÆ°á»›c còn giao thiệp không xong nữa là để nhiá»u nÆ°á»›c đến.[19]
Khi VÅ© Duy Tuân thi Äình, trả lá»i vá» việc hòa hay chiến, há» VÅ© chủ chiến, nhà vua đã trách:
Kim nhật thỉnh chiến, minh nhật thỉnh chiến, chiến nhi bất thắng, tương trí trẫm ư hà địa? (Nay xin đánh, mai xin đánh, đánh như không thắng thì để ta ở chỗ nào?)
Mặc dù tình thế nÆ°á»›c ta lúc đó không quá lạc quan nhÆ° sÄ© phu lầm tưởng, vua Tá»± Äức vẫn chỉ thu mình trong cung Ä‘iện, làm thÆ¡ xÆ°á»›ng há»a, lấy cái hiếu nhá» của ngÆ°á»i con làm trá»ng mà quên cái hiếu lá»›n vá»›i cả xã tắc. Trong khi đó miá»n Bắc Việt Nam luôn luôn loạn lạc, giặc giã liên miên. Trần Trá»ng Kim đã viết:
… Tuy vậy mặc lòng, không có Ä‘á»i nào lắm giặc giã bằng Ä‘á»i ngài làm vua. Chỉ được vài ba năm đầu thì còn hÆ¡i yên trị, còn từ năm Tân Hợi (1851) là năm Tá»± Äức thứ 4 trở Ä‘i thì càng ngày càng nhiá»u giặc. Mà nhất là đất Bắc kỳ có nhiá»u giặc hÆ¡n cả, bởi vì đất Bắc kỳ là đất của nhà Lê cÅ©, dân tình cÅ©ng còn có nhiá»u ngÆ°á»i tưởng nhá»› đến tiá»n triá»u, nên chi những ngÆ°á»i muốn làm loạn, hoặc tá»± nhận là dòng dõi nhà Lê, hoặc tìm má»™t ngÆ°á»i nào giả nhận dòng dõi nhà Lê, rồi tôn lên làm minh chủ để lấy cá»› mà khởi sá»±.[20]
Trong vòng 15 năm từ 1851 đến 1866, Bắc kỳ có đến hàng chục vụ nổi loạn lá»›n nhÆ° giặc Tam ÄÆ°á»ng (giặc khách ở Thái Nguyên, 1851), giặc Châu Chấu (Lê Duy Cá»±, Cao Bá Quát ở SÆ¡n Tây, 1854), Tạ Văn Phụng (Quảng Yên, 1861), Cai Tổng Vàng (Bắc Ninh, 1862) … Ngoài ra còn các nạn giặc khách ở ngoài bể luôn luôn quấy phá:
… Cuối năm Quí Hợi (1863) là năm Tá»± Äức thứ 16, quân giặc há»p hÆ¡n 500 chiếc thuyá»n ở đảo Cát bà và ở núi Äồ SÆ¡n, có ý muốn Ä‘em quân vào đánh đất Kinh kỳ, nhÆ°ng chẳng may phải bão, thuyá»n đắm mất nhiá»u. Quan đỠđốc là Lê Quang Tiến và quan bá»™ phủ Bùi Huy Phan được tin ấy liá»n Ä‘em quân ra đánh, bị quân giặc đánh tập hậu, quan quân bá» chạy. Lê Quang Tiến và ông Bùi Huy Phan phản nhảy xuống bể tá»± tận.
