Triết há»c là môn khoa há»c chung nhất, nghiên cứu vá» các sá»± váºt và hiện tượng của tá»± nhiên và xã há»™i, nhằm tìm ra các quy luáºt của các đối tượng nghiên cứu. Mục Ä‘Ãch của triết há»c là giải quyết các vấn Ä‘á» cÆ¡ bản của bản thể luáºn và nháºn thức luáºn.
Bản thân câu há»i "triết há»c là gì?" cÅ©ng là má»™t trong những câu há»i quan trá»ng của triết há»c và tùy thuá»™c và o quan Ä‘iểm, trÆ°á»ng phái, giai Ä‘oạn khác nhau mà câu trả lá»i cÅ©ng khác nhau.
Những ngÆ°á»i nghiên cứu triết há»c được gá»i là triết gia, tức, nhà triết há»c.
Các vấn Ä‘á» của triết há»c
Triết há»c Ä‘Æ°a ra các câu há»i vá» bản thể, nháºn thức, chân lý, đạo đức, thẩm mỹ. Các vấn Ä‘á» cÆ¡ bản của triết há»c là :
* Vấn Ä‘á» vá» bản thể: váºt chất và ý thức là gì? Mối quan hệ giữa chúng nhÆ° thế nà o?
* Vấn Ä‘á» vá» chân lý: là m thế nà o để xác định được má»™t luáºn cứ Ä‘i từ tiá»n đỠđến kết luáºn có hiệu lá»±c hay không? Là m thế nà o để biết được má»™t phát biểu là đúng hay sai? Ta có thể trả lá»i những loại câu há»i nà o?
* Vấn Ä‘á» vá» nháºn thức: quá trình nháºn thức diá»…n ra thế nà o? Chúng ta có thể nháºn thức chÃnh xác thế giá»›i khách quan hay không? Thá»±c tại là gì? Chúng ta nháºn thức thá»±c tại nhÆ° thế nà o, có nháºn thức toà n bá»™ thá»±c tại hay không?
* Vấn Ä‘á» vỠđạo đức: thế nà o là "tốt", thế nà o là "xấu" (hoặc thế nà o là "giá trị", thế nà o là "phi giá trị")? Sá»± khác biệt giữa tốt và xấu? Hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° thế nà o là đúng? Các giá trị có tÃnh chất tuyệt đối hay tÆ°Æ¡ng đối? Thế nà o là các quy tắc tá»± nhiên? Hạnh phúc là gì?
* Vấn Ä‘á» vá» thẩm mỹ: đẹp là gì, xấu là gì? Nghệ thuáºt là gì?
Thá»i kỳ triết há»c Hy lạp cổ đại, năm vấn Ä‘á» cÆ¡ bản trên tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i năm nhánh của triết há»c là siêu hình há»c, lôgic, nháºn thức luáºn, luân lý há»c, và mỹ há»c. Tuy nhiên đối tượng của triết há»c còn mở rá»™ng đến chÃnh trị há»c, váºt lý há»c, địa chất há»c, sinh há»c, khà tượng há»c, và thiên văn há»c. Bắt đầu từ Socrates, các nhà triết há»c Hy Lạp đã phát triển triết há»c phân tÃch, tức là , phân chia váºt thể thà nh các thà nh phần nhá» hÆ¡n để nghiên cứu. Triết há»c cổ Hy Lạp thÆ°á»ng được coi là cÆ¡ sở của triết há»c phÆ°Æ¡ng tây.
Các ná»n triết há»c khác không phải luôn luôn phân chia, hoặc nghiên cứu theo cách của ngÆ°á»i Hy Lạp. Triết há»c Ấn Äá»™ có nhiá»u Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° triết há»c phÆ°Æ¡ng tây. TrÆ°á»›c thế ká»· thứ 19, trong ngôn ngữ của các nÆ°á»›c nhÆ° Nháºt Bản, Hà n Quốc hoặc Trung Quốc, không có từ "triết há»c" mặc dù ná»n triết há»c của các nÆ°á»›c nà y đã phát triển từ lâu rồi. Äặc biệt là các nhà triết há»c Trung Hoa sá» dụng các phạm trù hoà n toà n khác ngÆ°á»i Hy Lạp. Các định nghÄ©a không dá»±a trên các đặc Ä‘iểm chung mà thÆ°á»ng có tÃnh ẩn dụ và để chỉ má»™t và i đối tượng cùng má»™t lúc. [1]. Biên giá»›i giữa các phạm trù không rõ rà ng nhÆ° trong triết há»c phÆ°Æ¡ng tây.
Các há»c thuyết triết há»c
Chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa duy danh
"Chủ nghÄ©a hiện thá»±c" đôi khi dùng để chỉ quan Ä‘iểm trái ngược vá»›i "chủ nghÄ©a lý tưởng" của thế ká»· 18, cho rằng má»™t số sá»± váºt thá»±c sá»± tồn tại bên ngoà i đầu óc con ngÆ°á»i. Tuy nhiên, theo nghÄ©a cổ Ä‘iển, chủ nghÄ©a hiện thá»±c là há»c thuyết cho rằng những sá»± thể trừu trượng gắn vá»›i những danh từ chung toà n cầu nhÆ° "con ngÆ°á»i" thá»±c sá»± tồn tại. Nó trái ngược vá»›i chủ nghÄ©a duy danh, quan Ä‘iểm cho rằng những danh từ trừu tượng hoặc toà n cầu chỉ là từ ngữ, chúng biểu thị cho những trạng thái của trà não nhÆ° ý tưởng, niá»m tin hoặc dá»± định... William of Ockham nổi tiếng là ngÆ°á»i bảo vệ cho chủ nghÄ©a duy danh, còn được gá»i là "khái niệm luáºn".
Chủ nghĩa duy lý và chủ nghĩa kinh nghiệm
"Chủ nghÄ©a duy lý" nhấn mạnh vai trò của lý trà con ngÆ°á»i. Chủ nghÄ©a duy lý cá»±c Ä‘oan tìm má»i cách để gán tất cả kiến thức con ngÆ°á»i lên ná»n tảng Ä‘á»™c nhất là lý trÃ. Kiểu lý luáºn Ä‘iển hình của chủ nghÄ©a duy lý bắt đầu bằng những tiên Ä‘á» không thể chối cãi rà nh rá»t được, để từ đó, bằng các bÆ°á»›c logic, diá»…n dịch ra má»i đối tượng kiến thức có thể có.
Parmenides (sinh năm 510 TCN) được cho là nhà triết há»c duy lý đầu tiên, ngÆ°á»i đã tranh luáºn rằng việc suy nghÄ© thá»±c sá»± có xảy ra là không thể hồ nghi, mà việc suy nghÄ© phải có đối tượng suy nghÄ©, do đó, má»™t sá»± váºt phải tháºt sá»± tồn tại. Parmenides diá»…n dịch rằng những gì tháºt sá»± tồn tại phải có những tÃnh chất nhất định– thà dụ nhÆ°, nó không thể bắt đầu tồn tại hoặc chấm dứt tồn tại, nó là má»™t chỉnh thể trá»n vẹn, nó giữ nguyên bản chất vÄ©nh viá»…n (đúng hÆ¡n là tồn tại hoà n toà n bên ngoà i thá»i gian). Zeno (sinh năm 489 TCN) là há»c trò của Parmenides, đã tranh luáºn rằng sá»± váºn Ä‘á»™ng là bất khả thi, và chứa Ä‘á»±ng sá»± mâu thuẫn.
Plato (427-347) cÅ©ng bị ảnh hưởng bởi Parmenides, nhÆ°ng ông đã kết hợp chủ nghÄ©a duy lý vá»›i má»™t dạng của chủ nghÄ©a hiện thá»±c. Triết gia nà y đã cất công xem xét sá»± tồn tại và bản chất của sá»± váºt. Ông kết luáºn đặc tÃnh của những bản chất sá»± váºt là chúng mang tÃnh chung trên toà n cầu. Bản chất của má»™t con ngÆ°á»i, của má»™t hình tam giác, của má»™t cái cây có thể áp dụng cho tất cả con ngÆ°á»i, tất cả hình tam giác và tất cả các loại cây. Plato tranh luáºn rằng những bản chất nà y là những hình thái không phụ thuá»™c và o trà não, rằng con ngÆ°á»i có thể biết đến chúng bằng lý trà và bằng cách là m ngÆ¡ trÆ°á»›c những thứ là m phân tâm do giác quan gây ra.
