|
21-04-2008, 12:55 AM
|
Guest
|
|
Bà i gởi: n/a
Thá»i gian online: 0 giây
|
|
Thượng đế thì cÆ°á»i-Nguyá»…n Khải
Nguyễn Khải
Thượng đế thì cÆ°á»i (kỳ 1).
Tạp chà Nhà Văn, Hà Nội, 2003
tự truyện
Con ngÆ°á»i suy nghÄ© còn Thượng đế thì cÆ°á»i
(Ngạn ngữ Do Thái,
theo lá»i dẫn của Milan Kundera trong
Diá»…n văn Zérusalem - Nguyên Ngá»c dịch)
1.
Hắn không thể tin được đã sang tuổi bảy mÆ°Æ¡i lại phải đối mặt vá»›i những câu há»i hết sức vô lý, buồn cÆ°á»i, chỉ có thể hét lên vì giáºn dữ chứ không thể trả lá»i. Tại sao hắn phải trả lá»i, ngÆ°á»i há»i đã không có cái quyá»n được há»i thì việc gì hắn phải trả lá»i. NhÆ°ng hắn vẫn không thể không trả lá»i vì ngÆ°á»i há»i là vợ hắn, là ngÆ°á»i bạn Ä‘á»i từ năm hắn má»›i ngoà i hai chục tuổi, đã ăn ở vá»›i nhau gần hết má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, đã có con chết con sống, con sống đứa lá»›n đã ngoà i bốn chục tuổi, đứa nhỠđã ba mÆ°Æ¡i tuổi, lá»›n hÆ¡n năm hắn là m bạn vá»›i mẹ nó những ba tuổi. Năm má»›i vá» tạp chà hắn má»›i hăm nhăm tuổi, anh Thanh Tịnh khoảng ngoà i bốn mÆ°Æ¡i, anh Văn Phác, chủ nhiệm tạp chà cÅ©ng má»›i ba mÆ°Æ¡i, anh ChÃnh Hữu trẻ hÆ¡n má»™t tuổi má»›i hai mÆ°Æ¡i chÃn. Nếu thằng con đầu của hắn còn sống thì nó đã bốn mÆ°Æ¡i tÆ° tuổi. Nói thế, tức là vợ chồng hắn đã ăn ở vá»›i nhau lâu lắm, cùng sống hết má»™t thá»i, gần hết má»™t kiếp lại chÆ°a đủ để hiểu nhau Æ°? Chả lẽ từng ấy năm tháng sống bên nhau mà chÆ°a thể là má»™t sao? Hắn và vợ còn là má»™t cặp vợ chồng may mắn, chÆ°a từng phải xa nhau lâu, ngay trong những năm có chiến tranh hắn vẫn Ä‘i Ä‘i vá» vá», chÆ°a hỠở má»™t chiến trÆ°á»ng nà o dà i quá hai tháng. Còn thá»i đó nhiá»u cặp vợ chồng phải xa nhau năm, bảy năm, cả chục năm cÅ©ng là chuyện thÆ°á»ng. Có má»™t sÄ© quan của quân chủng hải quân, từ năm 1960 đã nháºn nhiệm vụ chuyển vÅ© khà và o Nam bằng Ä‘Æ°á»ng biển trên những con tầu không số, Ä‘i vá» và i chuyến rồi mất tÃch. Ãã có giấy báo tá», vợ đã Ä‘i lấy chồng khác, đã có má»™t con vá»›i ngÆ°á»i chồng má»›i thì ngÆ°á»i chồng cÅ© Ä‘á»™t ngá»™t hiện ra ở khuôn cá»a căn há»™ táºp thể, tóc bạc, da nhăn, chân tay lòng khòng giống hệt ông bố chồng lúc con trai và o chiến trÆ°á»ng. MÆ°á»i lăm năm đã trôi qua, má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i đã trôi qua. Vá»›i ngÆ°á»i chồng cÅ©, ngÆ°á»i vợ cùng sống má»›i có dăm năm, còn vá»›i ngÆ°á»i chồng má»›i hỠđã sống vá»›i nhau gần mÆ°á»i năm. Váºy mà ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông đến sau sẵn sà ng từ bá» hạnh phúc Ä‘ang có, tá»± nguyện ra Ä‘i để ngÆ°á»i ở chiến trÆ°á»ng vỠđược bù đắp má»i mất mát. Cặp vợ chồng tái hồi ấy đã sống rất yên ấm bên nhau cho đến táºn bây giá». Cái đạo là m ngÆ°á»i của má»™t thá»i cÅ©ng đẹp nhỉ, rất đẹp. Còn vợ chồng hắn suốt bốn mÆ°Æ¡i lăm năm chÆ°a má»™t lần ăn tết lẻ loi, năm ăn tết ở Hà Ná»™i, năm ăn tết ở nÆ¡i sÆ¡ tán, trong chiến tranh mà lúc nà o cÅ©ng cặp kè bên nhau nhìn bà con trong xóm cÅ©ng ngượng. Ãã vui lẻ là không thể vui hoà n toà n, vẫn cứ phải lén lút thế nà o, chả lẽ giữa cảnh chia ly của nhiá»u nhà lại trÆ°ng ra cái cảnh Ä‘oà n tụ, cứ nhÆ° những kẻ đã tách khá»i cá»™ng đồng. Váºy mà tá»›i tuổi già , cả vợ lẫn chồng đã biến hoá thà nh hai cái túi xÆ°Æ¡ng thịt dăn deo, dúm dó, ngÆ°á»i vợ còn há»i chồng: "Anh có còn yêu tôi không? Anh có định ruồng bá» tôi không?" Câu há»i thì vô lý và buồn cÆ°á»i nhÆ°ng ngÆ°á»i há»i thì Ä‘au Ä‘á»›n, nghiêm trang, mắt nhìn tuyệt vá»ng nhÆ° kẻ vừa bị tuyên án tá» hình. Lần đầu hắn nghe câu há»i ấy liá»n trả lá»i ná»a đùa ná»a tháºt: "Bà nghÄ© tôi vá»›i bà còn ở tuổi đôi mÆ°Æ¡i à ? Bà đã lẫn rồi à ?" - "Anh đừng nói thế, tôi chÆ°a lẫn, tôi há»i tháºt đấy". Mặt hắn đã cứng lại: "Sao lúc trẻ không há»i, nay đã sắp xuống lá»— má»›i há»i. Tôi có chung thuá»· vá»›i bà hay không thì bà cÅ©ng biết, gần ná»a thế ká»· sống vá»›i nhau lại còn chÆ°a đủ để biết sao?" NgÆ°á»i vợ vẫn nhìn hắn bằng lòng mắt đã đục bạc, cặp môi nhăn nhúm tÃm lợt run khe khẽ: "Thuở trẻ anh không thế, vá» già đốc chứng nên má»›i thế, tôi không nói vu cho anh đâu". Chồng bảy chục, vợ sáu mÆ°Æ¡i lăm, thá»i trẻ sống vá»›i nhau chả ai phải nghi ngá» lòng chung thuá»· của ai, bây giá» sắp chết lại giở trò ghen tuông bóng gió! Cứ nhÆ° má»™t chuyện hà i, má»™t trò há», không dè lại có ngà y là chuyện Ä‘au đầu của chÃnh hắn! Hắn vốn thÃch cÆ°á»i, thÃch nói đùa, thÃch thầm thì và o tai bạn bè nhiá»u nháºn xét ngá»™ nghÄ©nh vá» những hà nh vi buồn cÆ°á»i, những cảnh ngá»™ dá»… báºt cÆ°á»i của ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i kia, cÅ©ng là những cái cÆ°á»i hiá»n là nh, thÆ° giãn chứ không có ác ý, nếu Ä‘Æ°Æ¡ng sá»± có nghe được cÅ©ng Ä‘Ã nh cÆ°á»i rồi bá» qua. NhÆ°ng cái thằng hay gây cÆ°á»i rồi cÅ©ng có lúc trở thà nh trò cÆ°á»i của thiên hạ, bạn bè đã Ä‘e thế, nhÆ°ng hắn vẫn cÆ°á»i vì tá»± nghÄ© mình là ngÆ°á»i biết cách lui tá»›i Ä‘á»i nà o chịu là m bung xung để ngươì khác có dịp chá»c cÆ°á»i. Mà hoá ra đã từng là má»™t nhân váºt gây cÆ°á»i, khi diá»…n trò thì không tá»± biết, năm tháng qua Ä‘i nghÄ© lại má»›i thấy tức cÆ°á»i. Váºy mà bạn bè lại không nỡ cÆ°á»i, chỉ trách nhẹ, thì ra các vị ấy còn thÆ°Æ¡ng hắn tháºt. Ấy là hai lần xuất chÃnh của má»™t thằng nhà văn vốn được khen là không hám danh. Cả hai lần hắn Ä‘á»u thất bại, mặt mÅ©i lem luốc vì từ chá»— quyá»n lá»±c chui ra là m sao còn giữ được gÆ°Æ¡ng mặt sạch. NgÆ°á»i khác bôi lem mặt mình, tá»± mình cÅ©ng vẽ báºy vẽ bạ lên mặt mình, nhÆ° thằng há», lại còn nghÄ© không ai biết mình đã là há» nên má»›i dám lên mặt thuyết lý vá» tâm hồn, vỠđạo đức, cả vá» lý tưởng để có được những tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng để Ä‘á»i! Nó buồn cÆ°á»i là ở chá»— ấy. NhÆ°ng cái buồn cÆ°á»i ở chốn ba quân, nói gì thì nói, mình chỉ là má»™t vai diá»…n cùng vá»›i nhiá»u vai diá»…n khác, dẫu là buồn cÆ°á»i thì vẫn có nhiá»u tiếng vá»— tay, có cả tiếng la hét nên có cái say, cái xuất thần khoảnh khắc của vai diá»…n, nên má»›i nói được nhiá»u câu rất tâm huyết, rất chân thà nh, nếu ngồi và i ngÆ°á»i mà thốt lên những lá»i lẽ đó thì xấu hổ chết được. Ãó là cái buồn cÆ°á»i không tá»± biết, vì tá»± mình cÅ©ng chÆ°a lần nà o dám nhìn thẳng và o cái nghịch lý ấy để thấy hết được tÃnh hà i hÆ°á»›c của nó. Có lẽ vì hắn là ngÆ°á»i đã từng là m trò cÆ°á»i trong vai diá»…n hà o hứng của mình, tá»± thấy mình là ngÆ°á»i rất quan trá»ng nên vui lắm, nói nhiá»u hÆ¡n, cÆ°á»i nhiá»u hÆ¡n, da thịt nhÆ° nở ra vì sá»± mãn nguyện nên không chỉ đóng vai má»™t lần, còn tiếp tục tình nguyện đóng vai những hai lần, lần sau còn ê chá» hÆ¡n lần trÆ°á»›c, tất nhiên lúc hết vai cÅ©ng hÆ¡i buồn, cÅ©ng hÆ¡i xấu hổ, mà nói cho cùng cÅ©ng chả có gì đáng xấu hổ, có phải chỉ có má»™t mình hắn tá»± ra sân khấu, tá»± múa may mà bảo phải xấu hổ. Riêng lần nà y thì ngay từ lúc bắt đầu đã thấy ná»±c cÆ°á»i rồi, vì cái trái nghịch, cái vô lý đã được bà y ra má»™t cách trÆ¡ trẽn, chả có má»™t cái nhân danh đẹp đẽ nà o che Ä‘áºy cả. Chả lẽ nhân danh cái tình yêu vÄ©nh cá»u, già rồi, sắp chết rồi vẫn không trốn khá»i những trói buá»™c của mình yêu. ở ngÆ°á»i già hắn chỉ chấp nháºn những mối tình ân nghÄ©a, sá»± hà n nối, sá»± bù đắp những cÆ¡ há»™i bị trượt Ä‘i thá»i há» còn rất trẻ. NhÆ° mối tình bị trượt Ä‘i của bà chị hắn vá»›i ông anh rể muá»™n mằn. Có cái gì rất lặng lẽ, rất ngáºm ngùi là m nên cái ý vị riêng trong chút hạnh phúc vá»›t vát lúc cuối Ä‘á»i. Vợ hắn vừa mếu máo vừa nói: "Lúc nà o tôi cÅ©ng yêu anh, lúc nà o tôi cÅ©ng sợ mất anh!" Giá»ng nói đã thiểu não, cái nhìn cà ng thiểu não, là cái nhìn tuyệt vá»ng của má»™t ngÆ°á»i đã gần mất cả chá»— bám vÃu cuối cùng. NhÆ°ng sao lại có thể nghÄ© được thế nhỉ? Tuổi ba mÆ°Æ¡i có thể lo sợ sẽ mất hết nếu bị chồng ruồng bá». Còn ở tuổi bảy mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i chồng đã gần nhÆ° vô nghÄ©a nếu nhÆ° há» muốn ra Ä‘i. Vì ở tuổi già ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà chỉ cần biết có con vá»›i cháu thôi. Mà cái thằng Ä‘Ã n ông là hắn cÅ©ng chỉ tha thiết có con vá»›i cháu. Nếu nhÆ° con trai hắn lại nói: "Con rất yêu bố, con rất sợ bị mất bố", thì hắn phải xúc Ä‘á»™ng cả nhiá»u ngà y sau. Vì con cái vá»›i tuổi già là tất cả, nó bá» mình tức là cả cuá»™c Ä‘á»i của mình đã rá»i bá» mình. Ở nó mình đã nuôi trồng chăm bón bằng tất cả máu huyết của mình, tất cả hãnh diện và hy vá»ng má»™t Ä‘á»i, chúng nó quay lÆ°ng lại thì mình chỉ còn là cái túi rá»—ng rách chứ còn gì nữa. CÅ©ng nhÆ° tình yêu vá»›i tuổi trẻ là tất cả. Tuổi trẻ có thể chết vì sá»± tan vỡ của má»™t cuá»™c tình. Ấy là nói cái thá»i sá»± lãng mạn còn chi phối toà n xã há»™i. Còn ở thá»i nà y tất cả đã là sá»± tÃnh toán rất tỉnh táo, thì mất má»™t mối tình chà ng trai hay cô gái chỉ buồn nhiá»u lắm khoảng má»™t tháng, có bao nhiêu trò chÆ¡i rất công nghiệp sẽ bù đắp nhanh chóng khoảng trống ấy. Tiếng kêu rất não nuá»™t của ngÆ°á»i vợ chỉ là m hắn kinh ngạc và thÆ°Æ¡ng hại. NghÄ© lại má»™t chút còn hÆ¡i buồn cÆ°á»i. Cái buồn cÆ°á»i bao giá» cÅ©ng nảy sinh từ sá»± trái nghịch. NgÆ°á»i đã già lại thốt ra những lá»i yêu Ä‘Æ°Æ¡ng của bá»n trẻ là dá»… buồn cÆ°á»i vì nó không thuáºn tai. NgÆ°á»i đã già lại cố có những biểu hiện của tuổi thanh niên, bÆ°á»›c Ä‘i nhảy nhót, mắt mÅ©i Ä‘ong Ä‘Æ°a, nói năng á»n ẻn lại cà ng dá»… gây cÆ°á»i vì nó vừa nghịch tai vừa nghịch mắt. Trong cái trò chÆ¡i ghen tuông lạc Ä‘iệu nếu má»™t ngÆ°á»i báºt cÆ°á»i phảy tay đứng lên thì trò chÆ¡i láºp tức chấm dứt. Má»i mà n hà i kịch sẽ sá»›m chấm dứt nếu má»™t ngÆ°á»i trong cuá»™c chợt nháºn ra cái buồn cÆ°á»i của thân pháºn phảy tay bÆ°á»›c ra. NhÆ°ng hắn đã không báºt cÆ°á»i, không phảy tay đứng lên mà lại tá»± trói mình bằng những lá»i thanh minh dà i dòng, cà ng nói cà ng mất bình tÄ©nh, cà ng giống má»™t ngÆ°á»i có tá»™i tháºt Ä‘ang cố gắng tá»± biện há»™. Và tấn hà i kịch gia đình không những không thể chấm dứt ngay mà còn kéo dà i tá»›i hai năm sau, tá»›i táºn bây giá».
2.