Äến tháng 6 năm Giáp Tí (1864) là năm Tá»± Äức thứ 17, quan hiệp thống TrÆ°Æ¡ng Quốc Dụng, quan tán lý Văn Äức Khuê, quan tán tÆ°Æ¡ng Trần Huy Sách và quan chưởng vệ Hồ Thiện đánh nhau vá»›i giặc ở đất Quảng Yên, bị giặc giết cả. Trận ấy quan quân thua to, quân sÄ© thiệt hại rất nhiá»u …[21]

b/ Nhu cầu cải tổ quân sự
Vá» mặt quân sá»±, dÆ°á»›i triá»u Nguyá»…n binh lá»±c và cách tổ chức của ta càng thêm lạc hậu, xem ra còn kém cả những thá»i kỳ trÆ°á»›c. Má»™t trong những nguyên do chính yếu là định chế xã há»™i và tÆ° tưởng đã khiến cho phần lá»›n sÄ© phu không thoát ra được cái hạn chế của há»c thuật. Vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp giáo dục từ chÆ°Æ¡ng và chú trá»ng nhiá»u vá» văn tài, nặng phần tiểu xảo (làm thÆ¡, câu đối …) và lối suy nghÄ© chật hẹp, tổ chức quân Ä‘á»™i của Việt Nam rất sÆ¡ sài. Nhà vua và triá»u đình chỉ trá»ng hÆ° văn, thích thÆ¡ phú, chú trá»ng nhiá»u đến văn chÆ°Æ¡ng bát cổ mà không để ý gì đến việc trị nÆ°á»›c và cải thiện dân sinh.
Theo Phan Khoang, từ thá»i Minh Mạng, binh chế nÆ°á»›c ta gồm bá»™ binh, thủy binh, kỵ binh, tượng binh, pháo thủ binh. Theo tá» trình của Phạm Phú Thứ tháng 2 năm Tá»± Äức 27 (1974) thì toàn quốc nÆ°á»›c ta binh lính chia ra nhÆ° sau:
Các hạng lính trong nước (tổng) cộng ước (độ) hơn 119.000; trừ số thiếu ước (độ) 31.700 còn ước hơn 80.800; ở kinh các thứ lính (tổng) cộng ước (độ) 21.790 nhưng trừ lính hạ ban và các khoản khác, còn số đương ban là 9.540; các tỉnh thì tỉnh lớn có ước 4 - 5.000; tỉnh nhỠcũng có số nghìn hoặc mấy trăm. Nhưng mà quân lính ấy ít tập luyện, bắn là thuật cần thiết mà mỗi năm chỉ tập một lần thôi, cho nên lâm sự thì rối lên, có khi vừa thấy quân địch đã sợ.[22]
Binh khí thì là gÆ°Æ¡m, giáo, siêu, mã tấu, súng đại bác, súng Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng. Súng đại bác này Ä‘á»u nạp tiá»n, bắn 10 phát chÆ°a trúng má»™t, khi dá»i Ä‘i thì phải xe đẩy nặng ná», khi các thần công không Ä‘i, lại phải cúng vái và đổ sâm thuốc; súng Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng này nổ bằng đá lá»­a, bắn xa Ä‘á»™ 250 thÆ°á»›c hay 300 thÆ°á»›c là cùng, má»—i Ä‘á»™i 50 ngÆ°á»i lính thì chỉ có 5 ngÆ°á»i cầm súng Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng, má»—i ngÆ°á»i chỉ bắn có 6 phát đạn mà thôi, há»… ai bắn quá số thì phải bồi, muốn bắn phải lấy thuốc súng (Ä‘á»±ng trong má»™t cái bao mang ở nịt lÆ°ng) bá» vào lòng súng, dùng ống thông hồng ép thuốc vào cho chặt rồi bá» vào viên chì (Ä‘á»±ng trong cái bầu mang ở cổ), rồi bóp cò cho viên đá lá»­a nẩy làm cháy thuốc ngòi; vậy bắn được má»™t phát súng đã tốn mất bao nhiêu thì giá» rồi, ấy là chÆ°a nói khi bóp cò mãi mà đá lá»­a không bật lá»­a ra cho.[23]