Chủ nghÄ©a duy lý hiện đại bắt đầu vá»›i Réne Descartes(1596-1690). Nghiá»n ngẫm vá» bản chất của trải nghiệm tri giác, cÅ©ng nhÆ° những khám phá khoa há»c trong sinh lý há»c và quang há»c, Descartes (và cả John Locke) đã Ä‘i đến quan Ä‘iểm rằng chúng ta trá»±c tiếp ý thức được ý nghÄ©, chứ không phải sá»± váºt. Quan Ä‘iểm nà y là m nảy sinh ba vấn Ä‘á».
1. Có phải các ý nghÄ© là bản sao thá»±c thụ của những sá»± váºt, sá»± việc mà chúng đại diện? Cảm giác không phải là sá»± tÆ°Æ¡ng tác trá»±c tiếp giữa các váºt thể và ý thức của ta, mà nó là quá trình sinh lý bao hà m sá»± đại diện (thà dụ nhÆ°, má»™t hình ảnh trên võng mạc). Locke nghÄ© rằng má»™t "tÃnh chất phụ", nhÆ° cảm giác thấy mà u xanh lục, không thể nà o giống sá»± sắp xếp các phân tá» váºt chất sinh ra cảm giác đó, dù là ông cÅ©ng nghÄ© "những tÃnh chất chÃnh" nhÆ° hình dạng, kÃch thÆ°á»›c, con số, thá»±c sá»± có trong các sá»± váºt.
2. Ta vẫn chÆ°a rõ là m thế nà o những váºt thể tá»± nhiên nhÆ° bà n, ghế hoặc ngay cả những quá trình sinh lý trong não bá»™ có thể sản sinh ra những thứ thuá»™c vá» tinh thần nhÆ° ý nghÄ©. Äiá»u nà y là má»™t trong những vÆ°á»›ng mắc của má»™t vấn Ä‘á» triết há»c nổi tiếng, vấn Ä‘á» tinh thần-cÆ¡ thể.
3. Nếu tất cả những gì chúng ta ý thức được chỉ là ý nghÄ©, váºy là m sao ta có thể biết được có thứ gì khác tồn tại ngoà i ý nghÄ© ra?
Descartes ná»— lá»±c giải quyết vấn Ä‘á» cuối cùng bằng lý luáºn. Ông đã bắt đầu bằng má»™t nguyên lý mà ông nghÄ© là không thể bắt bẻ hiệu quả được: Tôi "biết suy nghÄ©", do đó tôi "tồn tại". Từ nguyên lý nà y, Descartes tiến hà nh xây dá»±ng má»™t hệ thống hoà n chỉnh vá» kiến thức (trong đó ông chứng minh sá»± tồn tại của Thượng Äế, bằng má»™t dạng bản thể luáºn). Quan Ä‘iểm của ông đã thu hút được những triết gia nhÆ° Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz và Christian Wolff.
Nói chung, chủ nghÄ©a duy lý thÆ°á»ng đối láºp vá»›i chủ nghÄ©a kinh nghiệm, má»™t há»c thuyết dá»±a trên cÆ¡ sở kiến thức vá» năm giác quan của con ngÆ°á»i chúng ta. John Locke, má»™t triết gia theo chủ nghÄ©a kinh nghiệm đầu tiên của Anh quốc, Ä‘Æ°a ra quan Ä‘iểm chủ nghÄ©a kinh nghiệm cổ Ä‘iển trong tác phẩm An Essay Concerning Human Understanding và o năm 1689, phát triển má»™t dạng tá»± nhiên chủ nghÄ©a và kinh nghiệm chủ nghÄ©a trên cÆ¡ sở các nguyên tắc gần nhÆ° khoa há»c.
Trong suốt ká»· nguyên nà y, những ý tưởng tôn giáo đóng vai trò há»—n hợp trong những ná»— lá»±c của triết há»c thế tục. Bà i phản bác nổi tiếng của giám mục Berkeley bà i xÃch Isaac Newton theo cách của chủ nghÄ©a lý tưởng là má»™t thà dụ vá» má»™t triết gia trong trà o lÆ°u Khai Sáng, (má»™t giai Ä‘oạn trong lịch sá»). HỠđúc kết khá nhiá»u từ những ý tưởng tôn giáo. Các triết gia tôn giáo có sức ảnh hưởng khác gồm có Blaise Pascal, Joseph Butler và Jonathan Edwards. Những triết gia lá»›n khác nhÆ° Jean-Jacques Rousseau và Edmund Burke, đã chá»n con Ä‘Æ°á»ng hÆ¡i khác. Việc nhiá»u triết gia thá»i bấy giá» chỉ táºp trung quan tâm những vấn đỠđược giá»›i hạn đã dá»± báo cho sá»± phân chia ra và chuyên môn hoá nhiá»u lÄ©nh vá»±c triết há»c trong thế ká»· 20.
Chủ nghĩa hoà i nghi
Chủ nghÄ©a hoà i nghi là má»™t quan Ä‘iểm triết há»c nghi vấn khả năng đạt được "bất kì" má»™t loại kiến thức nà o. Nó được phổ biến bởi Pyrrho, ngÆ°á»i tin rằng tất cả má»i thứ Ä‘á»u có thể bị nghi ngá» ngoại trừ "vẻ bá» ngoà i". Sextus Empirius (thế kỉ 1) miêu tả chủ nghÄ©a hoà i nghi nhÆ° là má»™t "khả năng Ä‘Æ°a ra má»™t phản Ä‘á», trong bất kì cách thức nà o, vá» vẻ ngoà i và các đánh giá, và do đó... để đến má»™t trạng thái không còn đánh giá thứ gì nữa và sau đó là sá»± bình an của tinh thần"[1]. Chủ nghÄ©a hoà i nghi hiểu theo cách nhÆ° váºy không chỉ Ä‘Æ¡n thuần là việc sá» dụng sá»± hoà i nghi, mà là việc sá» dụng tÃnh hoà i nghi cho má»™t mục Ä‘Ãch đặc biệt: má»™t sá»± bình an của tâm hồn, hay là ataraxia. Chủ nghÄ©a hoà i nghi là má»™t thách thức cho chủ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u, hay là cho những ngÆ°á»i nghÄ© rằng hỠđã tìm ra sá»± tháºt[2].
Sextus chú ý rằng Ä‘á»™ tin cáºy của sá»± cảm nháºn có thể bị nghi vấn, bởi vì đó là má»™t đặc tÃnh riêng của ngÆ°á»i cảm nháºn. Vẻ bá» ngoà i của những váºt riêng rẽ có thể thay đổi phụ thuá»™c và o việc nó có xuất hiện cùng vá»›i má»™t nhóm hay không: và dụ, vá» bà o của sừng dê có vẻ nhÆ° là mà u trắng khi được cạo và tách ra riêng, thế nhÆ°ng sừng khi còn nguyên vẹn là mà u Ä‘en. Má»™t thanh bút chì, khi nhìn theo chiá»u dà i, giống nhÆ° là má»™t que dà i; nhÆ°ng khi được nhìn từ đầu mÅ©i, nó chỉ giống nhÆ° má»™t hình tròn.