NgÆ°á»i bảy mÆ°Æ¡i tuổi lại phải đối mặt vá»›i má»™t nghịch cảnh, thoạt nghÄ© là chuyện buồn cÆ°á»i, chuyện trẻ con, muốn chấm dứt lúc nà o cÅ©ng được, không dè cứ phải dấn sâu và o mãi, má»—i ngà y má»™t trầm trá»ng thêm, má»—i ngà y cà ng tá»± là m mình hao mòn Ä‘i, tá»± đánh mất mình Ä‘i, và có lúc đã nghÄ© chỉ có cái chết má»›i tá»± giải thoát được. Má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i lại được kết thúc bằng cách ấy thì buồn cÆ°á»i lắm, oan uổng lắm. Vá»›i hắn vẫn tá»± xem là ngÆ°á»i biết lui tá»›i, luôn luôn tìm được lối thoát trong má»i thế kẹt thì cái tình huống hiện tại còn là má»™t đòn trừng phạt rất cay nghiệt, rất đáng Ä‘á»i, má»™t tiếng cÆ°á»i dà i trong những trò chÆ¡i bất táºn của thượng đế. Bởi vì hắn là má»™t thằng Ä‘Ã n ông rất lãnh đạm, rất nhạt nhẽo trong địa hạt tình yêu những năm còn trẻ thì lại bị vu là có ngoại tình lúc đã vá» già ; là ngÆ°á»i thÃch lý lẽ, lý lẽ trong văn chÆ°Æ¡ng, lý lẽ trong ứng xá» thì lại va đầu và o sá»± câm lặng và điếc đặc trÆ°á»›c má»i lý lẽ; là ngÆ°á»i thÃch sống bằng sá»± tỉnh táo thì lại bị bá»c chặt bởi sá»± phi lý khiến hắn dần dần cÅ©ng trá» nên ngu muá»™i. NhÆ° ngÆ°á»i bị nhấc khá»i môi trÆ°á»ng sống quen thuá»™c quăng và o má»™t môi trÆ°á»ng sống rất khác lạ, trong đó hắn bị tÆ°á»›c Ä‘oạt má»i kinh nghiệm, má»i thói quen, má»i phán Ä‘oán, kể cả cái lợi khà vẫn giúp hắn vượt qua má»i trở ngại là ngôn ngữ cÅ©ng hoá ra bất lá»±c. Tức là hắn đã rÆ¡i và o má»™t hoà n cảnh mà tất cả Ä‘á»u đối nghịch vá»›i hắn, Ä‘á»u trở thà nh khắc tÃnh, tháºm chà má»™t ná»a của hắn cÅ©ng thù ghét vá»›i cái ná»a còn lại. Cứ nhÆ° Ä‘ang bị Ä‘uổi bắt trong má»™t giấc mÆ¡ mà kẻ Ä‘uổi bắt mình không rõ hình thù là ngÆ°á»i hay là váºt, là ngÆ°á»i sÆ¡ hay kẻ thân, là đà n ông hay Ä‘Ã n bà , già hay trẻ. Chỉ là má»™t cái khối luôn thay đổi hình dạng dồn Ä‘uổi mình, và hắn do bản năng tá»± vệ cứ thế chạy, cÅ©ng chả hiểu sao lại phải chạy nhÆ°ng nếu không chạy thì hắn sẽ bị tan biến trong nó, thà nh chÃnh nó, trở thà nh má»™t phần tá» của cái khối khủng khiếp ấy. NhÆ°ng dẫu sao thì hắn vẫn cứ chạy được, dÆ°á»›i mặt đất cùng Ä‘Æ°á»ng thì hắn vá»t bay lên, bao giá» cÅ©ng bay cao hÆ¡n, bay xa hÆ¡n cái khối sát nhân má»™t quãng. Trong nhiá»u giấc mÆ¡ dà i ngắn từ trẻ đến già hắn hay bị vây bủa trong những tình huống bị mất danh dá»± đến tá»™t cùng. Chẳng hạn nhÆ° ăn nằm vá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà xa lạ và bị bắt quả tang. Hoặc lấy cắp tiá»n và cÅ©ng bị bắt quả tang. Trong Ä‘á»i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hắn chÆ°a từng ân ái vá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nà o ngoà i vợ hắn. NhÆ°ng phản bá»™i vợ trong tưởng tượng, trong thèm muốn thì luôn luôn có, gặp má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đẹp lá»›n tuổi hÆ¡n hoặc nhá» tuổi hÆ¡n là hắn láºp tức nghÄ© ngay tá»›i những mối quan hệ bất chÃnh dẫu biết chắc rằng sẽ không bao giá» có thể có. Những ẩn ức của Ä‘á»i thÆ°á»ng đã tìm được lối thoát bằng những giấc mÆ¡ chăng? NhÆ°ng cả Ä‘á»i hắn chỉ phạm tá»™i ăn cắp có má»™t lần, lấy má»™t cuốn truyện tại nhà thầy giáo năm còn há»c tiểu há»c. Còn khi đã trưởng thà nh hắn chÆ°a từng lấy cắp công của ai, lấy cắp danh của ai, lấy cắp tiá»n của ai. Riêng trong nghá» văn, nói cho tháºt, cÅ©ng có lấy cắp má»™t cách nghÄ©, má»™t cách nhìn, má»™t cách viết không chỉ của má»™t và i vị tiá»n bối mà còn của mấy bạn văn má»›i bÆ°á»›c và o nghá». Lấy cắp của ngÆ°á»i khác chÆ°a từng là má»™t ám ảnh trong hắn tại sao nó lại biến hoá và o những giấc mÆ¡ của hắn. Chắc là cái ám ảnh phạm tá»™i thá»i còn thÆ¡ ấu. Những ngÆ°á»i gây nên ná»—i ám ảnh dai dẳng nà y lại là bố hắn, mẹ già của hắn, các chị hắn và ông anh rể của hắn. Má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i chÆ°a lúc nà o hắn quên được toà án gia đình ngồi quây quanh cái bà n ăn trong ngôi nhà cổ của phố Hà ng Nâu, Nam Ãịnh, và cái giá»ng lên án lạnh lùng của ông bố: "Tại sao mà y lại lấy tiá»n của các chị mà y..." Và bà mẹ già nói nhẻ nhót trong cái nhếch mép nhÆ° hÆ¡i cÆ°á»i: "Con thiếu tiá»n sao không nói vá»›i mợ? Hay là đẻ con cần tiá»n?" Những lá»i nói lạnh buốt ấy khiến hắn, má»™t thằng trẻ con má»›i lá»›n, vỡ ra thà nh những mảnh băng nhá», và cái nhúm băng nát vụn ấy ngay láºp tức đã tan thà nh nÆ°á»›c. Trong mấy chục giây hay lâu hÆ¡n hắn không rõ, hắn đã mất biến trên cõi thế gian nà y, đã chÆ°a từng tồn tại, cho tá»›i lúc bà gắt to vá»›i các cô con gái: "Có là m gì thì là m Ä‘i! Từ nay có tiá»n thì phải giữ!" Vì từ nay trong gia đình đã xuất hiện má»™t thằng ăn cắp! Hắn bà ng hoà ng mất mấy ngà y nhÆ°ng rồi hắn cÅ©ng vượt qua được, vì hắn đã nháºn ra cái tá»™i của hắn không phải tá»™i ăn cắp mà là cái tá»™i khó nói hÆ¡n, cái tá»™i là con thêm con thừa, đứa con không mong đợi của má»™t ông bố vì chót mê say thêm má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà mà có đứa con thêm nà y. Ãó là lầm lá»—i của ngÆ°á»i lá»›n, hắn chả có tá»™i gì trong cái lá»—i của há». Ná»a năm sau hắn lại bị vu là thằng ăn cắp ở nhà ông anh rể. Anh là ông chủ của má»™t cụm cá»a hà ng bách hoá ở má»™t Ä‘Æ°á»ng phố lá»›n của Hải Phòng. Anh kéo hắn và o căn phòng là m việc của anh và o má»™t buổi sáng, nói thẳng vá»›i hắn là hắn đã mở cá»a dắt ngÆ°á»i quen và o lấy Ä‘i má»™t cúp-pông len ở quầy bán len dạ. CÅ©ng vẫn cái lý lẽ, ở nhà nà y trÆ°á»›c đây chÆ°a há» mất mất bất cứ cái gì, từ ngà y hắn đến ở má»›i... Rồi anh giúi và o túi áo hắn má»™t tá» bạc má»™t trăm, tiá»n Ãông DÆ°Æ¡ng, bảo hắn vá» Hà Ná»™i ở vá»›i mẹ chữa cho khá»i cái bệnh lở rồi anh chị sẽ gá»i là ra Phòng. Trên chuyến tà u trở lại Hà Ná»™i hắn chả buồn má»™t tà nà o, chả xấu hổ má»™t tà nà o, vì hắn tá»± biết cái tá»™i của hắn không thuá»™c vá» hắn, chỉ là mÆ°u mô của những ngÆ°á»i lá»›n tìm cá»› Ä‘uổi hắn Ä‘i để há» khá»i gai mắt, mà mẹ hắn cÅ©ng chả có cá»› gì để trách oán há» cả. Nó hÆ° thế thì anh chị nà o dám giúp, chứ không phải không muốn giúp.
Ná»—i kinh hoà ng bị vỡ ra, bị tan ra thà nh những mảnh băng nhá» trong những giây đầu của má»™t ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện bá»—ng dÆ°ng bị vu là phạm tá»™i mãi mãi hằn sâu trong tiá»m thức của hắn, mãi mãi hắn hãi sợ má»i yếu tố có thể cấu thà nh tá»™i phạm. Hắn sợ đã vô tình đắc tá»™i vá»›i Nhà nÆ°á»›c, vá»›i Ãảng, vá»›i tổ chức, vá»›i cả bạn bè. NhÆ°ng vá»›i vợ con thì không, vợ con là của riêng hắn, sống cho hắn, vì hắn, và hắn cÅ©ng đã tá»± nguyện hy sinh má»™t Ä‘á»i mình cho há». Có đúng tháºt thế không? Hình nhÆ° không hoà n toà n là thế. Vợ hắn đã nói trong má»™t lần giáºn dữ (giáºn dữ vì hắn cứ khăng khăng nói rằng hắn không há» có ngoại tình, hắn chỉ biết có vợ vá»›i con, hắn phản đối má»i sá»± vu khống!): "Nếu anh ruồng bá» tôi để sống vá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà khác lúc cuối Ä‘á»i thì tôi sẽ viết thÆ° cho tổ chức Ãảng yêu cầu khai trừ anh ra khá»i Ãảng, tôi sẽ viết thÆ° gá»i các tá» báo lá»›n tố cáo cái bá»™ mặt đạo đức giả của anh cho bạn Ä‘á»c cả nÆ°á»›c biết anh là má»™t thằng chồng phản bá»™i, má»™t ông bố khốn nạn, má»™t ngÆ°á»i đáng khinh bỉ, không xứng đáng cầm bút". Thì ra vợ hắn vẫn còn má»™t chá»— dá»±a khác vững chắc hÆ¡n nếu bà ấy muốn loại bá» hắn, đó là tổ chức Ãảng, là dÆ° luáºn bạn Ä‘á»c qua báo chÃ. Bà vẫn còn đủ sức mạnh để kết tá»™i hắn, dẫu bà chẳng có chứng cá»› gì để xác minh là hắn đã phạm tá»™i. Vợ hắn nói: "Tôi cần gì phải có chứng cá»›, tá»± tôi là má»™t chứng cá»›. Ai chả biết năm còn trẻ tôi rất khoẻ mạnh rất xinh đẹp, sau mấy chục năm hầu chồng hầu con tôi má»›i ra nông ná»—i nà y, không còn là ngÆ°á»i nữa, là má»™t con váºt xấu xÃ, bệnh táºt, bẩn thỉu nhÆ° nắm giẻ. Nên anh má»›i phụ tôi, má»›i chê tôi..." Hắn vẫn còn khoẻ mạnh, vẫn là má»™t ông già đẹp lão ngồi cạnh má»™t bà vợ còm cõi, hai tay run rẩy, tóc bạc quá ná»a, mắt luôn nhìn xuống, quả tháºt bố con hắn hết sức có tá»™i, chả cần chứng cá»› gì thêm, chỉ thế thôi cÅ©ng đủ là ngÆ°á»i có tá»™i, dẫu là má»™t cái tá»™i chÆ°a bao giá» hắn có, tá»™i ngoại tình. NhÆ°ng cÅ©ng chả nên trách vợ hắn, vì muốn tá»± cứu bà phải tách khá»i hắn ra, để tá»± do lên án cái ná»a kia vốn vẫn là của riêng bà . Còn hắn thì sao? Ãã có nhiá»u trÆ°á»ng hợp tá»± hắn cÅ©ng phải nói ngược lại niá»m tin của mình, tá»± kết tá»™i mình, dẫu hắn chả có tá»™i gì cả để cứu lấy cái nghá» mà hắn không thể rá»i bá». Nếu hắn không có tá»™i váºy tổ chức nói sai Æ°? DÆ° luáºn xã há»™i nói sai Æ°? Có thể trÆ°á»›c đó cái tá»™i của hắn còn mÆ¡ hồ, Ä‘e nẹt phòng ngừa trÆ°á»›c chứ chÆ°a hẳn đã là tá»™i, nhÆ°ng vì hắn cố cãi rằng hắn không có tá»™i, váºy cái tổ chức kết án hắn có tá»™i hay sao? ChÃnh là sá»± tá»± biện há»™, tá»± bà o chữa má»™t cách ngang bÆ°á»›ng đã khiến cái tá»™i mÆ¡ hồ thà nh má»™t tá»™i cụ thể, tá»™i chống đối lại tổ chức! Nên hắn thÆ°á»ng tá»± nháºn tá»™i trÆ°á»›c khi tổ chức chÃnh thức kết tá»™i. Vả lại chÃnh hắn cÅ©ng tá»± thấy mình là có tá»™i, cái tá»™i đã là m tổ chức phải phiá»n lòng, phải khó nói vì mình, chả lẽ nhÆ° thế lại không phải là má»™t tá»™i sao?
3.
Tá»›i đây hắn muốn được rẽ ngang câu chuyện Ä‘ang kể để nói rõ thêm vì nguyên do nà o má»™t ngÆ°á»i viết văn vốn sợ đụng chạm tá»›i "quyá»n vua phép nÆ°á»›c", vốn thÃch sống "an pháºn thủ thÆ°á»ng" lại hay tá»± gây những tai hoạ vặt. Ấy là do hắn đã kiên quyết từ chối má»i trói buá»™c của nhiá»u quan niệm văn chÆ°Æ¡ng đã lá»—i thá»i sau hai lần để lỡ trượt những cÆ¡ há»™i có thể viết được những tác phẩm hay. Má»™t lần và o năm 1952, thá»i kháng chiến chống Pháp và má»™t lần và o năm 1955, khi cuá»™c sống hoà bình ở miá»n Bắc vừa má»›i bắt đầu. Năm 1952, miá»n nam Nam Ãịnh được giải phóng sau hai năm bốn tháng sống trong máu me, tù đầy của má»™t tỉnh công giáo tá»± trị dÆ°á»›i sá»± giám há»™ của quân Ä‘á»™i chiếm đóng Pháp. Hắn là ngÆ°á»i viết báo đầu tiên của quân khu có mặt ngay tại chá»— và ở liá»n đó cả tháng. Trong má»™t tháng hắn đã đến rất nhiá»u xã, nghe cả ngà n câu chuyện, chuyện nà o cÅ©ng lạ, cÅ©ng hay, có cả trăm tình huống không má»™t nhà văn nà o có thể bịa đặt nổi, và cÅ©ng có cả trăm nhân váºt hắn được tiếp xúc không giống vá»›i bất cứ ai hắn đã từng gặp. Có thể viết cả ngà n trang sách vá» những choáng váng của hắn trÆ°á»›c cuá»™c sống ngổn ngang những trái ngược, chỉ cần gá»t giÅ©a má»™t chút là có hy vá»ng thà nh má»™t pho sách để Ä‘á»i rồi. Nếu theo chân mà đóng già y không chừng còn sáng tạo được má»™t loại tiểu thuyết mà cách kết cấu sẽ rất lạ rất má»›i. Rút cuá»™c thằng viết báo tồi chỉ viết được có mÆ°Æ¡i mẩu chuyện ngắn, và i bà i phóng sá»±, váºt liệu bá»n vững thì quăng Ä‘i thay và o là má»™t thứ văn chÆ°Æ¡ng há»c trò và những tưởng tượng hết sức trẻ con. Trưởng ban Tuyên huấn, má»™t ngÆ°á»i có bằng tú tà i triết thá»i Pháp, bảo hắn: "Cáºu kể chuyện vá» chuyến Ä‘i rất hay, rất lạ, có bao nhiêu là cái lạ mà viết thì dở quá. Tại sao thế?" Tạo sao Æ°? Tại vì hắn đã trót Ä‘á»c quá nhiá»u tiểu thuyết, truyện ngắn của các nhà văn trÆ°á»›c cách mạng, cái thứ văn chÆ°Æ¡ng ao tù, ngòi cạn của má»™t thá»i là m dân thuá»™c địa vá»›i những hy vá»ng, lo lắng vặt vãnh, tủn mủn của cuá»™c sống tẻ nhạt, không thay đổi thÆ°á»ng ngà y. Tìm ra cái đẹp để sống, để hy vá»ng trong cái nhạt nhẽo thÆ°á»ng ngà y là công lao không thể chối bá» của các vị ấy, nhÆ°ng không thể dùng cái hà nh lang quá nghèo nà n ấy để bÆ°á»›c và o má»™t xã há»™i bắt đầu có sóng to gió lón là m đảo lá»™n tất cả, cuá»™c sống đầy dẫy những bất ngá», những trái ngược, khung cảnh thay đổi, lòng ngÆ°á»i thay đổi, những tiêu chà là m ngÆ°á»i của má»™t thá»i giông bão cÅ©ng hoà n toà n thay đổi. Lấy cái ngắn hẹp để mặc và o cái rá»™ng lá»›n là m sao vừa! Không vừa thì gá»t bá»›t cái rá»™ng lá»›n để có thể nhét gá»n và o cái ngắn hẹp, vì cái ngắn hẹp là di sản văn chÆ°Æ¡ng duy nhất thế hệ bá»n hắn được thừa hưởng! Năm 1955, hắn vá» thôn Long Ãá»™ng, huyện Nam Sách, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng để viết vá» nữ anh hùng liệt sÄ© Mạc Thị Bưởi. Má»i dấu vết của má»™t là ng tá» thá»i kháng chiến hầu nhÆ° còn nguyên vẹn. Còn nguyên vẹn cả cái yêu cái ghét, các mối quan hệ, các nhân váºt chÃnh và phụ, cả lá»i ăn tiếng nói lưỡng lá»±, nÆ°á»›c đôi của má»™t thá»i đêm ta ngà y địch cÅ©ng chÆ°a kịp thay đổi. Ãi dá»c các ngõ xóm gần nhÆ° hắn còn ngá»i thấy cả mùi tanh của máu ngÆ°á»i đã khô và mùi khét của các đám cháy vừa tà n. Ãược gặp má»™t nhà báo ai cÅ©ng thÃch kể lại chuyện, chuyện còn tÆ°Æ¡i rói nhÆ° chỉ vừa má»›i xảy ra, má»™t kho tÆ° liệu còn tÆ°Æ¡i nguyên, còn sống nguyên, còn cả cái ấm cái nóng của hÆ¡i thở mà chỉ viết được má»™t truyện ký NgÆ°á»i con gái quang vinh, văn của mình mà không dám Ä‘á»c lại, nhìn lại cÅ©ng không dám, toà n là những chữ nghÄ©a mòn má»i của má»™t cáºu há»c trò dốt văn! Lại tại sao thế? Là do hắn muốn biến má»™t cô gái Việt có tên là Mạc Thị Bưởi thà nh má»™t bản sao của ngÆ°á»i con gái Nga Zoia. Má»—i dân tá»™c Ä‘á»u có cái tôn nghiêm, cái hùng vÄ© của mình, có cách chiến đấu riêng và cả cách chá»n lấy cái chết rất riêng. Cái rất riêng ấy má»›i là m nên tÆ° tưởng, nên văn chÆ°Æ¡ng của má»™t dân tá»™c. Cái bắt chÆ°á»›c, cái nhái lại, cái tình nguyện là m bản sao tồi trÆ°á»›c sau cÅ©ng sẽ bị sức sống tiá»m ẩn của dân tá»™c loại bá».