Vá» thủy binh, Ä‘á»i Tá»± Äức có Ä‘á»™ 7.500 ngÆ°á»i cho toàn quốc, bao gồm 6, 7 chiếc tàu hÆ¡i (sau hòa Æ°á»›c Giáp Tuất (1874) được Pháp tặng thêm 5 chiếc tàu nhá»), khoảng 50 thuyá»n lá»›n, nhiá»u chiếc bá»c đồng. Tuy nhiên “thủy quân cÅ©ng nhÆ° các viên quản suất, Ä‘á»u là tay ngang, không biện được sóng gió, không biết thuật Ä‘i bểâ€.[24]
Trong lá thÆ° Ä‘á» ngày 18-5-1842, viên cố đạo Jean Miche đã kể nhÆ° sau vá» việc huấn luyện của lính triá»u đình ta:
… Từ khi chúng tôi ở đấy, chúng tôi chÆ°a từng thấy má»™t tên lính tập dùng võ khí. Có kẻ đã Ä‘i tòng quân từ 20 năm mà chÆ°a từng thấy rút gÆ°Æ¡m ra khá»i vá», trừ khi có những vụ xá»­ trảm. Äây là cách duy nhất để tập luyện: buổi chiá»u trÆ°á»›c khi mặt trá»i lặn, ngÆ°á»i ta đặt ở giữa sân trong má»—i trại lính má»™t hình ná»™m bằng rÆ¡m che thân bằng má»™t manh chiếu rách cố làm cho giống mặt ngÆ°á»i rồi những tên lính tiến lên tay cầm má»™t chiếc roi mây, chăm chỉ nghe chỉ thị của má»™t ông râu già nhất trong trại và quất vào con ma ấy cho đến khi nó bị rách bÆ°Æ¡m. Những lính nào quất phát sau trúng phát trÆ°á»›c và tạo nên má»™t Ä‘Æ°á»ng rãnh sâu là anh hùng, chúng đã biết cách tra tấn …[25]
Nhìn lại những hoạt Ä‘á»™ng và các trận đánh trong thá»i Tá»± Äức bất cứ sá»­ gia nào cÅ©ng phải công nhận quân Ä‘á»™i của triá»u đình quá kém cá»i, không thể nào đảm Ä‘Æ°Æ¡ng được việc trị an nói chi đến việc chống xâm lăng và giữ gìn hải phận. Francis Garnier vá»›i má»™t Ä‘á»™i quân trên dÆ°á»›i 200 ngÆ°á»i đã lấy được bốn tỉnh trung châu Bắc Kỳ chỉ trong 20 ngày và chỉ má»™t ngÆ°á»i Pháp và bảy tên lính lấy được thành Ninh Bình. Những thắng lợi của Nam triá»u Ä‘á»u nhá» vào sức của bá»n giặc khách Cá» Äen.

c/ Những đỠnghị cải cách
DÆ°á»›i thá»i Tá»± Äức, nhiá»u sÄ© phu ý thức được nhu cầu canh tân đất nÆ°á»›c để tránh cái há»a bị xâm lăng và giải quyết những vấn Ä‘á» dân sinh. Những ngÆ°á»i có cái nhìn sá»›m sủa nhất là những ngÆ°á»i có cÆ¡ há»™i được ra nÆ°á»›c ngoài. HÆ¡n 20 năm sau khi ngÆ°á»i Trung Hoa phải ký hòa Æ°á»›c Nam Kinh, Phan Thanh Giản cùng sứ bá»™ qua đàm phán vá»›i Pháp (1863), khi trở vỠông đã tâu lên vua Tá»± Äức những Ä‘iá»u mắt thấy tai nghe đồng thá»i xin canh tân cho kịp vá»›i ngÆ°á»i nhÆ°ng đình thần cho là “tâng bốc ngÆ°á»i ngoại quốc và làm giảm uy thế mìnhâ€.[26] Ông đã phải chua xót viết mấy câu:
Từ ngày đi sứ tới Tây kinh,
Thấy việc Âu châu phải giật mình.
Kêu tỉnh đồng bang mau kíp bước,
Hết lá»i năn nỉ, chẳng ai tin!
Năm 1865, Phạm Phú Thứ cÅ©ng dâng sá»› xin lập trÆ°á»ng hàng hải, cá»­ ngÆ°á»i Ä‘i há»c chữ ngoại quốc và phiên dịch sách vở, chú trá»ng đến công nghệ, kỹ nghệ…
Năm 1866, Nguyá»…n Äiá»u, Nguyá»…n Äức Hậu, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ trình lên nhiá»u bản Ä‘iá»u trần xin chuá»™ng cái há»c thá»±c dụng, chỉnh đốn võ bị, canh nông, kỹ nghệ và giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c ngoài.