Chủ nghÄ©a hoà i nghi được hồi sinh trong giai Ä‘oạn hiện đại bởi Michel de Montaigne và Blaise Pascal. Tuy nhiên ngÆ°á»i tiêu biểu nhất và ủng há»™ mạnh mẽ chủ nghÄ©a nà y nhất là David Hume. Hume lý luáºn rằng chỉ có hai loại lý luáºn, là có khả năng xảy ra và có luáºn chứng (probable/demonstrative) (xem Cái nÄ©a của Hume). Cả hai dạng lý luáºn nà y Ä‘á»u không thể Ä‘Æ°a chúng ta đến niá»m tin vá» sá»± tồn tại liên tục của má»™t thế giá»›i bên ngoà i. Lý luáºn có luáºn chứng không thể nà o là m Ä‘iá»u nà y, bởi vì chỉ có luáºn chứng thôi không đủ để thiết láºp sá»± đồng nhất của tá»± nhiên (chẳng hạn nhÆ° là nắm bắt được bởi các quy luáºt và định luáºt khoa há»c). Lý luáºn suông không thể thiết láºp được rằng tÆ°Æ¡ng lai sẽ giống nhÆ° quá khứ. Chúng ta có má»™t số niá»m tin nhất định vá» thế giá»›i (và dụ nhÆ° là Mặt Trá»i sẽ má»c ngà y mai), nhÆ°ng những niá»m tin nà y là sản phẩm của thói quen và truyá»n thống, và không phụ thuá»™c và o lý luáºn. Thế nhÆ°ng lý luáºn vá» khả năng xảy ra, mà mục Ä‘Ãch là đưa chúng ta Ä‘i từ những Ä‘iá»u quan sát được đến những Ä‘iá»u không quan sát được, cÅ©ng không thể là m được Ä‘iá»u nà y, bởi vì nó cÅ©ng phụ thuá»™c và o tÃnh đồng nhất của tá»± nhiên, và không thể nà o chứng minh mà không thể Ä‘i và o lý luáºn vòng quanh bằng cách viện dẫn sá»± đồng nhất. Hume kết luáºn rằng không có lá»i giải đáp cho các lý luáºn hoà i nghi ngoại trừ việc mặc kệ nó[3].
Nhiá»u triết gia đã nghi vấn các láºp luáºn hoà i nghi nhÆ° váºy. Câu há»i liệu là chúng ta có thể đạt được kiến thức, tức là "kiến thức của thế giá»›i bên ngoà i", là dá»±a trên dá»±a trên má»™t tiêu chuẩn cao thế nà o mà chúng ta muốn đánh giá. Nếu chúng ta đặt ra má»™t tiêu chuẩn cao, thì chỉ những Ä‘iá»u không còn nghi ngá» gì được và những Ä‘iá»u không sai lầm má»›i Ä‘Æ°a lại kiến thức. Nếu chúng ta đặt tiêu chuẩn quá thấp, thì chúng ta chấp nháºn những Ä‘iá»u Ä‘iên rồ và những ảo tưởng trở thà nh những "kiến thức" của chúng ta. Tuy nhiên, ngay cả khi những vấn Ä‘á» nà y đã được giải quyết, trong má»i trÆ°á»ng hợp, chúng ta phải hợp thức hóa các tiêu chuẩn cho việc hợp thức hóa, dẫn đến việc thoái lui vô hạn (được biết đến nhÆ° là "chủ nghÄ©a hoà i nghi thoái lui")[4].
Chủ nghĩa lý tưởng
"Chủ nghÄ©a lý tưởng" là má»™t há»c thuyết cho rằng hiện thá»±c là hoà n toà n giá»›i hạn bởi đầu óc của chúng ta. Mặc dù nó phụ thuá»™c và o quan Ä‘iểm của Réne Descartes rằng những gì có trong đầu chúng ta được biết trÆ°á»›c những Ä‘iá»u được biết thông qua các giác quan, chủ nghÄ©a lý tưởng bắt đầu chÃnh thức bởi George Berkeley. Berkeley lý luáºn[5] rằng không có những khác biệt vá» bản chất giữa các trạng thái tinh thần, nhÆ° là cảm thấy Ä‘au Ä‘á»›n, và những gợi ý từ các giác quan. Không có má»™t thứ gì có thể phân biệt được, và dụ, giữa Ä‘á»™ nóng của má»™t đống lá»a, và ná»—i Ä‘au nó tạo ra cho chúng ta. "Trạng thái" chúng ta cảm nháºn chứa trong đó tÃnh chất "được cảm nháºn" của nó (esse của nó là percipi), và ý kiến "phổ biến má»™t cách lạ lùng trong loà i ngÆ°á»i" rằng nhà cá»a, sông núi và sông suối tồn tại Ä‘á»™c láºp trÆ°á»›c khi bất kì ai cảm đó cảm nháºn chúng, là sai.
Các dạng của chủ nghÄ©a lý tưởng khá phổ biến trong triết há»c từ thế kỉ 18 đến những năm đầu của thế kỉ 20. Chủ nghÄ©a lý tưởng siêu việt (Transcendental Idealism), được ủng há»™ bởi Immanuel Kant, cho rằng có những giá»›i hạn vá» những Ä‘iá»u có thể hiểu được nếu nhÆ° nó không được Ä‘em ra đánh giá trong những Ä‘iá»u kiện khách quan. Kant viết cuốn Critique of Pure Reason (Chỉ trÃch vá» lý luáºn thuần túy) (1781/1787) trong má»™t cố gắng hòa giải các cách tiếp cáºn trái ngược nhau của rationalism và empiricism và thiết láºp má»™t ná»n tảng má»›i để nghiên cứu siêu hình há»c. Mục Ä‘Ãch của Kant vá»›i tác phẩm nà y là nhìn và o những gì chúng ta biết và sau đó xem xét những Ä‘iá»u gì phải đúng theo cách mà chúng ta biết. Má»™t ý tưởng chÃnh là có những đặc tÃnh cÆ¡ bản của hiện thá»±c thoát khá»i những kiến thức trá»±c tiếp của chúng ta bởi vì những giá»›i hạn tá»± nhiên của khả năng con ngÆ°á»i[6]. PhÆ°Æ¡ng pháp của Kant là theo mô hình của Euclid, mặc dù cuối cùng thì ông thừa nháºn rằng lý luáºn thuần túy và không đủ để khám phá tất cả sá»± tháºt. Các tác phẩm của Kant được tiếp nối trong các tác phẩm của Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Schelling và Arthur Schopenhauer.
Triết lý của Kant, được biết đến nhÆ° là chủ nghÄ©a lý tưởng siêu việt, sau nà y được là m cho trừu tượng và tổng quát hóa hÆ¡n, trong má»™t phong trà o được biết đến nhÆ° là lý tưởng Äức, má»™t dạng của lý tưởng tuyệt đối. Chủ nghÄ©a lý tưởng Äức đã trở nên phổ biến vá»›i sá»± xuất bản tác phẩm của G. W. F. Hegel và o năm 1807 mang tá»±a Ä‘á» Phenomenology of Spirit (Hiện tượng Tinh thần). Trong tác phẩm nà y, Hegel khẳng định rằng mục Ä‘Ãch của triết há»c là chỉ ra những mâu thuẫn hiển nhiên trong kinh nghiệm sống của loà i ngÆ°á»i (xảy ra, chẳng hạn nhÆ°, từ việc nháºn thức được rằng má»—i bản thân là vừa là cá nhân chủ Ä‘á»™ng vừa là má»™t ngÆ°á»i chứng kiến thụ Ä‘á»™ng những gì có trong thế giá»›i) và phải là m xóa bá» Ä‘i những mâu thuẫn đó bằng cách là m cho chúng tÆ°Æ¡ng thÃch lẫn nhau. Quá trình nà y được gá»i là "Hegelian dialectic". Các triết gia theo truyá»n thống của Hegel bao gồm Ludwig Andreas Feuerbach, Karl Marx, Friedrich Engels và đôi khi những ngÆ°á»i Anh theo chủ nghÄ©a lý tưởng.
Äa số triết lý của thế kỉ 20, bao gồm cả chủ nghÄ©a hiện tượng lục địa (Continental phenomenology) và trÆ°á»ng phái triết há»c phân tÃch của Anh-Mỳ, có liên quan đến việc phủ nháºn chủ nghÄ©a lý tưởng, và những giả thuyết của Descartes ẩn dÆ°á»›i đó.