Tá»›i năm 1957, sau gần chục năm viết nháp viết tháºt Ä‘á»u thất bại, hắn quyết định tìm cho mình má»™t cách viết khác, tức là gạt loại má»i ý tưởng có sẵn sang má»™t bên, quên nó Ä‘i, thâm nháºp và o cái bá» bá»™n, ngổn ngang của ngÆ°á»i và việc Ä‘ang diá»…n ra tại má»™t xã công giáo, cÅ©ng không có tình ý riêng, thiện cảm riêng vá»›i má»™t loại ngÆ°á»i nà o, ghi lại tháºt trung thà nh những gì mắt nhìn thấy, tai nghe thấy, cảm nháºn má»™t cách hồn nhiên những cái sai đúng, trái phải, cứ theo sá»± phát triển tá»± nhiên của mấy nhân váºt chÃnh mà viết, há» có thể phong phú hÆ¡n mà cÅ©ng có thể nghèo nà n Ä‘i, có thể há» gợi thêm nhiá»u suy nghÄ© má»›i, mà cÅ©ng có thể hỠđã hoà tan trong đám đông chả để lại dấu tÃch gì. Nhà văn chỉ là ngÆ°á»i quan sát và ghi chép chứ không còn là ngÆ°á»i giáºt dây những con rối của mình sau tấm mà n che. Viết chÆ°Æ¡ng đầu hắn vẫn chÆ°a biết sá»± phát triển ở những chÆ°Æ¡ng giữa và nhất là ở những chÆ°Æ¡ng cuối, ai còn ai mất, cÅ©ng không thể và cÅ©ng không muốn Ä‘oán trÆ°á»›c, chÃnh tác giả cÅ©ng hồi há»™p theo dõi má»i hà nh vi của các nhân váºt thân thiết của mình, nhÆ° bạn Ä‘á»c, tất nhiên có lo lắng hÆ¡n bạn Ä‘á»c. Vì là má»™t cách viết thá» còn ná»a tin ná»a ngá» nên khi Ä‘Æ°a in trên tạp chà Văn nghệ quân Ä‘á»™i số tháng 3 năm 1957, hắn chỉ gá»i là ghi chép và chÆ°Æ¡ng đầu gá»i là táºp I. Mãi tá»›i năm 1959 khi in thà nh sách hắn má»›i dám Ä‘á» ngoà i là tiểu thuyết. Tất nhiên nhiá»u báºc Ä‘Ã n anh trong nghỠđã giá»…u hắn gá»i lầm thể loại, tiểu thuyết gì mà kỳ cục thế, không có cốt truyện rõ rà ng, tuyến nhân váºt chÃnh cÅ©ng không rõ rà ng, chỉ thấy má»™t đám ngÆ°á»i ồn à o, nhốn nháo. Viết vỠđám ngÆ°á»i ồn à o quả tình là chủ Ä‘Ãch của hắn khi đặt bút viết, rồi từ trong đám ngÆ°á»i há»—n Ä‘á»™n ấy mà những gÆ°Æ¡ng mặt quan trá»ng sẽ dần dần tách ra để có những số pháºn riêng, nhÆ°ng là cả bạn Ä‘á»c và tác giả sẽ dần dần nháºn ra há» chứ không phải đã biết chắc ngay từ những trang đầu. Tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t được bạn Ä‘á»c hoan nghênh vì tÃnh chân tháºt của nó nhÆ°ng trong dÆ° luáºn chÃnh thức chỉ được công nháºn là thà nh công có quyển I, viết vá» cuá»™c đấu tranh quyết liệt giữa hai hệ tÆ° tưởng đối nghịch nhau. Còn quyển II viết vá» cuá»™c chiến rất đáng buồn giữa những ngÆ°á»i anh hùng của má»™t thá»i thì bị chê là viết sai sá»± tháºt, bôi nhá» cán bá»™, có cách nhìn không đúng đắn vá» hiện thá»±c của má»™t vùng nông thôn Thiên Chúa giáo. Trong các bà i báo khi Ä‘iểm lại những cuốn sách viết tốt trong mấy năm Ä‘á»u có nhắc tá»›i Xung Ä‘á»™t nhÆ°ng thêm cái đóng ngoặc (cuốn 1). Và má»™t bà i nói chuyện miệng tỠý không tán thà nh Xung Ä‘á»™t (cuốn 2) của bà thÆ° tỉnh uá»· Nam Ãịnh những năm ấy. Ngoà i ra không có sá»± phê phán công khai nà o, răn Ä‘e thêm nà o.
Những năm ấy, lứa tuổi bá»n hắn má»›i chỉ trong ngoà i ba mÆ°Æ¡i, là những đảng viên cầm bút rất có tÃnh ká»· luáºt. Là đảng viên thì phải chấp hà nh nghị quyết của Ãảng nhÆ°ng còn là nhà văn lại không thể bá» qua những đòi há»i của nghá». Ngay từ những năm ấy hắn đã nháºn ra cách tiếp nháºn sá»± tháºt của ngÆ°á»i cầm quyá»n và ngÆ°á»i cầm bút có những Ä‘iểm khác nhau. NgÆ°á»i cầm quyá»n xem xét thá»±c tế là để khẳng định má»™t chủ trÆ°Æ¡ng má»™t cách là m. Còn ngÆ°á»i viết văn thì chỉ quan tâm tá»›i những diá»…n biến muôn hình vạn trạng của má»™t chủ trÆ°Æ¡ng, má»™t cách là m khi đã trở thà nh hà nh Ä‘á»™ng và lo nghÄ© thÆ°á»ng ngà y của quần chúng. Và nhÆ° trÆ°á»ng hợp bà thÆ° tỉnh uá»· VÄ©nh Phú bị ká»· luáºt, bị cách chức vì muốn có má»™t cách quản lý ruá»™ng đất và lao Ä‘á»™ng nông nghiệp hợp lý hÆ¡n, vẫn là là m ăn táºp thể nhÆ°ng sáng kiến, kinh nghiệm và cả sá»± hăng say là m việc của ngÆ°á»i nông dân không bị trói buá»™c mà còn có cÆ¡ há»™i phát huy đến triệt để. Má»™t chủ trÆ°Æ¡ng rất hợp lòng dân, được dân ủng há»™ mà má»™t Ãảng vì dân lại bảo ngÆ°á»i lãnh đạo có cái chủ trÆ°Æ¡ng đó, có đủ tà i thuyết phục má»™t đảng bá»™ tin theo cái chủ trÆ°Æ¡ng đó, lại có đủ bản lÄ©nh để thá»±c hiện thắng lợi cái chủ trÆ°Æ¡ng đó ở địa phÆ°Æ¡ng mình, má»™t ngÆ°á»i có tà i có tâm nhÆ° thế lại bảo là ngÆ°á»i không trung thà nh vá»›i lý tưởng, là ngÆ°á»i đáng phải cách chức, phải loại bá» là nghÄ©a là m sao?
4.
Những ngÆ°á»i cầm bút dá»… dà ng nháºn lá»—i, dá»… dà ng nháºn sá»± phê bình của cấp trên vì việc là m của há» là việc công khai, vua biết mà ngÆ°á»i dân thÆ°á»ng cÅ©ng biết. Vua có ý kiến của vua, dân cÅ©ng có ý kiến của dân, vua chê nhÆ°ng dân khen thì sao? Dân nhiá»u khi cÅ©ng hùa theo tÆ° tưởng chÃnh thống mà chê, vua chê còn có chừng má»±c vì nghÄ© tá»›i sá»± tôn nghiêm của mình, còn dân đã chê thì chê hết mức, chê tà n tệ, trong lá»i chê nhÆ° có cả sát khà của gÆ°Æ¡m Ä‘ao. Dầu há» bị oan lại không có cả cái quyá»n kêu oan nhÆ°ng há» vẫn không quá lo lắng, lòng ngay dạ thẳng việc gì phải lo lắng. HÆ¡n nữa há» còn có thá»i gian kia mà . Chữ nghÄ©a vẫn còn đấy, và i chục năm sau nó vẫn còn nguyên đấy, thá»i gian sẽ là ngÆ°á»i xét xá» công bằng nhất, vô tÆ° nhất cái công cái tá»™i của má»™t thá»i. ChÆ°a hết! Vá»›i riêng hắn còn má»™t lý do hết sức quan trá»ng khác khiến hắn mau mắn nháºn lá»—i, vui vẻ mà nháºn lá»—i, nháºn lá»—i rồi mặt mÅ©i vẫn hÆ¡n há»›n, chả có tà buồn rầu nà o. Là vì cách mạng, nói cho rõ hÆ¡n là Ãảng Cá»™ng sản, vốn có Æ¡n sâu nghÄ©a nặng vá»›i riêng hắn. Từ má»™t thằng bé chữ nghÄ©a má»™t vốc tay, trà khôn dÆ°á»›i mức trung bình, lại có tÃnh nhút nhát bẩm sinh, bị khinh rẻ, bị là m nhục từ trong gia đình, cái ngữ ấy thì là m gì cho nên nếu thá»i thế không thay đổi. Năm còn ở vá»›i mẹ, bố hắn còn nói: "Cái thằng nà y đầu óc nó là m sao ấy nhỉ?" Mẹ hắn nói buồn rầu: "Nó ngây ngô nhÆ° thế sợ sau nà y nuôi thân cÅ©ng không nổi nói gì nuôi mẹ". Há» nói trÆ°á»›c mặt hắn chứ không phải nói vắng mặt. Hắn còn nhá»› nhÆ° in câu chuyện thoáng qua giữa bố mẹ năm hắn mÆ°á»i hai tuổi, má»›i từ Hải Phòng lên Hà Ná»™i và thuê má»™t căn gác nhá» của ngôi nhà 4 bis phố Résident Miribel (Trần Nhân Tông bây giá»). Ba mÆ°Æ¡i ba năm sau, hắn gặp lại bố và mẹ già tại Sà i Gòn vừa được giải phóng khoảng má»™t tuần, bố hắn nghe hắn nói chuyện, nhìn ngắm hắn cả giá» rồi bất thần bảo: "Anh khác tháºt đấy, khác hoà n toà n, không còn má»™t nét gì giống ngà y xÆ°a!" Và i ngà y sau có má»™t cuá»™c gặp mặt má»™t số ngÆ°á»i trong há» vá»›i hắn để nghe hắn nói má»™t số chÃnh sách của các nhà cầm quyá»n má»›i. Trong đó có má»™t ông anh con cô con cáºu (nhân váºt ChÆ°Æ¡ng trong Gặp gỡ cuối năm), là bá»™ trưởng Bá»™ Quốc phòng của chÃnh quyá»n DÆ°Æ¡ng Văn Minh, má»™t ông thứ trưởng cÅ©ng Bá»™ Quốc phòng, vốn là đại tá của Ä‘á»™i quân vừa bại tráºn, má»™t ông nguyên là đại sứ của chÃnh quyá»n cÅ©, bạn lâu năm của gia đình, má»™t ông anh nguyên là giáo sÆ° trÆ°á»ng Quốc gia Hà nh chánh, có cả bố hắn và và i ngÆ°á»i khác nữa. Gặp nhau để nháºn há» chỉ là cái cá»› dá»… nói, còn tháºt bụng há» muốn được xem mặt và tiếp xúc thá» vá»›i má»™t thằng nhà báo được Ä‘Ã o tạo từ má»™t thể chế Ä‘á»™c quyá»n vá» chÃnh trị và tÆ° tưởng, xem nó nói năng ra sao, lý lẽ ra sao vá» việc nÆ°á»›c, vá» việc Ä‘á»i để còn liệu cách ứng xá» vá»›i các đồng Ä‘á»™i, đồng chà của nó. Hắn biết ngay cái ý tứ đó từ cái nắm tay lá»ng lẻo và cái cÆ°á»i xã giao và hắn cÅ©ng sẵn sà ng đối tráºn. Hắn tin là hắn nháºp cuá»™c được, nháºp cuá»™c cÅ©ng rất ngá»t ngà o. Trò chuyện vá»›i các giáo sÄ© của các niá»m tin hắn còn chả ngại huống hồ vá»›i mấy ông là m chÃnh trị vốn chả có má»™t niá»m tin Ä‘Ãch thá»±c nà o. Hắn ngồi nghe các vị ấy ca ngợi quân giải phóng cả giá», nà o là nhân từ, nà o là độ lượng, là má»™t Ä‘á»™i quân có ká»· luáºt đến kinh ngạc v.v... Hắn chỉ nói các vị khen chúng tôi vừa vừa thôi để sau nà y khá»i phải chê chúng tôi quá nhiá»u. Rồi thì trong những tiếp xúc cụ thể ngÆ°á»i thua vẫn còn nhiá»u cái để sợ nên dá»… hèn, ngÆ°á»i thắng vì chóng thoả mãn nên dá»… kiêu, cái kiêu gặp cái hèn sẽ khó cùng tìm ra má»™t cách là m việc cho nghiêm minh, cho công bằng. Nhiá»u chuyện không vui sẽ từ đó mà sinh ra. Lúc chia tay ông anh há» nói vá»›i hắn: "Nghe các cụ bên ấy bảo thuở nhá» cáºu há»c hà nh dang dở, sau nà y cáºu có được ra nÆ°á»›c ngoà i há»c thêm không?" Hắn trả lá»i: "Tôi vẫn há»c, há»c trong nÆ°á»›c thôi nhÆ°ng là há»c theo cách của tôi". Trong suốt mấy chục năm là nhân viên của các cÆ¡ quan tuyên huấn hắn đã được sống vá»›i rất nhiá»u ngÆ°á»i tà i giá»i, và hỠđã dạy hắn há»c, há»c lại văn hoá, há»c lại tiếng Pháp, há»c cả cách Ä‘á»c và cách viết. Sau nà y hắn cÅ©ng hay bị các ông là m tuyên huấn là m tÆ° tưởng bẻ hà nh bẻ tá»i truyện nà y truyện kia của hắn nhÆ°ng hắn không há» cãi, cÅ©ng chả giáºn, há» vốn là thầy hắn cả. NhÆ°ng trò thì má»—i năm Ä‘i má»™t xa, còn các thầy vẫn đứng nguyên má»™t chá»—, ngÆ°á»i đã được nhìn xa là m sao thuyết phục được ngÆ°á»i chỉ quen nhìn gần, nên chỉ còn biết cÆ°á»i và nói: "Tôi sẽ chú ý khi viết những truyện sau". CÅ©ng có ông anh mỉm cÆ°á»i tinh quái bảo hắn: "Tao biết mà y không thèm tranh cãi vá»›i tao nhÆ°ng cái việc phải nói thì tao đã nói rồi. Còn là tuỳ mà y...". Nếu ông anh cho hắn được tá»± do lá»±a chá»n thì hắn xin biết Æ¡n lắm lắm. Lại nói tá»›i tá»± do trong cái nghá» rất cần tá»± do của bá»n hắn. XÆ°a nay khi ngồi trÆ°á»›c trang giấy hắn chÆ°a há» băn khoăn vá» sá»± tá»± do trong lá»±a chá»n Ä‘á» tà i và ý tưởng. Vùng cấm có Ãt lắm, vả lại mon men quanh vùng cấm cÅ©ng có cái thú của nó. Bá» nó sang má»™t bên thì vẫn còn vô và n Ä‘á» tà i để mình khai thác, còn vô số vùng đất để mình tá»± do tung hoà nh, cái cần nói vẫn cứ nói được, thiếu gì cách nói, cà ng nhiá»u trói buá»™c câu văn cà ng lắm ý tứ, cà ng lung linh, cà ng hay. Hắn tìm được cho riêng mình má»™t vùng trá»i tá»± do là do hắn luôn tỉnh táo, biết tá»± kiểm chế trong cái chừng má»±c cả cách nghÄ© lẫn cách sống, câu chữ dùng cÅ©ng chặt chẽ, đắn Ä‘o theo kiểu văn tuyên huấn (là nghá» ruá»™t của hắn mà ) nên má»›i dà nh được cho mình sá»± yên tÄ©nh cần thiết để là m nghá». NhÆ°ng ngẫm cho kỹ thì được cái hôm nay lại mất cái mai sau. Là má»™t nghệ sÄ© Ä‘Ãch thá»±c còn phải biết mê muá»™i trong niá»m tin của mình, biết Ä‘i tá»›i cùng cái yêu và cái ghét, là thứ văn chÆ°Æ¡ng rất khó chịu, đôi khi còn rất khó hiểu vá»›i ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, và cả má»™t cách sống cÅ©ng khó chấp nháºn vá»›i những ngÆ°á»i xung quanh. Ngồi nói chuyện vá»›i các báºc Ä‘Ã n anh Hữu Loan, Hoà ng Cầm, tuy hắn rất ngưỡng má»™ tà i thÆ¡ của các anh ấy nhÆ°ng vẫn hÆ¡i khó chịu khi tiếp xúc. Ở hắn có cái sạch sẽ, cái chừng má»±c của má»™t viên chức. Ở các anh ấy có mùi khét nồng, có cả mùi chua gắt của những Ä‘á»i ngÆ°á»i có lắm ná»—i gian truân. Hình nhÆ° từ nhiá»u chục năm nay các anh chỉ còn sống trong những má»™ng tưởng của má»™t tác phẩm mãi mãi chÆ°a hoà n thà nh, quên hẳn cái Ä‘á»i thá»i vá»›i những luáºt lệ, những quy tắc cần phải có. Ãúng là quên tháºt nên ngÆ°á»i của luáºt lệ, của quy tắc má»›i ngỡ ngà ng trÆ°á»›c những ngÆ°á»i chỉ còn nhá»› những gì mình tưởng tượng mãi mãi còn nguyên vẹn. Há» sống bằng tiá»m thức, bằng bản năng nên chữ nghÄ©a của há» cÅ©ng trong suốt, thÆ¡ ngây, có sức quyến rÅ© của cái thế giá»›i mình đã đánh mất. Hắn ngưỡng má»™ há» nhÆ°ng hắn không thÃch kết bạn vá»›i há» mà há» cÅ©ng không thÃch đánh bạn vá»›i hắn, rượu không biết uống, Ä‘Ã n bà không biết yêu, chuyện tục không biết kể, chỉ thÃch nói chuyện chÃnh trị là cái há» chúa ghét, thế mà là ngÆ°á»i cầm bút viết văn! Ngay nhÆ° cụ Nguyá»…n Tuân là ông thầy trong tâm tưởng của hắn, hắn cÅ©ng chỉ đứng xa nhìn ngắm cụ, ngưỡng má»™ tà i văn của cụ, chứ cÅ©ng không muốn là m thÆ° đồng hầu cụ trong má»™t chuyến Ä‘i dà i. Ở các nhân váºt đỉnh cao ngÆ°á»i thÆ°á»ng rất khó nháºn ra diện mạo tháºt của há», cứ nhÆ° há» Ä‘ang sắm vai của má»™t cái "tôi khác", Ä‘ang là m các giai thoại vặt cho má»i lá»i nói và hà nh vi của mình để lÆ°u lại cho háºu thế. Ngay vá»›i những ngÆ°á»i có cùng má»™t dòng máu công chức vá»›i hắn, hắn cÅ©ng không khoái được gần gÅ©i há». Những cá» chỉ, những lá»i nói đắn Ä‘o, má»±c thÆ°á»›c ở há» khiến hắn chỉ muốn báºt cÆ°á»i, chả lẽ hắn lại là ngÆ°á»i nhÆ° thế, là nghệ sÄ© mà có thể sống nhạt nhẽo đến thế. Nhất là các vị ấy không bao giá» quên há» là đà n anh của hắn trong văn chÆ°Æ¡ng, là cấp trên của hắn trong các cấp chức hỠđã từng là m hoặc Ä‘ang là m nếu nhÆ° hắn trong má»™t khoảnh khắc nà o đó muốn là m kẻ ngang hà ng. Váºy hắn thuá»™c loại ngÆ°á»i nà o, là má»™t viên chức Ä‘ang muốn biến hoá thà nh má»™t nghệ sÄ© tá»± do, nhÆ°ng lắc lÆ° mãi cÅ©ng chỉ biến được từng bá»™ pháºn, cái Ä‘uôi viên chức thỉnh thoảng lại lấp ló lòi ra nếu nhÆ° bạn bè luáºn bà n vá» chÃnh trị tá»± do quá, luáºn bà n vá» Ä‘Ã n bà lá»— mãng quá, cÆ°á»i hét to quá, nói năng tục tÄ©u quá...