Năm 1868, Trần Äình Túc cùng Nguyá»…n Huy Tế xin cho mở cá»­a biển Trà Lý để buôn bán. Ngoài ra còn có Äinh Văn Äiá»n cÅ©ng mật tâu xin khai khẩn dinh Ä‘iá»n, buôn bán, huấn luyện binh sÄ© và cải tổ binh bị.
Ngoài ra còn vô số các sÄ© phu Æ°u thá»i mẫn thế từ Nam chí Bắc lo lắng cho vận mệnh nÆ°á»›c nhà nên tìm đủ má»i cách thuyết phục nhà vua và đình thần thay đổi chính sách.
d/ Bang giao Mỹ-Việt
Bùi Viện được các sá»­ gia nhắc tá»›i nhÆ° ngÆ°á»i Việt Nam đầu tiên đặt chân lên đất Mỹ và tiếc thay nÆ°á»›c ta đã mất má»™t cÆ¡ há»™i ngoại giao có thể đã Ä‘Æ°a đến má»™t thay đổi lá»›n đến vận mệnh thá»i đó.
Từ khi được Ä‘á»™c lập năm 1783, Hoa Kỳ đã tìm cách mở rá»™ng bang giao và buôn bán vá»›i nhiá»u nÆ°á»›c trên thế giá»›i kể cả Việt Nam. Năm 1803, thuyá»n trưởng John Briggs là ngÆ°á»i Mỹ đầu tiên đặt chân lên đất nÆ°á»›c ta. Ngày 7 tháng 6 năm 1819, má»™t sÄ© quan hải quân khác là John White cÅ©ng đến VÅ©ng Tàu. White đã xuất bản má»™t cuốn sách nhan Ä‘á» Lịch Sá»­ Chuyến Du Hành tá»›i biển Trung Quốc (History of a Voyage to the China sea, Boston: 1823) Ä‘á» cập đến thất bại trong việc thÆ°Æ¡ng thảo mua Ä‘Æ°á»ng (sugar) khi đến Việt Nam và đành Ä‘i ra tay không.
Năm 1832, dÆ°á»›i thá»i Minh Mạng, má»™t phái Ä‘oàn của chính phủ Hoa Kỳ do thuyá»n trưởng Edmund Roberts mang theo má»™t lá thÆ° (của Ngoại Trưởng Livingston, viết thay mặt tổng thống Andrew Jackson) để xin yết kiến nhà vua ngõ hầu thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nÆ°á»›c. Phái Ä‘oàn Mỹ được tiếp đón khá trá»ng thể, kể cả đãi tiệc – mặc dù há» than phiá»n là đồ ăn của mình không ngon – nhÆ°ng lại không được gặp mặt vua Minh Mạng. Sá»­ chép là sở dÄ© vua Minh Mạng từ chối vì quốc thÆ° không chính thức và không đủ lá»… nghi (lá thÆ° chỉ gá»­i cho Äại Hảo Hữu – Great and Good Friend -- mà không Ä‘á» Äại Nam Hoàng Äế bệ hạ).