Chủ nghĩa thực dụng
Và o cuối thế ká»· 19, hai triết gia Mỹ, Charles Peirce và William James, đã đồng sáng láºp ra há»c thuyết "chủ nghÄ©a thá»±c dụng" (pragmatism). Vá» sau há»c thuyết nà y được John Dewey phát triển thà nh thuyết công cụ (instrumentalism). Những ngÆ°á»i theo chủ nghÄ©a thá»±c dụng cho rằng chân lý của đức tin không nằm trong sá»± tÆ°Æ¡ng hợp của há» vá»›i thá»±c tại mà nằm ở sá»± hữu Ãch và hiệu quả. Bởi lẽ, sá»± hữu Ãch của bất kỳ đức tin nà o, trong bất kỳ thá»i Ä‘iểm nà o, có thể phụ thuá»™c và o hoà n cảnh. Peirce và James đã khái niệm hóa chân lý cuối cùng là cái chỉ được thiết láºp trong tÆ°Æ¡ng lai, tức cái được đúc kết bởi tất cả các quan Ä‘iểm. Những nhà phê bình buá»™c tá»™i chủ nghÄ©a thá»±c dụng là sá»± sai lầm của tÆ° duy, vì cách nghÄ© nà y đã quá tin và o cái gì đó chứng tỠđược là có Ãch và sá»± hữu Ãch nà y là ná»n tảng cho chân lý của nó. Những nhà tÆ° tưởng trong tÃn ngưỡng chủ nghÄ©a thá»±c dụng gồm có John Dewey, George Santayana và C. I. Lewis. Gần đây, chủ nghÄ©a thá»±c dụng đã dung nạp thêm những chiá»u kÃch má»›i của Richard Rorty và Hilary Putnam.
Hiện tượng há»c và thuyên thÃch há»c 
Dá»± định chỉnh đốn lại quan Ä‘iểm của ông vá» ná»n tảng của toán há»c, và chịu ảnh hưởng của triết gia và nhà tâm lý há»c Franz Bretano, ngÆ°á»i ông đã từng há»c tại Wien, Edmund Husserl bắt đầu đặt ná»n tảng cho việc tìm hiểu những gì không chỉ là bên dÆ°á»›i những nháºn định vá» toán há»c mà còn là bên dÆ°á»›i của hệ thống nháºn thức nói chung[7]. Trong phần đầu của tác phẩm hai táºp của ông, cuốn Logical Investigations (Nghiên cứu vá» lý luáºn) (1901), ông đã tấn công và o những luáºn Ä‘iểm tâm lý mà ông bị cáo buá»™c bởi Frege. Trong phần thứ hai, ông bắt đầu phát triển má»™t kÄ© thuáºt vá» mô tả hiện tượng há»c, vá»›i mục Ä‘Ãch chứng minh rằng các đánh giá khách quan tháºt sá»± là dá»±a trên kinh nghiệm nháºn thức -- tuy không dá»±a trên kinh nghiệm ban đầu của má»—i cá nhân, nhÆ°ng dá»±a và o các bản chất quan trá»ng đối vá»›i bất kì kinh nghiệm cùng loại Ä‘ang được xét đến[8]. Và dụ nhÆ° ông tìm cách chứng minh rằng tất cả các hà nh Ä‘á»™ng có ý thức Ä‘á»u có tÃnh chất mang mục Ä‘Ãch; nghÄ©a là chúng mang, hay được hÆ°á»›ng vá», má»™t ná»™i dung có mục Ä‘Ãch. Ông cÅ©ng cố gắng Ä‘Æ°a ra các bản chất quan trá»ng của bất cứ má»™t hà nh Ä‘á»™ng định nghÄ©a nà o. Ông phát triển phÆ°Æ¡ng pháp nà y thêm trong cuốn Ideas (Các ý tưởng) nhÆ° là hiện tượng há»c siêu việt, Ä‘á» nghị rằng chúng ta nên dá»±a các kinh nghiệm thá»±c tế, và do đó tất cả các ngà nh của kiến thức loà i ngÆ°á»i, trong má»™t cấu trúc nháºn thức của má»™t cá nhân (ego) lý tưởng, siêu việt. Sau đó, ông cố gắng sắp xếp quan Ä‘iểm siêu việt của ông và thừa nháºn là thế giá»›i liên quan lẫn nhau mà trong đó các đối tượng cá nhân tÆ°Æ¡ng tác vá»›i nhau. Husserl chỉ xuất bản và i cuốn sách trong cuá»™c Ä‘á»i mình, xem hiện tượng há»c nhÆ° là những từ ngữ trừu tượng, nhÆ°ng để lại nhiá»u phân tÃch cụ thể chÆ°a được xuất bản.
Các tác phẩm của Husserl đã có ảnh hưởng ngay láºp tức ở Äức, vá»›i sá»± hình thà nh các trÆ°á»ng phái vá» hiện tượng há»c ở München và Göttingen. Hiện tượng há»c sau nà y đã nổi tiếng thế giá»›i nhá» và o công của các triết gia nhÆ° là Martin Heidegger, trÆ°á»›c đây là trợ lý nghiên cứu của Husserl, Maurice Merleau-Ponty và Jean-Paul Sartre. Heidegger đã phát triển việc nghiên cứu hiện tượng há»c để minh há»a má»™t hermeneutic. Hermeneutic là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp diá»…n đạt sách vở bằng cách lấy ra ý nghÄ©a của cuốn sách trong hoà n cảnh nó được viết ra. Heidegger đã nhấn mạnh hai yếu tố má»›i của triết lý hermeneutic: rằng ngÆ°á»i Ä‘á»c Ä‘em nghÄ©a của cuốn sách trong thá»i Ä‘iểm hiện tại, và rằng các công cụ của hermeneutic có thể được sá» dụng để diá»…n đạt những thứ ngoà i sách vở[9]. Các tên tuổi gắn vá»›i sá»± phát triển của hermeneutic bao gồm Hans-Georg Gadamer và Paul Ricoeur. CÅ©ng thông qua các tác phẩm của Heidegger, và Sartre, chúng ta thấy táºp trung của Husserl trên các kinh nghiệm chủ quan đã ảnh hưởng đến các khÃa cạnh của chủ nghÄ©a hiện sinh.
Chủ nghĩa hiện sinh
Mặc dù hỠđã không sá» dụng từ ngữ nà y, những triết gia của thế kỉ 19 nhÆ° là Søren Kierkegaard và Friedrich Nietzsche được xem là cha đẻ của thuyết hiện sinh. Tuy nhiên ảnh hưởng của hỠđã mở rá»™ng ra hÆ¡n là tÆ° tưởng vá» chủ nghÄ©a hiện sinh[10][11]. Những tác phẩm của Kiekegaard nhắm và o hệ thống triết há»c lý tưởng của Georg Wilhelm Friedrich Hegel mà ông nghÄ© rằng đã mặc kệ hoặc loại trừ Ä‘á»i sống chủ quan bên trong ná»™i tâm của con ngÆ°á»i. Kierkegaard, ngược lại, cho rằng "sá»± tháºt là chủ quan", biện luáºn rằng Ä‘iá»u quan trá»ng nhất đối vá»›i má»™t ngÆ°á»i thá»±c sá»± là những câu há»i liên quan đến những mối quan hệ cá nhân bên trong ngÆ°á»i đó vá»›i sá»± tồn tại. Äặc biệt là , Kierkegaard, má»™t ngÆ°á»i theo Thiên chúa giáo, tin rằng sá»± tháºt của niá»m tin tôn giáo là má»™t câu há»i mang tÃnh khách quan, và ngÆ°á»i ta phải váºt lá»™n vá»›i nó má»™t cách nhiệt tình.
Nhiá»u triết gia ảnh hưởng bởi Kierkegaard cÅ©ng là những triết gia tôn giáo. Danh sách của những triết gia theo chủ nghÄ©a hiện sinh theo Thiên chúa giáo bao gồm Gabriel Marcel, Nicholas Berdyaev, Miguel de Unamuno và Karl Jaspers (mặc dù ông thÃch nói vá» Ä‘iá»u ông gá»i là "niá»m tin có tÃnh triết há»c"). Nhà văn ngÆ°á»i Do Thái Martin Buber và Lev Shestov cÅ©ng được cho là có liên hệ vá»›i chủ nghÄ©a hiện sinh. Äến mức Ä‘á»™ nà o Martin Heidegger nên được xem là má»™t ngÆ°á»i theo chủ nghÄ©a hiện sinh là má»™t vấn Ä‘á» còn gây nhiá»u tranh cãi[14], nhÆ° chiến thuáºt của ông, trong cuốn sách Tồn tại và thá»i gian, vá» những giải thÃch vá» sá»± tồn tại của loà i ngÆ°á»i (Dasein), phải được phân tÃch theo các thể loại của chủ nghÄ©a hiện sinh (existentiale), đã là m nhiá»u bình luáºn viên xem ông nhÆ° là má»™t nhân váºt quan trá»ng trong phong trà o chủ nghÄ©a hiện sinh.