Tức là hắn rất biết hắn, cả cái hay lẫn cái dở, cái gì có thể vá»›i tá»›i và những gì mãi mãi chỉ nên đứng xa mà nhìn để giữ được cái thanh thản trong lòng lúc cuối Ä‘á»i. Váºy mà lúc cuối Ä‘á»i hắn lại là má»™t lão già khốn khổ khốn nạn nhất, bao nhiêu vÅ© khà phút chốc bị tÆ°á»›c sạch, chỉ còn lại con ngÆ°á»i trần trụi, mất má»i niá»m vui, mất má»i hy vá»ng, tá»± than vãn từ sáng đến tối cho cái số pháºn không may của mình. Cứ nhÆ° là chuyện bịa! NhÆ°ng cái tà i của hắn là m sao mà bịa được má»™t cảnh ngá»™ dở khác dở cÆ°á»i lạ lùng đến thế, lại nháºn ra má»™t cách cay đắng cái trá»› trêu, cái nghịch cảnh của má»™t kiếp nhân sinh. Ãã nghÄ© sẽ được nhấm nháp má»™t hoà ng hôn yên tÄ©nh bằng sá»± chuẩn bị khôn ngoan từ nhiá»u năm của mình, nà o ngá»...
Thượng đế thì cÆ°á»i (kỳ 2)
5.
Những năm kháng chiến chống Pháp đối vá»›i hắn là quãng thá»i gian rất đẹp và rất vui, tám năm trôi qua chỉ trong má»™t chá»›p mắt. Ãang sống nhÆ° thằng đầy tá»›, bÆ°ng bát cÆ¡m ăn cÅ©ng không dám và miếng to, không dám nhai mạnh, buông cái bát không xuống nhìn nồi cÆ¡m còn đầy, thức ăn trên bà n trên mâm má»›i vÆ¡i già ná»a là tiếc lắm, bá»—ng chốc thà nh ngÆ°á»i tá»± do, thà nh má»™t chiến sÄ© nhá» tuổi, ăn tha hồ, cÆ°á»i nói thoả thÃch, chả ai ghét cả, chả ai lÆ°á»m nguýt cả, lại còn được khen là ngoan, chấp hà nh ká»· luáºt tốt, chỉ nhÆ° thế cÅ©ng đã được vui từ sáng tá»›i tối rồi. Sau nà y Ä‘á»c văn Nam Cao, hắn cứ nhá»› mãi má»™t truyện ngắn viết vá» má»™t bà lão Ä‘i thăm cháu gái Ä‘ang bế con cho má»™t bà nhà giầu ở xã khác, nhá»› cháu có má»™t phần, cái chÃnh là sẽ được ăn má»™t bữa cÆ¡m no nên phải đến đúng lúc ngÆ°á»i ta dá»n cÆ¡m. Cái cách bà lão nhìn mâm cÆ¡m dá»n ra, cách cầm Ä‘Å©a, cách và , nhìn ngÆ°á»i khác ăn rồi lại nhìn và o nồi cÆ¡m Ä‘ang vÆ¡i dần, nó tháºt quá, nhục nhã cho má»™t kiếp ngÆ°á»i quá, nhục nhã là cái miếng ăn, các cụ xÆ°a đã nói thế. Cứ y nhÆ° hắn tá»± viết vá» hắn. Khi hắn đã già viết truyện Mẹ và các con, cái cảnh bà mẹ ngồi ăn nắm cháy trÆ°á»›c mặt khách của con trai, viết nhÆ° xuất thần, nhÆ° viết vá» chÃnh mình cái thá»i còn nhá». CÅ©ng nhÆ° khi hắn viết vỠông lão thÆ° ký của trạm máy kéo trong Hai ông già ở Ãồng Tháp MÆ°á»i, trong má»™t bữa ăn mà hắn là khách, mắt hắn cứ má» dần Ä‘i vì nÆ°á»›c mắt tá»± cái năm nà o còn lÆ°u lại và đang chắt ứa ra. Miếng ăn là miếng nhục nhÆ°ng cÅ©ng là ná»—i mong đợi má»™t ngà y của ngÆ°á»i luôn luôn đói, Ä‘ang phải sống nhá», ăn nhá», bÆ°ng bát cÆ¡m má»—i ngà y ở nhà ngÆ°á»i khác. Mà ông lão vốn là má»™t giáo sÆ° dạy văn chÆ°Æ¡ng Pháp của má»™t trÆ°á»ng trung há»c, là cá»±u sinh viên trÆ°á»ng đại há»c danh tiếng Sorbonne. Trà thức và dân nghèo, già cÅ©ng nhÆ° trẻ đã phải bÆ°ng bát cÆ¡m ăn nhá» trong ngôi nhà mình sống nhá» Ä‘á»u có má»™t gÆ°Æ¡ng mặt giống hệt nhau: nhẫn nhục, sợ hãi và thèm thuồng. ChÃnh là cái nhìn thèm thuồng muốn vồ lấy, muốn nuốt lấy mà mặt ngÆ°á»i biến dạng. Năm 1987, nhân lá»… ká»· niệm 70 năm ngà y sinh của nhà văn Nam Cao tổ chức ở thà nh phố Nam Ãịnh, hắn có há»i đùa chị Nam Cao: "Chị nuôi anh thế nà o mà để anh đói thế?" Chị ấy cÆ°á»i: "Ông ấy mà đói thì còn ai no, nhà tôi đâu phải là nhà thiếu ăn!" NgÆ°á»i không đói mà viết vá» cái đói hay đến thế thì sá»± cảm thông của nhà văn quả là hoà n toà n.
Năm 1947, trung Ä‘á»™i Tá»± vệ chiến đấu của hắn đóng quân ở là ng An Tảo bám dá»c con Ä‘Æ°á»ng 39 nối vá»›i Ä‘Æ°á»ng 5, má»™t buổi chiá»u, hắn từ ngoà i mặt Ä‘Æ°á»ng chạy nhÆ° thằng rồ vá» xóm, chả có chuyện quan trá»ng gì để phải chạy cả, tá»± nhiên thấy vui thì chạy, vừa chạy vừa nhảy. Trung Ä‘á»™i trưởng Ä‘ang ngồi ở sân đứng báºt dáºy, há»i: "Có Tây à ?" Hắn nhìn má»i ngÆ°á»i ngÆ¡ ngác, nói: "Không, không có gì cả!" - "Sao lại chạy nhÆ° ma Ä‘uổi thế!" - "Dạ, dạ...". Bữa ấy hắn bị đồng Ä‘á»™i xúm lại mắng má»™t tráºn nên thân. Chả lẽ hắn lại nói tháºt, vì bá»—ng dÆ°ng thấy vui quá nên em chạy! Hắn có má»™t tuổi thÆ¡ nhạt và buồn, sau nà y Ä‘i kháng chiến được nhìn thấy núi cao sông rá»™ng, được Ä‘i nhiá»u nÆ¡i, tiếp xúc vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i, đôi lúc ngoái nhìn lại vá» cái thá»i chỉ vừa má»›i trôi qua mà đã xa xôi thăm thẳm, chả có má»™t khoảng sáng nà o để mình phải nhá»›, phải tiếc, chỉ có má»—i mầu xám nhá» lặng lẽ, bất Ä‘á»™ng nhÆ° má»™t ngôi nhà hoang lâu ngà y không có ngÆ°á»i ở. Năm Tổng khởi nghÄ©a là năm Hà Ná»™i vui nhất, nhìn và o đâu cÅ©ng thấy cá» và hoa và rất nhiá»u báo, báo hà ng ngà y và hà ng tuần. Cả thà nh phố nhÆ° chợt thức giấc, ồ ạt lao và o những công việc má»›i mẻ trong má»™t niá»m vui mênh mang. Ấy là hắn vẫn chÆ°a được nháºp cuá»™c, vẫn là kẻ đứng ngoà i vì tuổi còn quá nhá», má»™t lÅ© trẻ con lá»™c ngá»™c đã bá» há»c từ ngà y Nháºt đảo chÃnh Pháp, kéo nhau Ä‘i chÆ¡i từ sáng đến đêm, nói vá»›i nhau bao nhiêu là chuyện trên trá»i dÆ°á»›i đất, rồi mÆ¡ má»™ng, rồi hy vá»ng. Cuối năm 1949, hắn được tỉnh Ä‘á»™i HÆ°ng Yên cá» vá» Mặt tráºn 5 để là m số báo đặc biệt cho Há»™i nghị Rèn Cán Chỉnh Quân của năm tỉnh tả ngạn sông Hồng, cÅ©ng là những ngà y hết sức vui. Ãang là má»™t anh viết báo litô của bá»™ Ä‘á»™i địa phÆ°Æ¡ng được bÆ°á»›c và o quân doanh của bá»™ Ä‘á»™i chủ lá»±c cÅ©ng để là m báo niá»m vui lá»›n ấy khiến hắn muốn nghẹt thở. Xung quanh hắn ngá»m ngợp những bá»™ quân phục bằng vải kaki mà u và ng sáng, mÅ© ca lô vá»›i những ngôi sao và nh và ng, rồi súng ngắn, túi bản đồ, giầy ghệt, sang trá»ng, hà o nhoáng rất giống vá»›i cái thứ văn thÆ¡ huênh hoang, hò hét của má»™t thá»i. Ãá»™i quân công tỠấy cÅ©ng phải mất nhiá»u xÆ°Æ¡ng máu má»›i thà nh Ä‘á»™i quân thiện chiến của Việt Nam. Còn cái thứ văn của hắn mà cụ Tuân đã chê má»™t cách tế nhị là pittoresque[*] quá thì hắn phải hì hụi tẩy rá»a gần mÆ°á»i năm má»›i thà nh câu văn của chÃnh mình. NghÄ© lại những năm đầu của kháng chiến hắn chả tiếc cái gì chỉ tiếc đã mất Ä‘i mãi mãi cái niá»m vui ngây ngô, hồn nhiên của đứa trẻ lần đầu được sống thoả thuê trong tá»± do.