Äến năm 1845, thuyá»n trưởng Percival, chỉ huy con tàu USS Constitution đã cập bến Äà Nẵng để đòi triá»u đình Huế thả má»™t giáo sÄ© ngÆ°á»i Pháp. Không thành công, Percival bắn đại bác vào hải cảng rồi bá» Ä‘i. Tuy nhiên, Hoa Kỳ cÅ©ng nhÆ° những nÆ°á»›c châu Âu khác Ä‘á»u thấy hải cảng Tourane (Äà Nẵng) của ta rất tốt và Äô đốc Perry sau khi hoàn tất chuyến du hành đến Nhật Bản đã yêu cầu Tổng Thống Polk chiếm lấy má»™t hải cảng ở châu à và Ä‘á» nghị Äà Nẵng. Tổng Thống Mỹ bác bá» Ä‘á» nghị này vì “việc chiếm đóng lãnh thổ má»™t quốc gia khác ở châu à không phù hợp vá»›i hệ thống chính trị†của Mỹ.[27]
Tài sản của tarta12a

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
  #5  
Old 19-04-2008, 11:41 PM
tarta12a's Avatar
tarta12a tarta12a is offline
Cái Thế Ma Nhân
 
Tham gia: Feb 2008
Bài gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
A- TIỂU SỬ BÙI VIỆN



Bùi Viện chánh quán làng Trình Phố, tỉnh Thái Bình, sinh năm 1839, mất năm 1878 lúc má»›i 39 tuổi. Theo Gia Phả há» Bùi, ông là con trưởng ông Bùi Ngá»c (tức Việp), Ä‘á»— Tú Tài năm Giáp Tí (1864), Ä‘á»— Cá»­ Nhân năm Mậu Thìn (1868) [28] nhÆ°ng không Ä‘á»— Tiến SÄ©. Nhiá»u sách nói rằng khi vào Huế thi Há»™i, ông đã tập văn và há»c ông VÅ© Duy Thanh (1806-1861) (tức ông Bảng Kim Bồng) nhÆ°ng có lẽ chi tiết này không chính xác vì VÅ© Duy Thanh đã mất từ bảy năm trÆ°á»›c khi Bùi Viện vào đến kinh đô[29]. Tuy nhiên chúng ta không thể không nhìn thấy sá»± tÆ°Æ¡ng đồng giữa há» VÅ© và há» Bùi vì cả hai ngÆ°á»i Ä‘á»u là những nhà nho chuá»™ng thá»±c dụng và nhìn thấy má»™t Ä‘iểm căn bản là phải đặt lại vai trò của hải quân trong công tác cải cách và canh tân.
Trong bài sớ viết dang dở trước khi từ trần, Vũ Duy Thanh đã tâu:
Hình thế nÆ°á»›c ta chỉ có chiá»u dài, không có chiá»u rá»™ng. Trừ hai xứ Nam, Bắc kỳ rá»™ng hÆ¡n má»™t chút, còn quãng giữa từ Thanh Hóa trở vào, từ Bình Thuận trở ra, mặt trông ra biển, lÆ°ng tá»±a vào núi rừng, má»—i tỉnh ở má»™t Ä‘oạn. Nếu thốt nhiên tỉnh nào gặp biến, bị cắt Ä‘Æ°á»ng giao thông, việc tiếp tế quân lÆ°Æ¡ng tức thì bị ngăn trở. Vả suốt từ Bắc đến Nam chạy dài theo mé biển, phá»ng nhÆ° có nÆ°á»›c ngoài dòm nom, thì bất cứ chá»— nào há» cÅ©ng có thể lá»t vào được. NhÆ° vậy, việc phòng giữ mặt biển rất quan trá»ng. Äiá»u cần là phải kíp luyện tập thủy quân, hậu đãi binh lính và giao quyá»n hành cho các quan võ để há» có uy tín mà Ä‘iá»u khiển …[30]
Sau hai khoa Há»™i thí không Ä‘á»— năm 1868, 1869, Bùi Viện ở lại kinh đô và có cÆ¡ há»™i quen biết vá»›i má»™t số nhà nho thức thá»i nhÆ° Nguyá»…n TÆ° Giản (Hồng Lô Tá»± Khanh vừa Ä‘i sứ sang Tàu vá»), Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Äặng Äức Thuận … là nhóm sÄ© phu có chiá»u hÆ°á»›ng cải cách được gá»i là Tân Äảng.[31] Tháng 4 năm 1871, ông theo Lê Tuấn ra bắc đánh dẹp giặc khách Cá» Äen, Cá» Vàng là dÆ° đảng của Thái Bình Thiên Quốc và lập được nhiá»u chiến công. Sau đó ông lại xuống Nam Äịnh giúp cho Doãn Uẩn trong công tác xây dá»±ng cá»­a bể Ninh Hải (tức Hải Phòng ngày nay).