Chắc chắn là ông đã ảnh hưởng lên Jean-Paul Sartre ngÆ°á»i mà , cùng vá»›i Albert Camus và Simone de Beauvoir, có lẽ đã trở thà nh những ngÆ°á»i ủng há»™ nổi tiếng nhất cho chủ nghÄ©a hiện sinh, khai phá nó không chỉ trong những tác phẩm mang tÃnh lý thuyết nhÆ° magnum opus của ông Tồn tại và sá»± trống rá»—ng (L'Être et le Néant), mà còn trong các vở kịch và các cuốn tiểu thuyết. Sartre, Camus và de Beauvoir tất cả Ä‘á»u đại diện cho má»™t nhánh vô thần của chủ nghÄ©a hiện sinh, mà bây giá» có liên hệ gần hÆ¡n vá»›i những ý tưởng của há» vá» nausea, contingency, niá»m tin xấu và lố bịch hÆ¡n là những ý tưởng mang tÃnh tôn giáo angst của Kierkegaard. Tuy nhiên, sá»± táºp trung và o cá nhân con ngÆ°á»i, chịu trách nhiệm trÆ°á»›c vÅ© trụ cho sá»± chân thá»±c của sá»± tồn tại của anh/cô ta, là điểm chung của tất cả các triết gia.
Truyá»n thống triết há»c phân tÃch
Triết há»c phân tÃch được phát triển để chỉ trÃch Hegel và những theo triết lý của ông. Và o năm 1921, Ludwig Wittgenstein xuất bản cuốn sách Tractatus Logico-Philosophicus, Ä‘Æ°a ra má»™t hệ thống logic vững chắc vá» các vấn Ä‘á» của ngôn ngữ và triết há»c. Và o thá»i gian đó, ông đã hiểu rằng Ä‘a số các vấn Ä‘á» của triết há»c chỉ là những bà i toán đố của ngôn ngữ, mà có thể giải thÃch được dá»… dà ng bởi các suy nghÄ© rõ rà ng. Nhiá»u năm sau đó ông đã đảo ngược lại nhiá»u láºp trÆ°á»ng của ông được Ä‘Æ°a ra trong cuốn Tractatus, nhÆ° là được viết ra trong cuốn sách thứ hai của ông Philosophical Investigations (1953) (Khảo sát vá» triết há»c). Investigations đã khuyến khÃch sá»± phát triển của "triết há»c ngôn ngữ bình dân", được phát triển bởi Gilbert Ryle, J. L. Austin, và má»™t số ngÆ°á»i khác. Những ngÆ°á»i theo "triết há»c bình dân" có cùng cách nhìn vá»›i nhiá»u triết gia xÆ°a hÆ¡n (Jeremy Bentham, Ralph Waldo Emerson và John Stuart Mill), và chÃnh những nghiên cứu triết lý đó đã định hình triết há»c tiếng Anh trong ná»a sau của thế kỉ 20. Tuy nhiên, sá»± rõ rà ng của ý nghÄ©a được hiểu là có tầm quan trá»ng cao nhất.
Triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây
Truyá»n thống triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây bắt đầu từ những ngÆ°á»i Hy Lạp và tiếp tục cho đến ngà y nay. Các nhà triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây chÃnh yếu gồm có Socrates, Plato, Aristotle, Epicurus, Sextus Empiricus, Augustine xứ Hippo, Boethius, Anselm xứ Canterbury, William xứ Ockham, John Duns Scotus, Thomas Aquinas, Michel de Montaigne, Francis Bacon, René Descartes, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz, George Berkeley, John Locke, David Hume, Thomas Reid, Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Arthur Schopenhauer, Søren Kierkegaard, Friedrich Nietzsche, Karl Marx, Gottlob Frege, Henri Bergson, Edmund Husserl, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre và Willard van Orman Quine.
Các nhà triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i có ảnh hưởng lá»›n khác gồm có Donald Davidson (đã qua Ä‘á»i), Daniel Dennett, Jerry Fodor, Jurgen Habermas, Saul Kripke, Thomas Kuhn, Thomas Nagel, Richard Rorty, Hilary Putnam, John Rawls (đã qua Ä‘á»i), John Searle và Subhash Kak.
Triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây đôi khi được phân chia thà nh nhiá»u nhánh khác nhau, dá»±a theo các loại câu há»i được quan tâm. Các thể loại thÆ°á»ng thấy nhất là : siêu hình há»c, nháºn thức luáºn, luân lý há»c, và mỹ há»c. Má»™t số phân nhánh khác gồm logic, triết há»c tâm thức, triết há»c ngôn ngữ, triết há»c chÃnh trị.
Triết há»c Hy Lạp - La Mã
Có thể phân chia triết há»c Hy Lạp cổ đại thà nh thá»i kỳ tiá»n Socrates, thá»i kỳ Socrates và thá»i kỳ háºu Aristotle. Thá»i kỳ tiá»n Socrates có đặc trÆ°ng là các suy Ä‘oán siêu hình há»c, thÆ°á»ng dÆ°á»›i hình thức của các mệnh Ä‘á» tổng quát có ý nghÄ©a bao hà m lá»›n, chẳng hạn "Tất cả Ä‘á»u là lá»a", hay "Tất cả Ä‘á»u biến đổi". Các triết gia tiá»n Socrates quan trá»ng gồm có Thales, Anaximander, Anaximenes, Democritus, Parmenides và Heraclitus. Thá»i kỳ Socrates được đặt tên để vinh danh nhân váºt nổi báºt nhất của triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây, Socrates, ngÆ°á»i đã cùng vá»›i Plato, há»c trò của mình, cách mạng hóa triết há»c qua việc sá» dụng phÆ°Æ¡ng pháp Socrates, nhỠđó đã phát triển những phÆ°Æ¡ng pháp rất tổng quát cho việc định nghÄ©a, phân tÃch và tổng hợp. Tuy bản thân Socrates không viết gì, nhÆ°ng ảnh hưởng của ông đã được truyá»n bá qua các tác phẩm của Plato. Các tác phẩm của Plato thÆ°á»ng được xem là các tà i liệu cÆ¡ bản của triết há»c, vì chúng đã định nghÄ©a các vấn Ä‘á» ná»n tảng của triết há»c cho các thế hệ sau. Các vấn Ä‘á» nà y và các vấn Ä‘á» khác đã được Aristotle tiếp thụ, ông là ngÆ°á»i đã há»c tại Hà n lâm viện (trÆ°á»ng của Plato), ông thÆ°á»ng bất đồng quan Ä‘iểm vá»›i những gì Plato đã viết. Thá»i kỳ háºu Aristotle đã mở đầu bởi những triết gia nhÆ° Euclid, Epicurus, Chrysippus, triết gia Yếm thế Hipparchia, Pyrrho và Sextus Empiricus.