CÅ©ng và o dịp các phóng viên của 5 tỉnh lần đầu vá» phục vụ cho tá» báo của mặt tráºn, ngÆ°á»i phụ trách báo liá»n tổ chức má»™t bữa ăn gặp mặt tại má»™t quán cÆ¡m ở thị trấn Quỳnh Côi. Thị trấn kháng chiến, má»™t bữa ăn kháng chiến mà có khăn trải bà n, dao nÄ©a, cốc tách sáng choang. Sau bữa ăn có cà phê đá vá»›i thuốc lá thÆ¡m Cotab. Suốt mÆ°á»i lăm năm ở Hà Ná»™i hắn chÆ°a được mẹ dắt và o má»™t hiệu ăn nà o cả, chỉ biết mùi vị các món xà o nấu ở các bữa giá»— và mấy ngà y Tết, còn chỉ là những bữa cÆ¡m xoà ng xÄ©nh ngà y thÆ°á»ng. NhÆ°ng vẫn được ăn no, ngay nhÆ° năm đói anh em hắn vẫn được ăn đầy đủ, nhÆ°ng cÆ¡m xá»›i thì phải qui định, có bữa ăn hai bát, có bữa ăn má»™t bát đầy, vì là ăn theo gạo sổ, má»—i bữa vẫn phải dà nh ra mấy lẻ gạo phòng khi Hà Ná»™i không còn gạo. Không còn gạo thì ăn cá», má»™t tá» báo đã bà y cách chế biến cá» cho ngÆ°á»i ăn. NhÆ°ng cá» thì mua ở đâu, nếu ăn cá» cÅ©ng sống được thì là m sao lại có cả ngà n ngÆ°á»i, cả vạn ngÆ°á»i ở các vùng quê là nÆ¡i có rất lắm cá», lÅ© lượt kéo vá» Hà Ná»™i để nằm chết ở các vỉa hè, các gốc cây, các góc phố, các gáºm cầu. Hắn sẽ còn nhá»› mãi và i hình ảnh ghê rợn của cái năm đói. Và o khoảng cuối tháng 4 của năm 1945, hắn và mấy thằng bạn rủ nhau Ä‘i há»c lá»›p vỡ lòng tiếng Nháºt vì ngÆ°á»i Nháºt đã thay Pháp cai trị xứ nà y. Lá»›p há»c buổi chiá»u mở ở má»™t trÆ°á»ng tiểu há»c của phố Hà ng Cót. Trong vuông sân của trÆ°á»ng đã có mấy trăm ngÆ°á»i ngồi từng nhóm nhÆ° để đợi phát chẩn hay đợi Ä‘Æ°a Ä‘i đâu đó. Có má»™t anh thanh niên khoảng ngoà i đôi mÆ°Æ¡i, mặt mÅ©i đẹp đẽ, da thịt còn tÆ°Æ¡i, nhÆ° ngÆ°á»i ở tỉnh chứ không phải ở quê, trên ngÆ°á»i anh ta không có má»™t mảnh vải nà o, trần truồng vá»›i nạm lông Ä‘en nhánh ở bụng. Anh ta cứ Ä‘i nhồng nhá»—ng từ góc sân nà y tá»›i góc sân khác nhÆ° Ä‘ang tìm má»™t ai đó, trần truồng mà đi chả xấu hổ má»™t tà nà o, và ngay cả đám ngÆ°á»i ngồi Ä‘en đặc ở sân cÅ©ng không má»™t ai buồn ngÆ°á»›c nhìn anh ta, cÅ©ng không ai cất lá»i hoặc than hoặc mắng má»™t câu. Thì ra cái đói đã thay đổi con ngÆ°á»i thà nh con váºt rồi, những con váºt đã quên má»i thói quen trong các mối quan hệ cái thuở còn là con ngÆ°á»i. Dẫu thế nà o ngÆ°á»i mẹ cÅ©ng không bao giá» quên được thÆ°Æ¡ng con, quên sá»± hy sinh tất cả cho con. Ãầu năm đói, gia đình hắn dá»n từ phố Miribel vá» phố Duvigneau (phố Bùi Thị Xuân bây giá»), bên hông nhà thÆ°Æ¡ng chữa mắt. Má»™t buổi chiá»u có má»™t bà mẹ khoảng ngoà i ba chục tuổi tay cắp chiếu, tay cắp con đến trải chiếu ngồi ngay ở trÆ°á»›c cá»a nhà . Má»™t lúc sau hắn bÆ°á»›c ra đã thấy bà ta Ä‘ang má»›m cháo hay cÆ¡m hắn không rõ, cÅ©ng chỉ có má»™t chút ở mảnh gáo dừa, chỉ thấy đứa bé ngá» nguáºy rồi trá»› ra tất cả. Bà mẹ rên lên: "Không cố ăn má»™t chút thì chết mất, con Æ¡i!" Khoảng ná»a đêm hắn chợt tỉnh giấc vì chợt nghe có tiếng khóc há»n con của ngÆ°á»i mẹ, tiếng khóc khà n khà n, yếu á»›t, thê lÆ°Æ¡ng đến đứt ruá»™t. Khoảng gần sáng thì tiếng khóc im bặt, chắc ngÆ°á»i mẹ cÅ©ng đã ngủ. Sáng rõ mặt ngÆ°á»i từ lâu hắn má»›i bÆ°á»›c ra Ä‘Æ°á»ng đã thấy mấy ngÆ°á»i phu nhặt xác Ä‘ang cuá»™n chiếu bó chặt xác cả mẹ lẫn con vứt lên xe bò. HÆ¡n ná»a năm trá»i Ä‘i lại trên Ä‘Æ°á»ng phố Hà Ná»™i ngá»i đâu cÅ©ng phảng phất cái mùi hôi khắm của các xác chết đã khô lại Ä‘en lại ở má»i ngóc ngách còn chÆ°a lượm kịp Ä‘em chôn. Cứ Ä‘i má»™t quãng lại va phải má»™t xe bò chở xác ngÆ°á»i, các bó chiếu cuá»™n ngÆ°á»i xếp chồng lên nhau, mặt thì kÃn nhÆ°ng chân thì hở, những cẳng chân Ä‘en khô vá»›i những bà n chân có những ngón toè ra, nhìn xa nhÆ° từng chùm rá»… cây của các cây-xác-ngÆ°á»i. Từ trong đám xác chết đói bÆ°á»›c ra, từ cái thân pháºn bị khinh rẻ bị là m nhục bÆ°á»›c ra, nên những gian nan thiếu thốn của kháng chiến hắn chả coi và o đâu, lúc nà o cÅ©ng vui, bị anh em trong cÆ¡ quan bá» lại tại cái lán trống giữa rừng, dứt cÆ¡n sốt ngồi chồm dáºy ngÆ¡ ngác má»™t lúc lâu má»›i tỉnh lại dần, thấy bụi má»t đã phủ đầy ngÆ°á»i, phủ đầy những tấm giát nứa đã bá» trống, tức là nằm chết ở đây đã lâu lắm, không chừng phải má»™t hai ngà y rồi vì hắn rất đói, đói cồn cà o, lại dốc gạo trong bao ra, bắc nồi lên, nhìn ngá»n lá»a bốc cao lại thấy vui, má»™t niá»m vui bất táºn, vui không duyên cá»› gì, cÅ©ng không hy vá»ng và o bất cứ cái gì, được sống, được cất bÆ°á»›c cùng vá»›i bạn bè là vui, kháng chiến bao năm cÅ©ng được, kháng chiến đến bạc đầu vẫn được, có bao giá» phải sống má»™t mình đâu mà buồn, có bao giá» bị là m nhục bị bỠđói đâu mà buồn.
6.
Trong hai năm 1954 và 1955, không có ngà y nà o, tháng nà o rÆ¡i và o quên lãng vì má»—i ngà y Ä‘á»u có cái hồi há»™p, cái căng thẳng riêng và những niá»m vui rất bất ngá», không dám hy vá»ng cứ theo chân nhau ùa đến. Má»™t năm các cÆ¡ quan chÃnh trị, tham mÆ°u của quân khu cứ hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»u đặn theo các mùa, hạ thu thì nhốn nháo xúm quanh các há»™i nghị quân chÃnh lá»›n nhá», các lá»›p táºp huấn. Còn đông xuân là mùa tác chiến, cán bá»™ các ban phòng lại thay nhau Ä‘i xuống các Ä‘Æ¡n vị theo dõi các hoạt Ä‘á»™ng phối hợp vá»›i các chiến trÆ°á»ng chÃnh. Tháng mÆ°a tháng nắng, mùa nóng mùa lạnh, thá»i gian cứ nhịp nhà ng trôi Ä‘i dÆ°á»›i những tán cây, trong các dãy lán, sáng có chuyện sáng, tối có chuyện tối, ngà y ngà y giống nhau, thi thoảng lại rá»™ lên má»™t chuyện vui, vợ anh nà y, mẹ anh kia từ trong vùng "tá»", cả từ trong Hà Ná»™i và Nam Ãịnh vừa ra hiện Ä‘ang có mặt ở nhà khách. Có anh ở Ban Tuyên huấn vừa nháºn được tin vợ ra mang theo cả thằng con lá»›n liá»n kêu lên thảm thiết: "NgÆ°á»i đâu mà liá»u thế, Ä‘Æ°á»ng sá xa xôi nguy hiểm lại còn Ä‘em theo cả trẻ con Ä‘i!" Ä‚n ở vá»›i nhau được mÆ°Æ¡i ngà y vợ con lại trở vá» Thà nh, má»™t ná»a năm vắng bặt má»i tin tức, nhìn ông anh mà thÆ°Æ¡ng hại, cứ nhÆ° ngÆ°á»i đã nháºn án tá» hình chỉ còn chá» ngà y thi hà nh án. Ãầu tháng 7 năm 1954, thà nh phố Nam Ãịnh được giải phóng, anh Ä‘eo ba lô lao vá» hÆ°á»›ng đó ngay, là ng của anh thuá»™c vùng ngoại vi của thà nh phố.
Tháng 3 năm 1954, phòng ChÃnh trị phân công hắn thêm má»™t việc má»›i, sáng sáng sang phòng Tham mÆ°u tá»›i chá»— cÆ¡ yếu nháºn tin má»›i nhất từ mặt tráºn Ãiện Biên vá» thuáºt lại cho anh em ở cÆ¡ quan, sau đó viết bản tin rồi Ä‘Æ°a xuống nhà in, sáng hôm sau gá»i nhanh xuống các Ä‘Æ¡n vị. Ngà y 7 tháng 5, chiến dịch Ãiện Biên Phủ toà n thắng, cả cÆ¡ quan là m bữa ăn tÆ°Æ¡i và o ngà y hôm sau để ăn mừng. Ngà y 21 tháng 7 Hiệp định đình chiến ở Việt Nam, Miên, Là o được ký kết. Lần đầu tiên hắn Ä‘i đại tiện trên má»™t má»m đồi còn sót lại những gốc chè, lắng nghe tiếng máy bay Dakota từ xa, rồi nó bay ngang qua đầu, trong lòng vẫn yên tÄ©nh lạ thÆ°á»ng, khoan khoái lạ thÆ°á»ng, vì chiến tranh đã thuá»™c vá» ngà y hôm qua. Cuối tháng 11 hắn và o Hà Ná»™i bằng xe taxi tÆ° nhân từ thị xã Phủ Lý để tìm mẹ và em. Mẹ hắn già hẳn, Ä‘ang quẩy hai cái xảo to bầy trầu cau và những khúc vá» Ä‘i tá»›i thì gặp hắn. Cứ nghÄ© hai mẹ con Ä‘á»u phải oà khóc sau năm năm xa nhau trong chiến tranh mà rồi chả ai khóc cả, chân hắn tá»± nhiên nhÅ©n ra và mẹ hắn cÅ©ng chỉ nói: "Anh đã vỠđấy à ?", rồi bà cúi mặt xuống đứng nguyên tại chá»— má»™t lúc má»›i lại bÆ°á»›c tiếp. Hắn cÅ©ng gặp lại em trai, nó đã cao bằng hắn, ngÆ°á»i gà y má»ng nhÆ° cây sáºy, mặc quần áo nâu, chÃt khăn chữ bát là m sÆ° bác ở chùa Hoè Nhai. Tháng 8 năm 1955, hắn được Cục Tuyên huấn triệu táºp vá» Hà Ná»™i để viết truyện anh hùng. Cách đấy năm năm hắn Ä‘ang là lÃnh ngoà i biên chế của má»™t trung Ä‘oà n giải thể thì được Ä‘iá»u Ä‘á»™ng vá» báo quân khu cÅ©ng không ăn không ngủ được vì quá vui. Lần nà y cÅ©ng thế, ngÆ°á»i cứ bồn chồn ná»a vui ná»a buồn nhÆ°ng vui nhiá»u hÆ¡n vì những dây rợ để nÃu kéo hắn ở lại không nhiá»u, chỉ có má»™t cô gái Ä‘ang là m cấp dưỡng của Ä‘á»™i văn công quân khu còn khiến hắn dùng dằng đôi chút. NhÆ°ng ở Hà Ná»™i thiếu gì ngÆ°á»i đẹp để hắn lá»±a chá»n, vả lại "anh bá»™ Ä‘á»™i" Ä‘ang là má»™t hình tượng có giá để phái đẹp săn lùng. Má»—i lần ăn cÆ¡m Ä‘á»u gặp nhau nhÆ°ng hắn vẫn không hé môi nói lá»i từ biệt vá»›i cô bạn má»›i quen biết. Hắn cÅ©ng chÆ°a từng gặp riêng cô, cÅ©ng không má»i cô sang thị xã Phủ Lý cùng mua sắm cái gì đó má»—i sáng chủ nháºt, hình nhÆ° hắn cÅ©ng chÆ°a nói vá»›i cô gái má»™t lá»i nà o ngoà i cái câu tẻ nhạt: "Cho xin má»™t cái tăm". Rồi cô theo Ä‘á»™i văn công Ä‘i công tác, hắn chuẩn bị vá» Hà Ná»™i. Vá»›i cô hắn vẫn chÆ°a thể tá»± dứt khoát, hoặc là giữ lại bằng má»™t lá»i hứa, hoặc buông bỠđể được tá»± do hoà n toà n trong hoà n cảnh má»›i. TrÆ°á»›c ngà y vá» Hà Ná»™i, anh Lê Mai, phóng viên duy nhất còn lại của toà báo đã gần nhÆ° không hoạt Ä‘á»™ng, gặp hắn và có lá»i khuyên hắn nên gắn bó vá»›i cô gái nông dân vừa xinh đẹp vừa hÆ¡i ngốc nghếch nhÆ°ng chắc chắn là ngÆ°á»i rất tháo vát, có đủ tà i để gánh vác má»™t gia đình trong má»i cảnh ngá»™ nếu nhÆ° hắn còn muốn theo Ä‘uổi nghá» văn. Anh nói: "Máu của cáºu là máu loãng, máu bạc nhược, máu ăn bám của má»™t dòng há» quan lại lâu Ä‘á»i. Cái loại máu ấy không được pha trá»™n vá»›i loại máu sạch, có sức chảy mạnh mẽ của ngÆ°á»i nông dân thì con cháu cáºu sau nà y chả là cái giống gì!" Năm ấy hắn 25 tuổi, cô gái 19, kém hắn sáu tuổi, đẹp, dáng ngÆ°á»i đẹp, gÆ°Æ¡ng mặt đẹp, không ra ngÆ°á»i ở nông thôn, chỉ phải tá»™i hai bà n tay dầy và hÆ¡i to, ngón tay cÅ©ng to, cÅ©ng là ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng vất vả từ nhá», mẹ chết sá»›m, lúc ở vá»›i dì (là bà hai do bà cả cÆ°á»›i cho chồng vì bà chỉ có ba ngÆ°á»i con gái) lúc ở vá»›i các chị, phải là m má»›i có ăn chứ chả ai nuôi không. Ông cụ là đội khố xanh, các anh chị Ä‘á»u là ngÆ°á»i kháng chiến. Năm ấy lấy vợ là phải chá»n ngÆ°á»i có lý lịch tốt, nếu vợ có liên quan tá»›i tá» nguỵ là hết sức rắc rối sau nà y. Cô ấy được cả ngÆ°á»i lẫn lý lịch, không nhanh tay thì ngÆ°á»i khác sẽ vồ mất, lúc ấy lại tiếc. Chỉ hiá»m má»™t ná»—i cô ấy không được há»c hà nh gì, nói năng quá tháºt thà gần nhÆ° ngây ngô nên hay gây cÆ°á»i trong bữa ăn vì những câu trả lá»i thiếu ý tứ. NhÆ°ng ở xa thì nhá»› lại sợ mất nữa, già kén lỡ chá»n phải má»™t cô vợ không hiá»n thì tan cá»a nát nhà . Trong kháng chiến hắn đã được chứng kiến nhiá»u cô cán bá»™ đã lá»›n tuổi lại xấu gái, lại hay nói chuyện chÃnh trị, cÆ°á»i nói đùa giỡn nhÆ° Ä‘Ã n ông mà vẫn lấy được những ông chồng vừa đẹp trai, vừa là cấp chỉ huy. Là do bị mắc bẫy mà phải lấy. Má»™t ông đại Ä‘á»™i trưởng đóng quân liá»n nhà văn phòng của huyện há»™i phụ nữ. Cả xóm chỉ có má»™t cái ao sạch và mát bên nhà huyện há»™i, nên trÆ°a nà o ông đại Ä‘á»™i trưởng cÅ©ng mặc quần đùi sang tắm nhá». Lúc thay quần lại nghÄ© giữa trÆ°a vắng vẻ nên cứ trần truồng bÆ°á»›c lên báºc ao, đứng cạnh cái bể nÆ°á»›c giá»™i thêm và i gáo cho sạch, vừa giá»™i vừa vá»— đùi vá»— mông nhÆ° ngÆ°á»i khoe. Trong nhà vẫn có má»™t thÆ°á»ng vụ huyện há»™i tuổi ngót nghét ba mÆ°Æ¡i, má»—i lần thấy ông hà ng xóm sang là chồm dáºy đứng trong mà nh ngó ra. Con gái lỡ thì nhìn Ä‘Ã n ông còn trẻ tắm truồng dẫu là nữ tu cÅ©ng phát cuồng. Má»™t lần tắm xong ông ta lại cả gan bÆ°á»›c lên hè, gá»i và o: "Chị có báo Cứu quốc số má»›i cho tôi mượn vá»›i". Chả ai trả lá»i cả, ông ta vén mà nh bÆ°á»›c và o, cô cán bá»™ nằm ngủ, quần kéo đến trên đùi, chân co chân ruá»—i, tá» báo muốn mượn Ä‘ang phủ lên mặt. Thế là cái việc không nên xảy ra đã xảy ra. Ngà y hôm sau, cô gái già bị cưỡng hiếp liá»n báo cáo vá»›i cấp trên của mình, và má»™t táºp thể các bà lên thẳng trung Ä‘oà n bá»™ gặp chÃnh uá»· để kể lể vá» cái nhục đã phải chịu của má»™t cô gái còn nguyên vẹn trinh tiết. ChÃnh uá»· bảo: "Thế thì cái thằng ấy sẽ phải chịu trách nhiệm vá»›i chị suốt Ä‘á»i rồi, chị bằng lòng chứ?" Ãám cÆ°á»›i được tổ chức liá»n mấy ngà y sau đó. Cô dâu tuy thấp máºp, nÆ°á»›c da hÆ¡i Ä‘en nhÆ°ng nét mặt Ä‘á»u đặn, nói năng lại hoạt bát có duyên, thôi thế cÅ©ng là được, lấy vợ cái sắc không quan trá»ng bằng cái nết. Nhiá»u chục năm sau, trong má»™t lần dá»± má»™t Há»™i nghị Nông nghiệp toà n quốc, hắn đứng trÆ°á»›c quầy sách báo thì có ngÆ°á»i đụng nhẹ và o khuá»·u tay và má»™t giá»ng nói rất sang: "Xin chà o nhà văn lá»›n!" Hắn quay ngÆ°á»i lại, ngỡ ngà ng trÆ°á»›c má»™t bà thấp máºp, tóc uốn cao đã bạc nhiá»u, Ä‘eo kÃnh trắng, mặc áo dà i gấm mầu xanh Ä‘en, sang trá»ng, quà phái không thể tả, là m sao bà ấy lại có thể biết hắn, có thể đùa cợt vá»›i hắn, ai nhỉ? Bà nà o nhỉ? - "Còn nhá»› Huyện há»™i phụ nữ Phù Cừ không?" Nhá»› hết rồi! Hoà n toà n nhá»› rồi! Bà nói hiện nay là là phó chủ tịch phụ trách nông nghiệp má»™t tỉnh, ông chồng đã vá» hÆ°u, má»›i Ä‘i thăm con Ä‘ang là m ăn bên Liên Xô chắc phải và i tháng má»›i vá», có má»™t con gái Ä‘ang ở Mỹ, nó là m bên ngoại giao. Ông bà có ba trai, hai gái, sáu cháu vừa ná»™i vừa ngoại, cháu Ä‘Ãch tôn má»›i sang há»c đại há»c ở bên Úc, khéo chừng chúng tôi được là m ông cố bà cố sá»›m hÆ¡n anh đấy nhá. Còn anh thế nà o? Thế nà o Æ°? Năm mÆ°Æ¡i tuổi đầu còn nuôi con lên năm là thua bà chị nhiá»u lắm rồi. Thì ra con ngÆ°á»i ta là m gì cÅ©ng có số tháºt. Cặp vợ chồng nà y nghÄ© là ép nhau mà nên hoá ra cÅ©ng vẫn là có duyên số.