Tháng 4 năm Quí Dậu[32] (1873), vua Tá»± Äức được các quan há»™ giá ra chÆ¡i cá»­a Thuận An. Trong khi vua Ä‘ang ngá»± lãm thì có 9 chiếc tàu buồm vận tải của nha kinh lược Bắc Kỳ chở tiá»n tài và quân lính vào Huế. Äá»™t nhiên từ ngoài khÆ¡i hai chiếc tàu ô tiến đến chÄ©a súng bắn sang, ta thua chạy, hai chiếc tàu bị giặc cÆ°á»›p mất. Các võ quan ta bắn thần công ra nhÆ°ng không trúng được phát nào, bá»n giặc bắn giết chán chê rồi lại giong thuyá»n chạy mất. Bùi Viện đã làm má»™t bài thÆ¡ kể rõ việc này, đồng thá»i chế nhạo sá»± hèn yếu của thủy binh nÆ°á»›c ta.
Biến cố đó ít nhiá»u khiến cho vua ta nhận chân được sá»± hủ bại của triá»u đình và có lẽ vì thế đã chuẩn y Ä‘á» nghị của Bùi Viện xin được xuất dÆ°Æ¡ng xem xét tình hình và tìm cách cầu viện. Má»™t Ä‘iểm đáng đặt thành vấn Ä‘á» là Phan Trần Chúc (sau này được tác giả Bảo Vân nhắc lại) đã miêu tả là Bùi Viện “đã phải tá»± lái lấy má»™t chiếc thuyá»n nan hết sức má»ng mảnh, trên những ngá»n sóng tầy đình, chở ông ra ngoài bể rá»™ngâ€[33]. Bá» qua những Ä‘oạn thêm mắm thêm muối của nhà văn há» Phan nhÆ°
“từ biệt các liêu hữu, Bùi Viện cho giÆ°Æ¡ng buồm vá» phía Bắc, vào má»™t buổi sáng quang đãng mà mặt trá»i má»›i má»c trồi lên mặt nÆ°á»›c gợn sóng, không khác má»™t cái Ä‘Ä©a ngá»c lá»›n để nghiêng trên tấm thảm hồng†(tr. 45)
hay
“Sau mÆ°Æ¡i ngày lênh đênh trên mặt bể, mÆ°á»i ngày đêm vật lá»™n vá»›i gió bão phải đè lên những ngá»n sóng to tầy đình kế tiếp nhau, nhô lên rồi lại đổ xuống nhÆ° cố ý hành hạ chiếc thuyá»n má»ng mảnh mà tay ông chèo lái, Bùi Viện trông xa đã thấy đất liá»n, khoảng đất rá»i má»™t tia sáng vui mừng trong khối óc đầy hi vá»ng của ông†(tr. 47)
chúng ta khó có thể tin tưởng một sứ bộ được cử ra ngoại quốc được đích thân nhà vua tiễn đi lại sơ sài đến thế.
Những năm tháng Bùi Viện Ä‘i sứ cÅ©ng không rõ rệt. Nếu đúng nhÆ° Phan Trần Chúc viết, thá»i gian ông ở Mỹ kể cả hành trình và chỠđợi cÅ©ng phải hÆ¡n 1 năm, thêm Ä‘i lại từ Việt Nam tá»›i HÆ°Æ¡ng Cảng, Nhật Bản, vừa Ä‘i vừa vá» cÅ©ng phải cả năm nữa, có thể tin rằng ít nhất khi trở vá» Huế phải vào năm 1875. Việc ông sang gặp Tổng Thống Grant nhÆ°ng không thành công vì không có quốc thÆ° cÅ©ng hÆ¡i vô lý nếu thá»±c sá»± vua Tá»± Äức đã cá»­ ông Ä‘i sứ thì ắt phải giao cho ông má»™t giấy tá» gì để làm bằng, đồng thá»i mang theo những phẩm vật trao đổi và thÆ°á»ng thÆ°á»ng bao giá» cÅ©ng có Chánh Sứ, Phó Sứ và tùy tòng chứ không thể chỉ chÆ¡ vÆ¡ má»™t ngÆ°á»i.