Triết há»c thá»i Trung cổ
Thá»i kỳ trung cổ của triết há»c bắt đầu từ sá»± xụp đổ của văn minh La Mã và bình minh của Ki-tô giáo, Hồi giáo và Do Thái giáo. Thá»i kỳ trung cổ mang đến triết há»c kinh viện Ki-tô giáo, vá»›i các tác giả nhÆ° Augustine xứ Hippo, Boethius, Anselm, Robert Grosseteste, Albertus Magnus, Roger Bacon, Thánh Bonaventure, Thomas Aquinas, John Duns Scotus, William xứ Ockham, Nicholas xứ Cusa và Francisco Suárez. Má»™t nữ triết gia Ki-tô giáo của thá»i kỳ nà y là má»™t há»c trò của Pierre Abélard vá»›i tên Héloïse. Các triết gia trong truyá»n thống kinh viện Ki-tô giáo và các triết gia trong các tôn giáo Abraham chÃnh khác (chẳng hạn các triết gia Do Thái Saadia Gaon và Maimonides, và các triết gia Hồi giáo Avicenna, Al-Ghazali và Averroes) đã có biết đến các công trình của nhau. Các truyá»n thống tôn giáo nà y quan tâm đến các câu há»i vá» quan hệ giữa con ngÆ°á»i và Chúa trá»i. Triết há»c của thá»i kỳ nà y có đặc Ä‘iểm là sá»± phân tÃch vá» bản chất và các tÃnh chất của Chúa trá»i; ngà nh siêu hình há»c quan tâm đến chất, tÃnh cốt yếu và tình cá» (nghÄ©a là , các phẩm chất có tÃnh "cốt yếu" vá»›i các chất sở hữu chúng hay các chất nà y chỉ "tình cá»" có các phẩm chất đó), hình thức và khả năng phân chia; ngoà i ra còn có lôgic và triết há»c ngôn ngữ.
Nhiá»u ngÆ°á»i trong số các triết gia nà y đã lấy xuất phát Ä‘iểm của mình là các lý thuyết của Plato hay Aristotle. Tuy nhiên, những ngÆ°á»i khác, chẳng hạn Tertullian, lại phủ nháºn triết há»c Hy Lạp vì cho rằng nó không Ä‘á»™i trá»i chung vá»›i mặc khải và đức tin.
Triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây hiện đại
Triết há»c hiện đại thÆ°á»ng được xem là được khởi đầu từ nghiên cứu của René Descartes. Nghiên cứu của ông đã chịu ảnh hưởng lá»›n từ các trao đổi của ông vá»›i các nhà triết há»c khác. Và dụ, sá»± thúc giục của Pierre Gassendi và Công chúa Elizabeth xứ Bohemia đã là m Descartes cố gắng thiết láºp các câu trả lá»i có sức thuyết phục hÆ¡n cho vấn Ä‘á» tâm-thân (mind-body problem).
Triết há»c thá»i Trung cổ đã quan tâm chủ yếu tá»›i các luáºn cứ từ giai cấp thống trị, và việc phân tÃch các kinh sách cổ bằng lôgic của Aristotle. Thá»i Phục hÆ°ng đã thấy má»™t dòng chảy các quan niệm má»›i, các quan niệm nà y đòi há»i xem xét lại quyá»n lá»±c. Roger Bacon (1214–1294?) là má»™t trong các tác giả đầu tiên kêu gá»i việc Ä‘Æ°a các quyá»n lá»±c hiện tại ra xem xét bằng thá»±c nghiệm và lý tÃnh. Niccolò Machiavelli (1469–1527) đã thách thức các quan niệm truyá»n thống vỠđạo đức. Francis Bacon (1561–1626) đã viết các ná»™i dung ủng há»™ các phÆ°Æ¡ng pháp khoa há»c trong phát kiến triết há»c.
Triết há»c phân tÃch và triết há»c lục địa
Trong giai Ä‘oạn hiện đại của triết há»c, bắt đầu và o cuối thế kỉ 19 và kéo dà i đến những năm 1950, đã được đánh dấu bởi hố sâu ngăn cách giữa truyá»n thống "Lục địa" và truyá»n thống phân tÃch có liên quan đến nhiá»u nÆ°á»›c nói tiếng Anh.
Những thứ nằm bên dÆ°á»›i truyá»n thống phân tÃch, đặc biệt là giai Ä‘oạn ban đầu của truyá»n thống nà y, là quan Ä‘iểm (nguyên là được bảo vệ bởi Ockham) rằng các lá»—i lầm trong triết há»c là phát sinh từ những hiểu lầm trong ngôn ngữ. Theo má»™t số triết gia phân tÃch, ý nghÄ©a tháºt sá»± của các câu bình thÆ°á»ng được "ẩn bởi dạng ngữ pháp của chúng", và chúng ta phải dịch các câu đó sang dạng tháºt sá»± của chúng (hiểu nhÆ° là dạng logic của chúng) để là m rõ nghÄ©a. Äiá»u khó khăn là , tá»›i bây giá» vẫn chÆ°a giải quyết được, là định ra dạng logic đúng đắn của má»™t câu là nhÆ° thế nà o. Má»™t số triết gia (bắt đầu vá»›i Frege và Bertrand Russell) đã lý luáºn rằng first-order logic cho chúng ta thấy dạng logic tháºt sá»± của các câu nói bình thÆ°á»ng. Các triết gia phân tÃch khác, nhÆ° Wittgenstein quá cố, đã từ chối ý tưởng của dạng logic; và vấn Ä‘á» dạng logic nà y chiếm phần lá»›n trong giai Ä‘oạn đầu của triết há»c phân tÃch. Những tranh luáºn vá» dạng logic không còn là vấn Ä‘á» trung tâm của triết há»c phân tÃch nhÆ° là nó đã từng, và triết há»c phân tÃch bây giá» có xu hÆ°á»›ng nghiên cứu vỠđủ loại vấn Ä‘á» trong triết há»c vá»›i tất cả các phÆ°Æ¡ng pháp triết há»c hiện có. Ngà y nà y các vấn Ä‘á» quan trá»ng của triết lý phân tÃch nằm trong phong cách viết và lý luáºn (nghÄ©a là mục Ä‘Ãch của nó là rõ rà ng và chắc chắn) hÆ¡n là các vấn Ä‘á» vá» chủ Ä‘á» hay tưởng. Việc nhấn mạnh trên sá»± phân tÃch ngôn ngữ má»™t cách cẩn tháºn để là m lá»™ ra những lồi lầm vá» triết lý vẫn còn; nhÆ°ng “phân tÃch†trong cái tên “triết há»c phân tÃch†bây giá» chỉ nhÆ° là chỉ đến việc phân tÃch các ý tưởng, các lý luáºn, các hình thức xã há»™i, và các giả sá».
Triết há»c lục địa được xem là gần hÆ¡n vá»›i phong trà o hiện tượng há»c mở đầu bởi Edmund Husserl và nhiá»u nhiá»u phản ứng khác nhau để cải tiến lại các tác phẩm của Husserl. Hiện tượng há»c chủ yếu là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu. NhÆ° là được cảm nháºn bởi Husserl, nghiên cứu hiện tượng là nghiên cứu ná»™i dung của kinh nghiệm nháºn thức trong khi cô láºp tất cả các giả sá» chúng ta thÆ°á»ng Ä‘Æ° ra liên quan đến sá»± tồn tại của các chủ thể đó trong thế giá»›i. Ông tin rằng chúng ta có thể Ä‘i đến má»™t kiến thức nà o đó bằng cách suy diá»…n ra các đặc Ä‘iểm cần thiết của kinh nghiệm nháºn thức. Có lẽ đặc Ä‘iểm quan trá»ng nhất suy ra bởi Husserl được gá»i sá»± có chủ tâm (intentionality), chỉ đến đặc tÃnh của nháºn thức khi luôn được hÆ°á»›ng vỠđối tượng nà o đó. PhÆ°Æ¡ng pháp hiện tượng há»c là má»™t cách quan trá»ng khác mà theo đó triết há»c phân tÃch thÆ°á»ng theo Ä‘uổi. Thay vì lấy và o thông tin vá» ngôn ngữ nhÆ° là điểm bắt đầu và phân tÃch ngôn ngữ nhÆ° là phÆ°Æ¡ng pháp chÃnh của triết há»c, hiện tượng há»c lấy trải nghiệm nháºn thức là m Ä‘iểm bắt đầu và phân tÃch chi tiết của những trải nghiệm đó - đó là , "phân tÃch hiện tượng" - nhÆ° là phÆ°Æ¡ng pháp của nó. Má»™t và i nhân váºt quan trá»ng trong truyá»n thống triết há»c phân tÃch nhÆ° là Wilfrid Sellars và Hector-Neri Castaneda đã lý luáºn rằng phân tÃch ngôn ngữ tháºt ra là má»™t dạng nghiên cứu hiện tượng bởi vì nó sá» dụng trải nghiệm của chúng ta nhÆ° là những ngÆ°á»i dùng ngôn ngữ để trả lá»i các câu há»i triết há»c. Thá»±c váºy, hỠđã lý luáºn rằng triết há»c phân tÃch chỉ là má»™t dạng của hiện tượng há»c, và hiệu quả là triết há»c phân tÃch có thể bá» qua truyá»n thống bắt đầu vá»›i hiện tượng há»c chỉ là m tổn hại chÃnh nó mà thôi.