Năm 1957 cô cấp dưỡng của Ãá»™i văn công quân khu được tuyển vá» Ãoà n ca múa Tổng cục ChÃnh trị vì có dáng ngÆ°á»i đẹp, gÆ°Æ¡ng mặt đẹp và giá»ng nói rất ấm. Ãoà n muốn huấn luyện má»™t ngÆ°á»i đẹp thuần tuý đồng ruá»™ng thà nh ngÆ°á»i giá»›i thiệu chÆ°Æ¡ng trình của Ãoà n tại Liên hoan Thanh niên và Sinh viên thế giá»›i được tổ chức ở MatxcÆ¡va và o cuối năm. NgÆ°á»i thì đẹp nhÆ°ng Ãt há»c nên không há»c thuá»™c được những lá»i giá»›i thiệu rất dà i dòng, lại không nói được đúng giá»ng tiếng nÆ°á»›c ngoà i nhiá»u bà i ca đã được dịch lá»i sang tiếng Việt. Không là m ngÆ°á»i giá»›i thiệu được, cÅ©ng không hát được, múa cà ng không được, chả lẽ lại trở vá» là m nghá» cấp dưỡng thì tá»™i nghiệp nên Ä‘Ã nh phải Ä‘Æ°a vá» Ãoà n kịch nói của quân Ä‘á»™i. Ngà y từ quân khu lên Tổng cục cô sang gặp hắn ngay, và o khoảng tối. Thoạt nhìn cô sau hÆ¡n má»™t năm không gặp lại, hắn cÅ©ng ngạc nhiên, vì trong bá»™ quân phục má»›i cô nhÆ° đẹp hÆ¡n, thà nh thị hÆ¡n trÆ°á»›c nhiá»u. Hắn giá»›i thiệu cô vá»›i Phùng Quán: "Ãây là bạn gái của mình". Cách nhìn đánh giá của Phùng Quán cÅ©ng là m hắn mát lòng, tức là Quán không ngá» hắn có cô bạn gái xinh đến thế. NhÆ°ng khi hắn há»i: "Em có được khoẻ không?" thì câu trả lá»i của cô khiến hắn sững sá»: "Mấy ngà y nay chả hiểu ăn gì em toà n Ä‘i ỉa lá»ng thôi, ngÆ°á»i mệt lắm". Phùng Quán quay mặt Ä‘i giấu má»™t thoáng cÆ°á»i, còn hắn thì đã giáºn lắm. Thiếu gì câu nói hay hÆ¡n, kÃn đáo hÆ¡n khi lần đầu được trò chuyện vá»›i ngÆ°á»i yêu, và nhÆ°: "mấy hôm nay em không được khoẻ", hoặc "mấy hôm nay em bị Ä‘au bụng", hoặc "mấy hôm nay bụng dạ không được tốt". Việc gì phải nói rà nh rá»t cái từ rất khiếm nhã, rất không nên nói. Trong hai ngÆ°á»i, ngÆ°á»i con gái yêu hắn vô tÆ°, không vụ lợi, yêu là yêu, yêu cả từ cái hÆ°á»›ng nhà hắn ở, cả những lối hắn Ä‘i, chỉ mong chóng tối để được và o thà nh gặp hắn. Còn hắn là yêu trong tÃnh toán, trong lưỡng lá»±, có lúc muốn gắn bó, có lúc lại muốn buông bá», là vợ thì có thể được vì cái đức hy sinh cho chồng cho con đã thuá»™c vá» bản chất của các cô gái nông dân. Còn là ngÆ°á»i tình thì chán lắm, chán và nhạt đến kinh ngÆ°á»i. Cô đã phải từ bá» chÃnh mình để sống vá»›i môi trÆ°á»ng má»›i, nói cÆ°á»i theo ngÆ°á»i khác, vui buồn theo ngÆ°á»i khác vì cô đã nghÄ© những gì thuá»™c vá» cô nó "nhà quê" thế nà o, buồn cÆ°á»i thế nà o, thà nh ra má»™t ngÆ°á»i sống giả, giả từ trẻ đến già . Cô chỉ sống tháºt khi có chị em, há» hà ng từ quê lên thăm vợ chồng hắn. Những ngà y ấy cô là má»™t ngÆ°á»i khác hẳn, hồn nhiên, vui tÆ°Æ¡i, má»i câu nói Ä‘á»u tá»± nhiên, Ä‘á»u ấm áp, có cái duyên riêng, có sức quyến rÅ© riêng. Há» cÆ°á»›i nhau tại nhà Hợp Thiện ở Ä‘Æ°á»ng Phùng HÆ°ng (nay là nhà tang lá»… của Hà Ná»™i), là con Ä‘Æ°á»ng song song vá»›i Ä‘Æ°á»ng Lý Nam Ãế. Bên nhà trai có mẹ hắn và tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i, bên nhà gái có bố vợ và Ãoà n kịch nói Quân Ä‘á»™i. Má»™t nồi nÆ°á»›c chè khô, thuốc lá Ãiện Biên, Tam Ãảo và bánh kẹo của máºu dịch. Cô dâu mặc áo dà i, chú rể vẫn quần áo bá»™ Ä‘á»™i và đi dép râu. Chủ hôn là nhà thÆ¡ Thanh Tịnh. Ãám cÆ°á»›i ngà y ấy giống nhÆ° má»™t cuá»™c liên hoan của cÆ¡ quan, má»i ngÆ°á»i thay nhau chúc tụng, rồi ngâm thÆ¡ và kể chuyện vui, những mẩu chuyện mở đầu thì thanh kết thúc thì tục để gây cÆ°á»i, những cái cÆ°á»i nhạt nhẽo vô nghÄ©a của tuổi trẻ, cái tuổi rất dá»… cÆ°á»i. Bá»n hắn sống và o cái thá»i má»i nghi lá»… Ä‘á»u bị tÆ°á»›c bá» (vì nó vô Ãch, nghÄ© thế!), tất cả chỉ nhằm nhanh chóng đạt đến cái Ä‘Ãch. Cái Ä‘Ãch thì vẫn đến nhÆ°ng chả để lại má»™t ấn tượng sâu sắc nà o, vá» già má»›i chợt nghÄ© hai ngÆ°á»i chÆ°a hỠđăng ký kết hôn tại má»™t cÆ¡ quan nà o của chÃnh quyá»n, tháºm chà cÅ©ng không có cả giấy hôn thú. Cái lối sống tạm bợ, tuỳ tiện, không kể đến những yêu cầu cần có của má»—i cá nhân, kể cả những yêu cầu rất thiêng liêng lan toả trong má»i hoạt Ä‘á»™ng của xã há»™i. Má»™t xã há»™i mà má»i ngÆ°á»i gần nhÆ° quên hẳn những cụm từ cần thiết trong các mối quan hệ: xin phép, xin lá»—i, cảm Æ¡n. Cứ nghÄ© lại những cá»a hà ng phở của máºu dịch mà hãi, xếp hà ng, mua phiếu, xếp hà ng cầm bát phở, những bát phở nhà y nhụa nÆ°á»›c mỡ trà n ra ngoà i thà nh bát, vừa nóng vừa trÆ¡n, cầm không khéo là há»ng ăn, rồi và rồi nuốt. Tá»›i đâu cÅ©ng được nhìn những gÆ°Æ¡ng mặt lầm lầm, những câu nói cá»™c lốc, gắt gá»ng, Ä‘Æ°a tiá»n, cầm hà ng và không được chá»n, có hà ng đâu mà chá»n, chá»n là muốn đổi hà ng, là phạm luáºt, khách mua to tiếng là quấy rối, là phạm pháp. Chỉ được nháºn, có gì nháºn nấy, không được phà n nà n, không được tá» ra bất bình má»›i là má»™t công dân tốt. Rồi sống mãi trong cái môi trÆ°á»ng ấy cÅ©ng thà nh quen, khi hắn được gặp lại những ngÆ°á»i ruá»™t thịt ở Sà i Gòn vừa được giải phóng, ăn bữa cÆ¡m gia đình không má»i ai cả, thÃch món nà o cứ xỉa Ä‘Å©a gắp mãi má»™t món ấy, tại sao lại nhìn tôi, tôi vẫn cầm Ä‘Å©a chứ có nhón tay ăn bốc đâu mà nhìn. Mấy đứa cháu ở Sà i Gòn tá» vẻ khó chịu khi ngÆ°á»i chỉ huy dà n nhạc mặc áo sÆ¡ mi bá» ngoà i quần thì chÃnh hắn lại ngạc nhiên. Bá»n trẻ nói: "Và o nhà hát ngÆ°á»i xem còn ăn mặc lịch sá»± huống là dà n nhạc". Chà , thói táºt tÆ° sản, thói táºt đế quốc! NghÄ©a lại trong năm đầu lấy nhau không còn nhá»› được má»™t ká»· niệm nà o đẹp, không Ä‘i chÆ¡i đâu (nhìn bến xe khách là mất máºt còn muốn Ä‘i đâu), không mua sắm gì (lại xếp hà ng, thôi, ở nhà ), cÅ©ng không có Ä‘iá»u kiện là m những bữa cÆ¡m thân máºt má»i bạn bè những ngà y lá»… ngà y nghỉ vì bá»n hắn chÆ°a có nhà riêng, há» vẫn sống ở cÆ¡ quan nhÆ° trÆ°á»›c, tối đến vợ má»›i sang phòng là m việc của hắn ngủ qua đêm, vợ muốn nấu má»™t bữa cÆ¡m ngon cho chồng cÅ©ng không thể Ä‘Ã nh lại dắt nhau ra ngồi vỉa hè Ä‘Æ°á»ng ăn quà . Mẹ chồng cÅ©ng không có chá»— ở riêng, vẫn là ở nhá» nhà ngÆ°á»i cháu, chỉ có má»™t cái giÆ°á»ng kê ở buồng ăn là chá»— nằm của mẹ, cÅ©ng là gặp nhau suông, nói dăm ba câu chuyện rồi vá», đâu có thể chủ nháºt nà o cÅ©ng ăn cÆ¡m nhà anh chị. Chả có gì vui trong cuá»™c sống vợ chồng, chỉ có má»™t thay đổi là há» không phải nằm lẻ loi má»—i đêm, còn tất cả vẫn nhÆ° cÅ©, vẫn là cuá»™c Ä‘á»i lÃnh, ăn cÆ¡m táºp thể ngủ trên ván sà n. Mà lại có thêm nhiá»u cái phiá»n hà . Những giá» rảnh rá»—i buổi tối hắn thÆ°á»ng Ä‘á»c sách hoặc viết, là cái khoảng thá»i gian sảng khoái nhất, mong đợi nhất trong ngà y vì hắn được sống vá»›i nghá», được sống vá»›i những mÆ¡ má»™ng lá»›n nhá» của hắn. NhÆ°ng vợ hắn lại muốn Ä‘i xem cải lÆ°Æ¡ng, Ä‘i xem phim, phim hay thì khó mua vé, phim dở lại tiếc thì giá», hắn ngồi ngáp ngắn ngáp dà i má»™t lúc rồi tá»±a đầu và o vai vợ mà ngủ. NhÆ°ng vợ hắn thì vui lắm, được Ä‘i cùng chồng, được ngồi cạnh chồng ở chá»— công cá»™ng là vui rồi. Ãã bắt đầu có những tranh cãi vặt, những giáºn há»n vặt, vì những ý muốn khác nhau, thằng Ä‘Ã n ông thì cáºy quyá»n được vợ yêu, cà ng lúc cà ng bá»™c lá»™ cái tÃnh Ãch ká»·, Ä‘á»™c Ä‘oán, ngÆ°á»i vợ đã nhịn má»™t lần Ä‘Ã nh phải nhịn tiếp, nhịn cho yên chuyện, xÆ°a nay nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông trong là ng uống rượu say, chÆ¡i xóc Ä‘Ä©a vẫn vỠđánh vợ thì sao, hút thuốc phiện bán cả ruá»™ng cả nhà mà vợ con không dám ho he má»™t lá»i thì sao? Pháºn Ä‘Ã n bà thá»i nà o chẳng khổ, không nÃn nhịn thì bỠđược nhau Æ°? Thằng Ä‘Ã n ông thà nh phố bắt nạt ngÆ°á»i vợ nhà quê bắt đầu là nhÆ° thế. Vì hắn tá»± nghÄ© hắn là má»™t ngÆ°á»i chồng tốt, má»™t thằng Ä‘Ã n ông có rất nhiá»u cái mạnh, hắn xứng đáng có được ngÆ°á»i vợ đẹp hÆ¡n thế, đảm Ä‘ang hÆ¡n thế và cÅ©ng không bao giá» dám là m ngược lại ý chồng. Hắn là con thêm con thừa mà cÅ©ng vẫn được thừa hưởng đầy đủ máu huyết má»™t dòng há» mà ngÆ°á»i chồng là ông chủ còn các bà vợ chỉ là tỳ thiếp mà thôi. Hắn không sợ ngÆ°á»i vợ bị bắt nạt sẽ có lúc tìm được cách trả thù. Không bao giá»! Vì không thể bá» hắn để lấy ngÆ°á»i khác được. Hắn vừa có danh vừa có tiá»n, phải má»—i tá»™i có máu gia trưởng, nhịn má»™t chút là xong cả, còn lấy được ai hÆ¡n thế. Ãã có lần, năm còn trẻ, vợ hắn nói: "Tôi thà lấy má»™t thằng chồng là m cu li nhÆ°ng vợ chồng quấn quýt nhau vẫn còn hÆ¡n là m vợ anh!" Hắn cÆ°á»i nhạo: "Thì Ä‘i mà lấy, còn kịp mà , các con tôi nuôi cho". Hắn nói trâng tráo, không chút hối tiếc thì ngÆ°á»i vợ lại Ä‘Ã nh nhịn. Nhịn hắn má»™t chút vẫn là hÆ¡n cả. Thá»i trẻ còn không dám trả thù chả lẽ vá» già lại có cách trả thù? Thế mà cái chuyện trả thù đã xảy ra, khi các con đã trưởng thà nh, vợ hắn đã già lại bệnh mà vẫn có cách trả thù được, tìm được má»™t hình phạt đáng sợ nhất, nhức buốt đến táºn xÆ°Æ¡ng tuá»·, vá»›i má»™t ngÆ°á»i thông minh nhÆ° hắn cÅ©ng không thể nghÄ© được cách thoát ra.
7.
Trong cuá»™c sống thÆ°á»ng nháºt không mấy khi hắn phạm phải lầm lá»—i lá»›n vì hắn luôn biết tá»± giá»›i hạn trong cái có thể. Má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i mà không có đôi ba lần dám mạo hiểm và o cái không có thể cÅ©ng xem nhÆ° chÆ°a từng sống, má»™t kẻ đã chết khi còn sống, má»™t kẻ vô tÃch sá»±. Hắn quả là má»™t kẻ vô tÃch sá»±, chả thế bố đẻ hắn khi ngắm nhìn hắn ngồi ngẩn ngÆ¡ ở má»™t góc nhà đã phải thốt lên đầy thất vá»ng: "Thằng mán tiá»n!" Má»™t thằng mán tiá»n mà dám phiêu lÆ°u và o địa hạt văn chÆ°Æ¡ng, là cái lãnh vá»±c hoà n toà n không có thể vá»›i thân pháºn hắn, vá»›i tÃnh cách hắn. Váºy hắn đã có phép thuáºt gì để tồn tại được, tồn tại trong suốt mấy chục năm? Cuá»™c biến hoá ở trong hắn xét cho cùng lại hết sức Ä‘Æ¡n giản và hoà n toà n không tá»± giác. Vì hắn không có tÃnh cách mạnh, không có bản sắc rõ rà ng, chỉ là cái rá»—ng không, nhÆ°ng cái rá»—ng không ấy lại có sức mạnh hút và o nó má»i mà u sắc của cuá»™c sống mà chỉ má»™t kẻ nhút nhát, yếu Ä‘uối, có nhiá»u khát vá»ng dang dở má»›i cảm nháºn được. Hắn tá»± biến hoá thà nh đối tượng được quan sát má»™t cách rất dá»… dà ng. Là anh hùng hoặc má»™t tên tá»™i phạm chỉ qua và i lần tiếp xúc hắn đã có thể lặn và o táºn đáy sâu để tìm ra cái then máy bà máºt đã chi phối má»i tÃnh toán và hà nh Ä‘á»™ng của ngÆ°á»i đối thoại. CÅ©ng có lúc lầm nhÆ°ng thÆ°á»ng là không lầm. Hắn chỉ sợ có hà nh Ä‘á»™ng, bất kể hà nh Ä‘á»™ng gì, là tốt hay là xấu, là lá»›n hay nhá», hắn Ä‘á»u không bịa được, vì hắn chÆ°a từng là m, cÅ©ng chÆ°a bao giá» dám thá» là m. Hắn nghÄ© nhÆ° triết nhân, là m nhÆ° con trẻ. Ãã là m là há»ng, dầu là má»™t việc rất nhá» hắn vẫn không thể biết nên bắt đầu từ đâu nên kết thúc nhÆ° thế nà o! NhÆ°ng nghÄ© thì khác, nghÄ© ngợi nông sâu, xa gần là thánh địa của hắn. Năm viết Xung Ä‘á»™t hắn má»›i 27 tuổi nhÆ°ng chỉ ngồi trò chuyện dăm buổi vá»›i chủ tịch xã NghÄ©a Hoà hÆ¡n hắn gần hai chục tuổi hắn đã có thể biến hoá thà nh ông ta hết sức tá»± nhiên. Rồi hắn nghÄ© theo nhân váºt, nói theo nhân váºt và hà nh Ä‘á»™ng bằng tưởng tượng đúng vá»›i tÃnh cách của nhân váºt. Nhân váºt văn há»c đã hình thà nh cùng hắn Ä‘i suốt cuá»™c hà nh trình gần ba năm là khoảng thá»i gian Ä‘i vá» xã NghÄ©a Hoà , cÅ©ng là khoảng thá»i gian của cuốn tiểu thuyết.