Má»™t số tác giả lại chép rằng Bùi Viện chỉ được cá»­ Ä‘i HÆ°Æ¡ng Cảng để liên lạc vá»›i ngÆ°á»i Anh vì triá»u đình biết rằng Anh và Pháp hai bên có nhiá»u xung Ä‘á»™t trong quá khứ. Việc ông ra nÆ°á»›c ngoài có lẽ chỉ được coi nhÆ° má»™t công tác liên lạc và thăm dò, hoặc có khi ông được nghe ngÆ°á»i khác kể lại cảnh trí nÆ°á»›c ngÆ°á»i mà tò mò nổi máu phiêu lÆ°u nên tá»± ý ra Ä‘i không chừng.
Tuy nhiên khi tá»›i Trung Hoa, ông đã nhận ra được rằng ngÆ°á»i Anh cÅ©ng thá»±c dân không kém, nếu không nói rằng còn hÆ¡n ngÆ°á»i Pháp nên rất thất vá»ng. Trong thá»i gian lÆ°u lại đây, ông đã kết giao được vá»›i viên lãnh sá»± Mỹ (?)[34] và có ý sang Hoa Kỳ cầu viện. Ông lập tức quay trở vá» trình lên vua Tá»± Äức nhÆ°ng nhà vua không mấy sốt sắng vá»›i Ä‘á» nghị này nên ông đã mạo quốc thÆ° và tá»± chế mÅ© áo hàng tam phẩm rồi qua HÆ°Æ¡ng Cảng nhá» ngÆ°á»i bạn Mỹ Ä‘Æ°a vá» gặp Tổng Thống Grant.[35] Tổng Thống Grant bằng lòng giúp nhÆ°ng Bùi Viện khi đó lại sợ tá»™i đã tá»± quyá»n và mạo quốc thÆ° nên xin được vá» tâu lại. Äến khi vua Tá»± Äức bằng lòng cá»­ ông làm chánh sứ thì chính tình nÆ°á»›c Mỹ đã thay đổi.[36]
Câu chuyện này xem ra có lý hÆ¡n và cÅ©ng phù hợp vá»›i thá»i gian ba năm (từ 1873 đến 1876), trÆ°á»›c khi ông được chỉ định để tổ chức hải quân. NhÆ° vậy có thể ông chỉ qua Mỹ má»™t lần nhÆ°ng Ä‘i HÆ°Æ¡ng Cảng đến ba lần. Chúng ta có thể Ä‘Æ°a ra má»™t vài nghi vấn:
- Ông không có phái đoàn chính thức như một phái bộ quốc gia,
- Ông không đủ tÆ° cách để đại diện triá»u đình (tuy Ä‘á»— Cá»­ Nhân, Bùi Viện chÆ°a giữ má»™t chức vụ gì và khi muốn liên lạc vá»›i ngÆ°á»i Mỹ, ông phải giả mạo quốc thÆ° và mÅ© áo tam phẩm – má»™t vị trí không mấy gì làm cao). CÅ©ng có thể vì thấy ông xuá»nh xoàng quá nên chính phủ Mỹ đã từ chối khéo bằng cách yêu cầu ông trở vá» trình bày vá»›i triá»u đình để Ä‘Æ°a má»™t phái Ä‘oàn qua chính thức.
Tuy nhiên chuyện đó không quan trá»ng ngoài việc ông là ngÆ°á»i Việt Nam đầu tiên đặt chân lên châu Mỹ ở thế ká»· 19.
Tài sản của tarta12a

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
Trả lá»i

Từ khóa được google tìm thấy
ëàçàðåâ

Ãiá»u Chỉnh


©2008 - 2014. Bản quyá»n thuá»™c vá» hệ thống vui chÆ¡i giải trí 4vn.euâ„¢
Diễn đàn phát triển dựa trên sự đóng góp của tất cả các thành viên
Tất cả các bài viết tại 4vn.eu thuá»™c quyá»n sở hữu của ngÆ°á»i đăng bài
Vui lòng ghi rõ nguồn gốc khi các bạn sử dụng thông tin tại 4vn.eu™