Äạo đức há»c và triết há»c chÃnh trị ở phÆ°Æ¡ng Tây
Bản chất con ngÆ°á»i và tÃnh hợp pháp chÃnh trị
Từ thá»i cổ đại, và xa xÆ°a hÆ¡n nữa, nguồn gốc của tÃnh hợp pháp của các thế lá»±c chÃnh trị là không thể nà o tránh khá»i mối liên hệ chặt chẽ vá»›i bản chất con ngÆ°á»i. Trong The Republic (Cá»™ng hòa) Plato đã tuyên bố rằng xã há»™i lý tưởng phải được Ä‘iá»u hà nh bởi má»™t há»™i đồng của các vua-triết gia, bởi vì những ngÆ°á»i giá»i triết há»c thÆ°á»ng là có khả năng nháºn thức được Ä‘iá»u tốt đúng đắn nhất. Tuy nhiên, ngay cả Plato cÅ©ng yêu cầu các triết gia phải gia nháºp và tá»± khẳng định mình trong xã há»™i nhiá»u năm trÆ°á»›c khi bắt đầu công việc trị vì và o tuổi năm mÆ°Æ¡i. Äối vá»›i Aristotle, con ngÆ°á»i là động váºt chÃnh trị (nghÄ©a là động váºt xã há»™i), và nhà nÆ°á»›c được thiết láºp để theo Ä‘uổi Ä‘iá»u tốt cho cá»™ng đồng. Aristotle lý luáºn rằng, bởi vì nhà nÆ°á»›c (polis) là dạng cao nhất của cá»™ng đồng, nó có mục Ä‘Ãch theo Ä‘uổi Ä‘iá»u tốt đẹp nhất. Aristotle xem rằng quyá»n lá»±c chÃnh trị nhÆ° là kết quả của các bất bình đẳng tá»± nhiên trong tà i năng và đạo đức. Bởi vì những sá»± khác biệt nà y, ông ta ủng há»™ má»™t giai cấp quý tá»™c vá»›i những ngÆ°á»i có khả năng và có đạo đức. Äối vá»›i Aristotle, má»™t ngÆ°á»i không thể nà o là hoà n hảo nếu nhÆ° anh ta không sống trong má»™t cá»™ng đồng. Hai cuốn sách của ông Äạo đức Nicomachean và ChÃnh trị phải được Ä‘á»c theo đúng tráºt tá»± đó. Cuốn sách đầu nói vá»›i các phẩm chất đạo đức (hay là "sá»± xuất sắc") của má»™t ngÆ°á»i nhÆ° là má»™t công dân; cuốn thứ hai nói vá» má»™t dạng nhà nÆ°á»›c thÃch hợp để bảo đảm cho các công dân Ä‘á»u có phẩm chất tốt, và do đó là hoà n thiện. Cả hai cuốn sách Ä‘á»u nói vá» vai trò quan trá»ng của sá»± công bằng trong Ä‘á»i sống dân sá»±.
Nicolas xứ Cusa đã thổi lại tÆ° tưởng của Plato trong những năm đầu thế kỉ 15. Ông đã ủng há»™ dân chủ trong châu Âu thá»i Trung cổ, cả trong những cuốn sách ông viết lẫn tổ chức Há»™i đồng Florence của ông. Không giống nhÆ° Aristotle và truyá»n thống Hobbes thÆ°á»ng Ä‘i theo, Cusa xem tất cả con ngÆ°á»i là bằng nhau và linh thiêng (nghÄ©a là , được tạo ra theo mẫu của Chúa), do váºy dân chủ là thể chế công bằng duy nhất của nhà nÆ°á»›c. Quan Ä‘iểm của Cusa được má»™t số ngÆ°á»i cho là đã là m bùng nổ thá»i đại Phục hÆ°ng Ã, Ä‘Æ°a ra khái niệm "quốc gia-nhà nÆ°á»›c".
Sau nà y, Niccolò Machiavelli đã phủ nháºn quan Ä‘iểm của Aristotle và Thomas Aquinas là không thá»±c tế. ChÃnh quyá»n cai trị lý tưởng không phải là hiện thân của các giá trị đạo đức; mà chÃnh quyá»n nên là m những gì cần và đủ, hÆ¡n là là m những gì đáng được ca ngợi vỠđạo đức. Thomas Hobbes cÅ©ng thách thức nhiá»u Ä‘iểm trong quan Ä‘iểm của Aristotle. Äối vá»›i Hobbes, bản chất của con ngÆ°á»i nhìn chung là chống-xã há»™i: con ngÆ°á»i thÆ°á»ng mang tÃnh cá nhân vị kỉ, và chủ nghÄ©a cá nhân nà y là m cuá»™c sống khó khăn trong trạng thái xã há»™i tá»± nhiên. HÆ¡n nữa, Hobbes lý luáºn rằng, mặc dù con ngÆ°á»i có thể có những bất bình đẳng tá»± nhiên, nhÆ°ng những Ä‘iá»u nà y là không đáng kể, bởi vì không có má»™t tà i năng hay đức hạnh đặc biệt nà o là m há» có thể an toà n khá»i bị hại bởi ngÆ°á»i khác. Vì những lý do nà y, Hobbes kết luáºn rằng má»™t nhà nÆ°á»›c xuất phát từ sá»± đồng thuáºn chung để Ä‘Æ°a toà n bá»™ cá»™ng đồng ra khá»i trạng thái tá»± nhiên. Äiá»u nà y chỉ có thể là m được bằng cách thiết láºp má»™t chÃnh quyá»n, nó được trao quyá»n cai quản toà n bá»™ cá»™ng đồng, và có khả năng là m cho ngÆ°á»i khác phải kÃnh sợ.
Nhiá»u ngÆ°á»i trong thá»i đại Khai sáng đã không thá»a mãn vá»›i những há»c thuyết Ä‘ang có trong triết há»c chÃnh trị, các há»c thuyết là m giảm Ä‘i hay không chú trá»ng đến khả năng của má»™t nÆ°á»›c dân chủ. Jean-Jacques Rousseau là má»™t trong những ngÆ°á»i cố gắng láºt đổ những há»c thuyết nà y: ông đáp lại Hobbes bằng tuyên bố rằng con ngÆ°á»i vá» bản chất tá»± nhiên là má»™t dạng "noble savage", và rằng xã há»™i và những thá»a thuáºn xã há»™i đã là m há»ng Ä‘i bản chất tá»± nhiên đó. Má»™t ngÆ°á»i chỉ trÃch khác là John Locke. Trong Second Treatise on Government ông đồng ý vá»›i Hobbes rằng quốc gia-nhà nÆ°á»›c là má»™t công cụ hiệu quả để Ä‘Æ°a con ngÆ°á»i ra khá»i trạng thái đáng ghét đó, nhÆ°ng ông lý luáºn rằng the sovereign might become an abominable institution compared to the relatively benign unmodulated state of nature[16].
Chủ nghÄ©a nhân quả, đạo nghÄ©a luáºn, và đức hạnh há»c
Triết há»c phÆ°Æ¡ng Äông
Triết há»c phÆ°Æ¡ng Äông kế thừa các truyá»n thống lá»›n bắt nguồn từ hoặc đã phổ biến tại Ấn Äá»™ và Trung Quốc cổ. Các nhà triết há»c phÆ°Æ¡ng Äông chÃnh yếu gồm Kapila, Yajnavalkya, ThÃch Ca Mâu Ni, Akshapada Gotama, Nagarjuna, Khổng Tá», Lão Tá», Trang Tá», Mạnh Tá», Tuân Tá», Chu Hy, Hà n Phi Tá», VÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng Minh, Dharmakirti, Sankara, Ramanuja, Madhvacharya, Sri Ramakrishna, Narayana Guru, Vivekananda, Aurobindo, Ananda Coomaraswamy và Sarvepalli Radhakrishnan.