Nhân váºt Thuỵ là má»™t ná»a khác của chÃnh hắn, là cuá»™c đấu tranh dai dẳng giữa má»™t niá»m tin trong trẻo vá»›i những ham muốn nhÆ¡ nhá»›p của Ä‘á»i thÆ°á»ng. Khi nghe má»™t cán bá»™ của huyện nháºn định vá» Nhà n, phó chủ tịch xã, là má»™t cán bá»™ có uy tÃn trong dân nhÆ°ng láºp trÆ°á»ng không kiên định, hắn nháºn ra ngay cuá»™c giằng co khi thắng khi thua giữa niá»m tin cÅ© thuá»™c vá» thiêng liêng vá»›i niá»m tin má»›i của má»™t Ãảng viên cá»™ng sản. Cuá»™c đấu tranh nà y chÃnh hắn đã từng trải qua, cho đến táºn hôm nay, khi gặp má»™t chuyện rắc rối không thể tìm ra lối thoát, hắn vẫn lẩm nhẩm khấn khứa: "Lạy trá»i, cho con qua khá»i được chuyện nà y, con xin tình nguyện giảm thá» mÆ°á»i năm để thoát ra khá»i chuyện nà y." NhÆ°ng nhân váºt Tam (cÅ©ng trong Xung Ä‘á»™t) má»›i tháºt là mảnh đất hắn có thể tung hoà nh ngang dá»c. Tam là má»™t cán bá»™ rất trong sạch, rất thẳng thắn, chỉ má»™t chút thiếu tỉnh táo mà thà nh kẻ phạm tá»™i. Cái Ä‘au Ä‘á»›n của má»™t kẻ có phạm tá»™i tháºt nhÆ°ng chÆ°a mất hết lÆ°Æ¡ng tri chả thấm và o đâu vá»›i má»™t ngÆ°á»i không bao giá» nghÄ© rằng mình có thể phạm tá»™i mà lại hoá ra đã phạm tá»™i, má»™t cái tá»™i vô tình đụng phải nó, rồi nháºp là m má»™t vá»›i nó, nằm trong danh sách những kẻ đã phạm tá»™i, không có cách gì để thanh minh, để tách khá»i mình ra, để trở lại trong trắng nhÆ° trÆ°á»›c đó. Không có cách nà o cả. Phải cúi đầu chịu má»™t cái tá»™i oan chả biết kêu vá»›i ai, chÃnh mình kêu cứu vá»›i mình cÅ©ng thấy khó nghe khó cứu huống là vá»›i ngÆ°á»i khác. Vả lại vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»i, ngay cả vá»›i vợ con, vá»›i bạn thân tuy lắng nghe những lá»i bá»™c bạch vá»›i cái vẻ thông cảm nhÆ°ng dứt khoát không có má»™t ai tin anh cả, không có má»™t ai tin được anh là má»™t kẻ hoà n toà n không có tá»™i. Hạnh phúc không thể chia bá»›t vá»›i ai khác, bất hạnh cÅ©ng thế, phúc ai nấy hưởng, tá»™i ai nấy chịu, má»—i ngÆ°á»i là má»™t nắm mồ vá»›i niá»m vui và ná»—i Ä‘au của riêng há». Hắn nháºn ra Ä‘iá»u đó khi đứa con trai đầu của hắn bị chết Ä‘uối ở sông Hồng. Bạn bè kéo đến nhìn hắn váºt vã than khóc vá»›i những ánh mắt rất buồn bã, rất thông cảm. NhÆ°ng khi hắn nằm váºt ra giÆ°á»ng vì quá mệt chợt nghe tiếng các bạn hắn ở đầu hè bà n nhau chá»— hẹn để Ä‘Æ°a các con lên xe ra Ãồ SÆ¡n nhân chúng được nghỉ hè. Là những giá»ng nói khác hẳn, rất nhẹ, rất vui của các ông bố hạnh phúc Ä‘ang nghÄ© đến má»™t chuyến Ä‘i rất thú vị của bá»n trẻ sau má»™t năm ăn há»c vất vả ở những nÆ¡i sÆ¡ tán. Có thể hắn là má»™t nhà văn có khả năng bẩm sinh thông cảm tức thá»i vá»›i má»i cảnh ngá»™, nhÆ°ng đúng hÆ¡n, hắn đã từng là má»™t đứa trẻ rất trong trắng chÆ°a há» phạm tá»™i nhÆ°ng lại bị những ngÆ°á»i thân, rất thân, buá»™c tá»™i là thằng ăn cắp, và đã đối xá» vá»›i hắn nhÆ° má»™t thằng ăn cắp thá»±c sá»± Ä‘ang sống lẫn lá»™n trong đám con cái rất nết na của há». Những kẻ lÆ°Æ¡ng thiện bị những tình huống trá»› trêu đẩy há» thà nh kẻ phạm tá»™i má»™t cách oan uổng luôn luôn là m hắn cảm Ä‘á»™ng, là m hắn tò mò muốn được hiểu thêm nữa, nhiá»u thêm nữa, để thêm má»™t lần được sống lại những ngà y tháng bi đát đã thuá»™c vá» quá khứ. Ãược sống lại vá»›i cái buồn cái nhục tuổi thÆ¡ cÅ©ng là dịp để hắn được dùng những giá»t nÆ°á»›c mắt của tuổi già tÆ°á»›i lên má»™t vùng ká»· niệm mãi mãi là nÆ¡i ủ ấm những đốm lá»a sáng tạo trong sá»± nghiệp văn chÆ°Æ¡ng của hắn. Hắn tin rằng không ai có thể viết hay hÆ¡n hắn vá» hai ông cháu VÅ© Hồng Khanh. NgÆ°á»i ông vì không có những quyết định đúng ở má»—i bÆ°á»›c ngoặt của lịch sá», trở thà nh tá»™i nhân của lịch sá», đứa cháu thì chả biết má»™t tà gì vỠông ngoại mà má»™t Ä‘á»i phải láºn Ä‘áºn vì những hoạt Ä‘á»™ng chÃnh trị trong quá khứ của ngÆ°á»i ông. Hắn đã phải chịu cái tá»™i của tổ tông, là những cái tá»™i hắn không thể biết chứ đừng nói có liên can. Lại má»™t ông cá»±u đảng viên, và o đảng từ thá»i Nguyá»…n Thái Há»c má»›i láºp đảng rồi cÅ©ng chạy trốn sang Vân Nam, rồi nhá»› nÆ°á»›c quá lại quay vá», ra đầu thú vá»›i chÃnh quyá»n kháng chiến, Ä‘i tù dăm năm, lúc được là m ngÆ°á»i tá»± do má»›i lấy vợ, má»›i sinh con, gian truân từ trẻ đến già . CÅ©ng là má»™t kiếp ngÆ°á»i mà sao Ä‘au Ä‘á»›n thế, khốn khổ thế. NhÆ°ng tá»± mình tìm ra tá»™i, rồi tá»± mình sống thấp thá»m vá»›i cái tá»™i tưởng tượng ấy gần trá»n má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i má»›i tháºt là má»™t cá»±c hình. Anh ta là má»™t ngÆ°á»i có há»c, thuở má»›i lá»›n có tham gia rà o là ng cùng các chú bác anh chị, nghÄ© là rà o là ng kháng chiến chống Pháp, nà o dè lại là rà o là ng chống Việt Minh, vì đây là là ng của Nguyá»…n Thái Há»c, địa bà n hoạt Ä‘á»™ng của Việt Nam quốc dân đảng từ những năm 30. Kháng chiến thà nh công, anh phải Ä‘i tù vì đã có hà nh Ä‘á»™ng chống cách mạng từ năm 1946. Ãi tù năm năm anh được tha trÆ°á»›c thá»i hạn vì là má»™t phạm nhân gÆ°Æ¡ng mẫu. Từ ngà y được tha, anh má»›i tháºt sá»± là kẻ có tá»™i, tháºt sá»± sống trong tù. Cái tá»™i do chÃnh anh tưởng tượng ra và cái nhà anh Ä‘ang sống vá»›i vợ con đã biến thà nh nhà tù, tá»± anh là giám ngục. Anh luôn luôn tin rằng mình là kẻ Ä‘ang bị công an theo dõi nhất cá» nhất Ä‘á»™ng của anh Ä‘á»u được ghi chép rất cẩn tháºn, chỉ cần má»™t chuyện gì đó vá» chÃnh trị xảy ra ở trong vùng, tháºm chà ở trong tỉnh là anh sẽ bị bắt lại ngay láºp tức. Anh cÆ°á»i nói, Ä‘i lại hệt nhÆ° má»™t kẻ có tá»™i Ä‘ang bị theo dõi, lấm lét, khúm núm, nịnh bợ. Là ngÆ°á»i Ä‘Ã ng hoà ng ai lại sống nhÆ° thế, đó là cách sống của má»™t kẻ có tá»™i, cái tá»™i còn được giấu kÃn, cái tá»™i ấy chỉ có má»™t anh biết, và má»™t cÆ¡ quan có nhiệm vụ theo dõi anh chắc chắn là có biết. Và đêm ngà y anh ta sống trong sá»± chỠđợi, phải nói là mong đợi, được bị bắt để chấm dứt má»™t lần cho xong cái kiếp ngÆ°á»i có mặc cảm là đã phạm tá»™i. Hầu hết các nhân váºt trong Má»™t cõi nhân gian bé tà đá»u có mang tá»™i vá»›i ai đó, Ä‘á»u có khả năng phạm tá»™i vá»›i ai đó. NgÆ°á»i ông có tá»™i vá»›i đứa cháu ngoại vì đã để lại má»™t di sản chÃnh trị không được tốt đẹp cho con cháu. NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông có tá»™i vá»›i vợ con vì đã không biết tổ chức má»™t gia đình vững chắc để vợ con có chá»— nÆ°Æ¡ng tá»±a lúc thá»i thế đổi thay. NgÆ°á»i chỉ huy có tá»™i trÆ°á»›c cái chết của chiến sÄ© vì đã lên má»™t kế hoạch tác chiến thiếu chuẩn xác. Ãứa cháu có tá»™i vá»›i bà cô vì đã để bà phải sống cô Ä‘Æ¡n lúc tuổi già sau nhiá»u chục năm hy sinh cho anh trai, cho các cháu. Ông uá»· viên của viện kiểm sát cÅ©ng phần nà o có tá»™i trÆ°á»›c những lá»—i lầm của các phạm nhân nguyên là chiến sÄ© đã từng đánh Mỹ chỉ vì há» không tìm được việc là m thÃch hợp mà thà nh can phạm. Xét đến cùng má»—i chúng ta Ä‘á»u Ãt nhiá»u có tá»™i trÆ°á»›c những bất hạnh của vô số ngÆ°á»i mà ta đã nguyện má»™t Ä‘á»i phục vụ cho sá»± no ấm và an toà n của há». Và ông bố hắn cÅ©ng là ngÆ°á»i có tá»™i khi đã sinh ra hắn mà không có má»™t trách nhiệm gì vá» cái sinh mạng bé nhá» mang dòng máu của ông, lại còn vu tá»™i cho hắn để ông được thanh thản rÅ© sạch cái phần trách nhiệm phải có của mình.
Cái mặc cảm chÃnh hắn cÅ©ng là kẻ Ãt nhiá»u có tá»™i trÆ°á»›c những bất hạnh của bè bạn, của đồng nghiệp, khiến hắn sẵn sà ng giải hoà , sẵn sà ng nháºn lá»—i khi có Ä‘iá»u kiện, không há» sợ bị mất mặt trÆ°á»›c bạn bè, hoặc sợ bị cấp trên hiểu lầm. Năm 1987, Ãảng và Nhà nÆ°á»›c bắt đầu đổi má»›i hệ thống quản lý kinh tế, xã há»™i và chÃnh trị cho phù hợp vá»›i sá»± phát triển của đất nÆ°á»›c, Ban thÆ° ký Há»™i Nhà văn có giao cho hắn và nhà văn Xuân Thiá»u Ä‘i má»i các nhà văn bị ká»· luáºt trong vụ án Nhân văn Giai phẩm trở lại sinh hoạt vá»›i Há»™i Nhà văn. Hắn đã nháºn nhiệm vụ nhÆ° kẻ được dịp láºp công để chuá»™c lại nhiá»u lá»—i lầm của mình trong quá khứ. NhÆ°ng những ngÆ°á»i bị ká»· luáºt, trong quyết định chÃnh thức là ba năm mà hoá ra kéo dà i ba mÆ°Æ¡i năm, cÅ©ng có quyá»n bất bình, há»n giáºn vá»›i những ngÆ°á»i Ä‘i má»i, có anh còn không muốn trở lại Há»™i nữa, là nhà văn ngoà i Há»™i thì đã sao, vì Há»™i đâu có bảo vệ được há» khi há» gặp tai nạn. Hắn là tên Ä‘ao phủ (nhÆ° có ngÆ°á»i bạn đã gá»i hắn thế trong má»™t lúc quá giáºn), nhÆ°ng lại có bá»™ mặt của kẻ chịu án, không phải trong lúc nà y mà suốt mấy chục năm qua, chÆ°a bao giá» hắn có bá»™ mặt vênh váo của kẻ hãnh tiến, kẻ thắng cuá»™c cả, chÃnh là cái bá»™ mặt biết hối lá»—i ấy đã khiến má»i việc hoá ra dá»… dãi, hoá ra vui vẻ. Má»™t ngÆ°á»i nói rất gay gắt, ngÆ°á»i khác lại bảo: "Thằng K. nó đã nói thế thì cÅ©ng nên nghe nó, nó cÅ©ng là đứa biết phải trái" - "Nó vì anh em mà vất vả, giáºn dá»—i vá»›i nó mà là m gì!". Thế là xong, cuá»™c dà n hoà đã hoà n tất. Ông Trần Dần muốn Ä‘i khám bệnh và ông sẽ Ä‘i bằng xÃch lô. Hắn và Xuân Thiá»u bảo sẽ Ä‘Æ°a xe của Há»™i tá»›i đón ông, Trần Dần gạt ngay: "Mình thÃch Ä‘i xe của dân chứ không thÃch Ä‘i xe của quan". Hắn nói: "Anh không thÃch nhÆ°ng vợ con anh thÃch, ông Trần Dần Ä‘i khám bệnh bằng xe hÆ¡i của Há»™i là ngÆ°á»i hà ng phố sẽ nhìn gia đình anh bằng con mắt khác, nói năng vá»›i vợ con anh bằng cái giá»ng khác". Hắn còn nói đùa: "Thần tiên sống bằng khà trá»i thì không cần, nhÆ°ng ngÆ°á»i phà m tục sống bằng gạo bằng muối thì vẫn rất cần". Trần Dần cÆ°á»i, không phải vì hắn nói hay mà vì lòng dạ hắn còn ngay tháºt.