Triết há»c Ấn Äá»™ có lẽ có thể so sánh được vá»›i triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây hÆ¡n cả. Và dụ, trÆ°á»ng phái Nyaya của triết há»c Hindu đã khám phá logic nhÆ° má»™t số nhà triết há»c phân tÃch hiện đại; tÆ°Æ¡ng tá»±, trÆ°á»ng phái Carvaka mang đặc Ä‘iểm vô thần và kinh nghiệm chủ nghÄ©a. Tuy nhiên, có những sá»± khác biệt quan trá»ng, chẳng hạn triết há»c Ấn Äá»™ cổ nhấn mạnh và o các há»c thuyết của trÆ°á»ng phái hay các kinh sách cổ, thay vì nhấn mạnh và o cá nhân các triết gia, Ä‘a số há» khuyết danh hoặc tên tuổi không được lÆ°u truyá»n lại.
Triết há»c Ba TÆ°
Persian philosophy can be traced back as far as to Old Iranian philosophical traditions and thoughts which originated in ancient Indo-Iranian roots and were considerably influenced by Zarathustra's teachings. Throughout Iranian history and due to remarkable political and social changes such as the Macedonian, Arab and Mongol invasions of Persia a wide spectrum of schools of thoughts showed a variety of views on philosophical questions extending from Old Iranian and mainly Zoroastrianism-related traditions to schools appearing in the late pre-Islamic era such as Manicheism and Mazdakism as well as various post-Islamic schools. Iranian philosophy after Arab invasion of Persia, is characterized by different interactions with the Old Iranian philosophy, the Greek philosophy and with the development of Islamic philosophy. The Illumination School and the Transcendent Philosophy are regarded as two of the main philosophical traditions of that era in Persia.
Triết há»c Ấn Äá»™
Trong lịch sá» của tiểu lục địa Ấn Äá»™, theo sau sá»± thiết láºp của ná»n văn hóa Aryan/Vedic, sá»± phát triển của các tÆ° tưởng triết há»c và tôn giáo đã phát triển trong má»™t giai Ä‘oạn trên 2 thiên niên kỉ đã Ä‘Æ°a đến sá»± phát triển của 6 trÆ°á»ng phái của triết há»c Hindu aastika (chÃnh thống). Những trÆ°á»ng phái nà y được xem là đồng nghÄ©a vá»›i Ấn Äá»™ giáo, là má»™t phát triển của Tôn giáo Veda lịch sá».
Triết há»c Hindu đã là m nên má»™t phần của văn hóa của Nam Ã, ảnh hưởng đến táºn miá»n Äông Nam Ã.
Triết há»c Trung Quốc
Khổng Tá», minh hoạ trong Myths & Legends of China, 1922, của E.T.C. Werner
Khổng Tá», minh hoạ trong Myths & Legends of China, 1922, của E.T.C. Werner
Triết há»c có ảnh hưởng rất sâu rá»™ng đến ná»n văn minh Trung Hoa, và cả Äông Ã. Nhiá»u trÆ°á»ng phái triết há»c đã được hình thà nh trong thá»i kỳ Xuân Thu và Chiến Quốc, và được biết vá»›i tên gá»i Bách gia chÆ° tá». Bốn trà o lÆ°u có ảnh hưởng nhất là Nho gia, Äạo gia, Mặc gia và Pháp gia. Sau nà y, và o thá»i nhà ÄÆ°á»ng, Pháºt giáo từ Ấn Ä‘á»™ cÅ©ng trở thà nh má»™t trà o lÆ°u tôn giáo và triết há»c. (CÅ©ng nên lÆ°u ý là trong tÆ° tưởng phÆ°Æ¡ng Äông, không giống vá»›i Tây phÆ°Æ¡ng, giữa triết há»c và tôn giáo không có ranh giá»›i rõ rà ng.) Giống vá»›i triết há»c Tây phÆ°Æ¡ng, triết há»c Trung Hoa có nhiá»u tÆ° tưởng phức tạp và đa dạng vá»›i nhiá»u trÆ°á»ng phái và đá»u Ä‘á» cáºp đến má»i lÄ©nh vá»±c và chuyên ngà nh của triết há»c.
Triết há»c ứng dụng
Bà i chi tiết: Triết há»c ứng dụng
Mặc dù có vẻ nằm hoà n toà n trong phạm trù trừu tượng, triết há»c cÅ©ng có áp dụng thá»±c tiá»…n. Äiển hình nhất là áp dụng trong nguyên tắc xá» thế, nhÆ° nguyên tắc xá» thế trong nghá» nghiệp, và triết lý chÃnh trị. Triết lý chÃnh trị và kinh tế của Khổng Phu Tá», Kautilya, Tôn Tá», John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx, John Stuart Mill, Mahatma Gandhi, Robert Nozick và John Rawls đã được dùng là m ná»n móng hình thà nh các triá»u đại, chÃnh quyá»n Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i cÅ©ng nhÆ° là m cÆ¡ sở biện minh cho hà nh Ä‘á»™ng của há».
Karl Marx
Karl Marx
CÅ©ng nên nhấn mạnh triết lý vá» giáo dục. "Giáo dục tiên tiến" do John Dewey phát huy đã có ảnh hưởng sâu Ä‘áºm trong phÆ°Æ¡ng cách giáo dục tại Hoa Kỳ trong thế ká»· 20. CÅ©ng có thể biện chứng được rằng nhiá»u tay triết gia Ká»· Niên Má»›i, nhÆ° trong "Tiên tri Celestine", đã vô tình giáo dục nhân gian vá» tâm lý con ngÆ°á»i, và sức mạnh của quan hệ ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i, qua những ẩn dụ tôn giáo.
Má»™t áp dụng thá»±c tiá»…n nữa của triết há»c là trong Nháºn thức luáºn - má»™t ngà nh triết há»c tìm hiểu vá» sá»± hiểu biết, bằng chứng cụ thể và sá»± tháºt thoả đáng. Hai thà dụ của nháºn thức luáºn và logic áp dụng trong thá»±c tế hằng ngà y là tin tức báo chà và các cuá»™c Ä‘iá»u tra của cảnh sát. Nháºn xét, suy diá»…n logic chung chung có khả năng rất kỳ diệu, giúp cho công dân có thể phán xét khi nghe, Ä‘á»c tin tức hay bà i bình luáºn, thảo luáºn. Triết lý trong khoa há»c tìm hiểu vá giải thÃch vá» những khúc mắc trong phÆ°Æ¡ng pháp khoa há»c. Mỹ há»c giúp diá»…n đạt vá» nghệ thuáºt. Ngay cả bản thể há»c, má»™t ngà nh triết rất trừu tượng và có vẻ Ãt có áp dụng nà o thá»±c tiá»…n, lại góp phần quan trá»ng trong suy luáºn logic của ngà nh khoa há»c máy tÃnh.
Nói chung, nhiá»u loại "luáºn lý" (nhÆ° "luáºn lý vá» luáºt") có khả năng giúp ngÆ°á»i trong chuyên môn hiểu thấu đáo hÆ¡n vá» lý thuyết và khái niệm trong ngà nh của mình.
ThÆ°á»ng thì triết há»c được xem là má»™t nghiên cứu má»™t lÄ©nh vá»±c chÆ°a được hiểu đủ để có thể trở thà nh nhánh tri thức của riêng mình. Những gì ngà y xÆ°a từng chỉ là các chủ Ä‘á» triết há»c thì đến thá»i hiện đại đã trở thà nh các ngà nh riêng, chẳng hạn tâm lý há»c, xã há»™i há»c, ngôn ngữ há»c, và kinh tế há»c. Khoa há»c máy tÃnh, khoa há»c nháºn thức và trà tuệ nhân tạo là các lÄ©nh vá»±c nghiên cứu hiện đại mà triết há»c đã từng đóng má»™t vai trò quan trá»ng trong quá trình phát triển.
Moreover, a burgeoning profession devoted to applying philosophy to the problems of ordinary life has recently developed, called philosophical counseling. Many Eastern philosophies can and do help millions of people with anxiety problems through their emphasis on meditation for calming the mind and the connection between the health of the body and the health of the soul.