Suốt má»™t Ä‘á»i hắn chỉ sợ nói oan cho ai má»™t truyện gì đó, váºy mà hắn vẫn nói oan và cả viết oan cho hai ngÆ°á»i bạn mà hắn còn nhá»›. TrÆ°á»ng hợp thứ nhất là vá»›i nhà văn Trần Kim Trắc. Hắn thuá»™c tên Trần Kim Trắc trÆ°á»›c mấy năm khi được gặp mặt. Ấy là cả hai Ä‘á»u có tác phẩm được giải thưởng của Há»™i Văn nghệ Việt Nam năm 1952. Trần Kim Trắc được giải nhì vá»›i truyện ngắn Cái lu, còn hắn được giải khuyến khÃch vá»›i truyện vừa Xây dá»±ng. Năm 1956, hai ngÆ°á»i má»›i được gặp nhau, khi Trắc là má»™t cán bá»™ của Tiểu Ä‘oà n Ba lẻ Bảy lừng danh táºp kết ra Bắc và vá» Phòng ChÃnh trị quân khu 3 là m công tác văn nghệ báo chà thế chân hắn vừa được Ä‘iá»u Ä‘á»™ng vá» Cục Tuyên huấn. Trong má»™t lần vá» Hà Ná»™i há»p, Trắc có gợi ý hắn nên vá» xứ Quỹ Nhất thuá»™c huyện NghÄ©a HÆ°ng để tìm hiểu má»™t vụ xô xát lá»›n giữa đám thanh niên công giáo vá»›i má»™t Ä‘Æ¡n vị bá»™ Ä‘á»™i đóng quân ở đó. Trắc nói: "CÅ©ng lá»›n chuyện đấy, phức tạp hÆ¡n trong Nằm vạ nhiá»u". Má»™t tháng sau hắn bắt tay và o viết táºp 1 của bá»™ tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t (quyển 1 gồm bốn táºp). Năm 1957, Trắc cÅ©ng được Ä‘iá»u vá» Tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i má»›i được chuyển trụ sở ra nhà số 4 phố Lý Nam Ãế. Ná»a năm sau thì Trắc gặp nạn, má»™t lá»—i lầm trong sinh hoạt, cÅ©ng nhá» thôi, gặp ngÆ°á»i phụ trách có lòng Ä‘á»™ lượng thì chả có chuyện gì xảy ra cả, có thể vừa cÆ°á»i vừa trách nhẹ má»™t câu là xong. Ãằng nà y má»—i ngÆ°á»i có mặt trong cuá»™c há»p nói hùn và o má»™t câu, chuyện lúc đầu thì nhá», dần dần hoá ra to, hoá ra nghiêm trá»ng, cuối cùng bản án anh phải chịu là hết sức nặng ná». Sáu năm sau, năm 1963, hắn có việc phải vá» HÆ°ng Yên, bất ngá» gặp lại ngÆ°á»i bạn văn thiếu may mắn là nhân viên phụ Ä‘á»™ng của Ty Công nghiệp tỉnh. Trá»i đã chạng vạng tối, cùng ngồi vá»›i nhau trong ngôi nhà lợp gianh của má»™t thị xã xÆ¡ xác, tiêu Ä‘iá»u, tối om nhÆ° cái là ng má»›i láºp, nhìn nét viá»n của gÆ°Æ¡ng mặt bạn trong tranh tối tranh sáng mà hắn muốn ứa nÆ°á»›c mắt vì xấu hổ, vì ân háºn. Trong sáu năm qua, hắn và các bạn ở cÆ¡ quan cÅ© đã có má»™t ai gá»i tá»›i ngÆ°á»i đồng Ä‘á»™i gặp nạn má»™t lá»i thăm há»i, má»™t lá»i an ủi? Hoặc má»™t lá»i giá»›i thiệu vá»›i cÆ¡ quan má»›i để bạn được hiểu đúng hÆ¡n, để bạn đỡ khổ hÆ¡n? Hắn vẫn được viết văn còn bạn hắn đã bá» nghá» từ ngà y rá»i khá»i tạp chÃ, bây giá» chỉ còn lo kiếm sống chứ tâm địa đâu nghÄ© tá»›i chuyện viết văn. Lại nhiá»u chục năm sau nữa, đôi bạn oan nghiệt lại chạm trán nhau tại thà nh phố Hồ Chà Minh, bạn hắn tóc đã bạc phÆ¡, lông mà y lông mi Ä‘á»u bạc trắng, nhÆ°ng gÆ°Æ¡ng mặt lại rạng rỡ nhÆ° được chiếu sáng từ bên trong. Trong câu chuyện hà n huyên sau nhiá»u chục năm xa cách, bạn hắn không há» nhắc lại ná»a lá»i chuyện cÅ©, cái chuyện rất buồn, rất tệ của má»™t thá»i, thăm há»i đủ má»i ngÆ°á»i, chả giáºn má»™t ai, chả nghÄ© xấu vá» má»™t ai, chỉ khi chia tay má»›i bảo: "Mình rất biết Æ¡n chÃn năm là m anh bá»™ Ä‘á»™i Cụ Hồ thá»i đánh Pháp. Không có cốt cách của má»™t thằng lÃnh thì khó mà chống đỡ những sóng gió của cuá»™c Ä‘á»i. Ãá»i rất dà i ai mà tránh mãi được những chuyện không may".
Năm hắn 69 tuổi, trong má»™t năm hắn nháºn được ba, bốn lá thÆ° của VÅ© Bão, má»™t bạn văn quen biết nhau từ thuở thiếu thá»i. Trong các lá thÆ° VÅ© Bão có nhắc lại má»™t bà i phê bình của hắn nặng vá» chÃnh trị, nhẹ vá» văn chÆ°Æ¡ng, gần nhÆ° kết án cuốn tiểu thuyết Sắp cÆ°á»›i của anh, in trên tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i năm 1958, cách đây đã 42 năm. Quả tình hắn đã quên biến mất bà i báo đó, quên từ lâu rồi. Vả lại há» vẫn gặp nhau trong suốt mấy chục năm ở Hà Ná»™i, cùng uống trà chén ở các quán dá»c Ä‘Æ°á»ng, nói chuyện trên trá»i dÆ°á»›i đất rất hồn nhiên, rất vui vẻ, có ai nhắc lại chuyện cÅ© đâu mà nhá»›, má»™t lá»i bóng gió hằn há»c cÅ©ng không có. Váºy mà ná»—i Ä‘au của bạn vẫn còn đó, nguyên vẹn, tÆ°Æ¡i má»›i nhÆ° chuyện má»›i xảy ra trong ngà y hôm qua, trong tháng trÆ°á»›c. Thì ra ngÆ°á»i cầm dao không thể có cùng má»™t ná»—i Ä‘au vá»›i ngÆ°á»i bị chém. Vết chém là nh nhÆ°ng vẫn còn sẹo, còn bà n tay cầm dao buông dao ra đâu có để lại vết tÃch gì. TrÆ°á»›c ngà y há»p đại há»™i nhà văn khoảng má»™t tháng, hắn lại nháºn được thÆ° của VÅ© Bão. Lần nà y anh ấy yêu cầu hắn phải có mặt tại đại há»™i, bằng má»i giá phải có mặt, không được lẩn trốn để nạn nhân có thể đứng trên diá»…n Ä‘Ã n đại há»™i vạch trần bá»™ mặt giả nhân giả nghÄ©a của má»™t "tên sát thủ", má»™t "dÅ©ng sÄ© diệt đồng Ä‘á»™i" trÆ°á»›c mặt bạn bè. Nếu hắn còn ở tuổi 40 có lẽ hắn sẽ có phản ứng khác, nhÆ°ng hắn đã bÆ°á»›c sang tuổi 70, Ä‘ang sống mấy năm cuối của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, má»™t Ä‘á»i viết, đã từng có nhiá»u cÆ¡ há»™i để nhìn lại từng chặng Ä‘Æ°á»ng của mình, những cái phù phiếm, những ganh Ä‘ua con trẻ, hiếu thắng con trẻ và cách tá»± toả sáng cÅ©ng rất con trẻ đã tà n lụi theo năm tháng từ lâu rồi, phần còn lại khiến hắn không được an tâm là những lầm lá»—i của mình, những lá»i nói bà i viết kiêu ngạo, Ä‘á»™c Ä‘oán má»™t thá»i của mình, áp đặt má»™t cách nghÄ© Ä‘ang được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i ủng há»™ và loại bá» má»i cách nghÄ© mà lúc vá» già hắn vẫn thÆ°á»ng phải đối mặt, chuyện Ä‘á»i có, chuyện nghá» có, chuyện trong gia đình cÅ©ng có. Hắn đã sống Ä‘á»i hÆ¡n nhiá»u, thêm tuổi thì má»i cách nghÄ© ngợi của hắn cà ng gần giống vá»›i má»™t ông già lÆ°Æ¡ng thiện, má»™t ông già biết cách ăn ở lui tá»›i, má»™t ông già từng trải. Xem ra vá» già bạn bè thÆ°Æ¡ng hắn hÆ¡n, bạn Ä‘á»c cÅ©ng yêu hắn hÆ¡n, và con cái cÅ©ng dá»… thông cảm vá»›i hắn hÆ¡n. Là ngÆ°á»i biết nghÄ© thì đã là m việc lầm lá»—i phải biết nói lá»i xin lá»—i, phải biết xin những ngÆ°á»i bị hà m oan mở lòng tha thứ và sẵn sà ng chịu nháºn những lá»i mắng má», chá»i rủa không chút oán háºn. Hắn đến Ãại há»™i nhà văn vá»›i tâm trạng thÆ° thái nhẹ nhõm vì đã tá»± giải phóng ra khá»i cái ngục tù vị ngã của mình. Khi cái ngÆ°á»i đã chuẩn bị bản án tuyên Ä‘á»c trÆ°á»›c đại há»™i há»i hắn: "Bây giỠông tÃnh sao?" Hắn đã trả lá»i rất thản nhiên: "Ông hãy nói hết vá» tôi nhÆ° ông đã chuẩn bị, phản ứng của tôi sẽ là tÃch cá»±c". VÅ© Bão lại há»i: "Ông có lá»i nói lại không?" - "Không nói lại gì cả, không thanh minh gì cả, tôi chỉ xin lá»—i ông trÆ°á»›c đại há»™i thôi". VÅ© Bão nhìn hắn vá»›i ánh mắt nghi ngá»: "Là tháºt sao?" Hắn Ä‘Æ°a bà i phát biểu đã viết sẵn vẻn vẹn chỉ má»™t trang đánh máy: "Tôi sẽ Ä‘á»c nguyên văn, không thêm má»™t chữ, anh Ä‘á»c trÆ°á»›c Ä‘i". NhÆ°ng hắn nói thêm: "Tôi đã có lá»—i vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i chứ không phải chỉ vá»›i má»™t mình ông. Tôi muốn nhân dịp nà y được xin lá»—i tất cả các anh chị đã có lúc tôi xúc phạm tá»›i niá»m tin riêng vá» nghệ thuáºt của há»". Sáng hôm sau VÅ© Bão lại gặp hắn vá»›i lá»i Ä‘á» nghị khác, rằng anh không muốn Ä‘em chuyện riêng của hai ngÆ°á»i ra nói trÆ°á»›c đại há»™i, nhÆ°ng anh sẽ in lại lá»i xin lá»—i của hắn lên bìa sau của tuyển táºp VÅ© Bão sẽ in trong nay mai và anh há»i hắn có bằng lòng không? Hắn nói, lá»i xin lá»—i của hắn là công khai, tuỳ ngÆ°á»i được xin lá»—i muốn dùng cách sao Ä‘á»u được cả. Hai ngÆ°á»i nhìn nhau má»™t lúc cÅ©ng lâu rồi Ä‘á»u cÆ°á»i, cả hai Ä‘á»u đã già , cái thá»i đòi sá»± thắng bại đã qua, chỉ còn lại má»™t cách sống hiá»n minh giữa những ngÆ°á»i già , lại là những ngÆ°á»i cùng là m má»™t nghá». Lúc chia tay để và o há»p, hắn nói vá»›i VÅ© Bão: "Ông có gặp Bùi Ngá»c Tấn nói giùm tôi rất muốn gặp anh ấy". VÅ© Bão nói: "Hắn cÅ©ng má»›i há»i ông xong, đến bữa cÆ¡m gặp lại nhau nhá!".
--------------------------------------------------------------------------------[*] Pittoresque: quá đẹp (nên thiếu cái tháºt)
Nguyễn Khải
Thượng đế thì cÆ°á»i (kỳ 3)
8.
Cà ng vá» già hắn cà ng không thÃch nghe những câu nói là m duyên của ngÆ°á»i già , những câu đùa tình tứ của ngÆ°á»i già , và cả cái liếc mắt mà lòng con ngÆ°Æ¡i đã bạc phếch của ngÆ°á»i già . Hắn lại cà ng sợ phải nghe những bà i thÆ¡ của các mối tình già , những chuyện tình tái xuân lãng mạn của ngÆ°á»i già . Câu chuyện tình của bà chị hắn vá»›i ông anh rể muá»™n mằn là chuyện nhân nghÄ©a, là sá»± Ä‘á»n bù má»™t cuá»™c tình bị lỡ dở những năm còn trẻ má»›i khiến được hắn cảm Ä‘á»™ng, khiến hắn quan tâm và trân trá»ng. NhÆ°ng hắn vẫn không giấu được nụ cÆ°á»i ẩn náu đâu đó giữa các hà ng chữ. Bây giá» ngÆ°á»i vợ già của hắn lại nói từ sáng đến tối, đến ná»a đêm rằng bà luôn luôn yêu hắn, luôn luôn sợ mất hắn, luôn luôn dõi theo hắn má»—i lần hắn bÆ°á»›c ra khá»i nhà , không phải Ä‘i đâu xa cả năm cả tháng mà chỉ là đi ăn quà sáng hoặc Ä‘i uống má»™t tách cà phê ở đầu Ä‘Æ°á»ng. Thế là hắn nổi Ä‘iên lên dẫu hắn vẫn biết sá»± cáu giáºn của mình là rất vô lý, rất quái gở. Thằng con lá»›n nói ná»a tháºt ná»a đùa: "Ãã già mà vẫn được vợ yêu là hạnh phúc lắm đấy. Bố phải nghÄ© mình là ngÆ°á»i chồng rất hạnh phúc, nghÄ© thế là sẽ thấy nhẹ nhõm ngay". NhÆ°ng hắn không thể nghÄ© nhÆ° thế được, hắn vốn rất sợ những hà nh vi buồn cÆ°á»i, những lá»i nói buồn cÆ°á»i, đã là hai cái xác sắp Ä‘em chôn còn bà y đặt ghen tuông, rình mò, sợ bị ai đó cÆ°á»›p mất. Chỉ có đứa khùng má»›i Ä‘i cÆ°á»›p má»™t cái xác khô vỠđể hầu và để chôn thôi. Vợ hắn bảo: "Anh mặc quần áo Ä‘Ã ng hoà ng đâu có giống cái xác khô, vẫn còn tÆ°Æ¡i tắn lắm, chỉ nhÆ° ngÆ°á»i má»›i 60 thôi". Mấy bố con ngồi trò chuyện vá»›i nhau, hắn nói nhăn nhó: "Mẹ chúng mà y Ä‘iên tháºt rồi, mắc bệnh tâm thần phân liệt rồi, lấy chuyện hÆ°, chuyện tưởng tượng là m chuyện tháºt, cà ng lúc cà ng tin là chuyện có tháºt. Chúng mà y phải nghÄ© cách giùm tao..." Thằng con lá»›n vẫn vừa cÆ°á»i vừa nói: "Bố thÆ°á»ng khoe má»™t Ä‘á»i biết nhịn những cái nhỠđể được những cái lá»›n. Bố thá» chiá»u mẹ má»™t chút xem sao?" Hắn há»i lại: "Tức là tao nháºn tao đã có lá»—i?" - "Vá»›i ngÆ°á»i có bệnh cứ nháºn đại là đã có lá»—i, có nhiá»u lầm lá»—i thì đã mất gì nà o? Mẹ còn sống được bao lâu mà bố phải nhất quyết già nh cho được phần thắng?" - "Tao tá»± hà o là má»™t ngÆ°á»i chồng, má»™t ông bố rất có trách nhiệm từ trẻ đến già . Tao chả có lá»—i gì vá»›i mẹ con chúng mà y cả". Ãứa con lại há»i: "XÆ°a nay bố có lá»—i gì vá»›i bạn bè mà sao bố chịu nhÆ°á»ng nhịn các chú ấy nhiá»u thế?" Hắn nói: "Vá»›i bạn bè tao rất có lá»—i, ngÆ°á»i ngoà i nhìn và o nghÄ© rằng tao không có lá»—i, nhÆ°ng tá»± tao biết tao rất có lá»—i vá»›i há»". Con hắn lại cÆ°á»i: "Há» chÆ°a đánh bố đã chạy là m sao lại có lá»—i được?" - "Có chứ, cô chú Anh Ãức sinh con trong rừng, nuôi con dÆ°á»›i bom B.52, tao rất có lá»—i vá»›i vợ chồng chú ấy. Chú Nguyên Ngá»c lấy vợ năm đã ngoà i bốn chục tuổi, vợ chú ấy cÅ©ng phải ngồi trong nhà tù của Mỹ ngụy nhiá»u năm, chả lẽ tao không có lá»—i. Chú Phan Tứ rá»i chiến trÆ°á»ng ra Hà Ná»™i chỉ để Ä‘i nằm bệnh viện, ra ra và o và o, chết Ä‘i sống lại mấy lần, chả lẽ tao không có chút ân háºn nà o? Nói ngay cáºu Chà Trung của chúng mà y, má»™t Ä‘á»i lăn lá»™n trong bom đạn, bây giá» già lắm rồi, đứng lên ngồi xuống đã phải vịn bà n chống tay, nói má»™t lúc là thở, đã ngoà i bảy mÆ°Æ¡i mà má»™t gia đình cho riêng mình cÅ©ng không có. Tao vá»›i cáºu ấy còn nhiá»u chuyện phải tranh cãi nhÆ°ng tao đâu có dám tranh cãi, há»… cáºu ấy cáu lên là tao tháo chạy ngay. Tao gần nhÆ° được tất cả, cáºu ấy gần nhÆ° mất tất cả, chỉ còn lại má»—i cái quân hà m thiếu tÆ°á»›ng. Thiếu tÆ°á»›ng chứ đến đại tÆ°á»›ng đâu có lấp đầy được những thiếu vắng của tuổi già . Tao có tÆ° cách gì mà tranh luáºn, mà phân phải trái vá»›i những con ngÆ°á»i nhÆ° thế. Tao không đồng tình vá»›i há» nhiá»u chuyện nhÆ°ng tao ngưỡng má»™ há», tao vẫn nhìn và o hỠđể gìn giữ sá»± ngay thẳng trong ngòi bút của mình".
Nói tá»›i chuyện có lá»—i hắn lại nghÄ© tá»›i Nguyá»…n Trá»ng Oánh, má»™t ngÆ°á»i bạn rất thân của hắn từ thuở má»›i vá» tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i. Cả hai Ä‘á»u là lÃnh quân khu, lÃnh đại Ä‘oà n được Ä‘iá»u Ä‘á»™ng vá» Tổng cục ChÃnh trị, giống nhÆ° má»™t lÅ© tiểu quá»· Ä‘ang ở gò ở đống bá»—ng chốc được lên thượng giá»›i để sống ká» cáºn vá»›i các vị đại tiên; Ä‘ang là tôm tép ở rãnh nhá» ngòi nông được vá»›t ra sông lá»›n hồ rá»™ng, sống mãi rồi cÅ©ng có ngà y trở thà nh cá lá»›n. Suốt má»™t thá»i đánh Pháp tá»± nghÄ©, tá»± viết chả có pháp thuáºt gì, thầy bà gì biết đến ngà y nà o má»›i thà nh chánh quả? Hắn là ngÆ°á»i sinh trưởng ở Hà Ná»™i, sau nhiá»u năm ở là ng ở rừng được vá» lại thà nh phố ngu ngÆ¡ nhÆ° ngÆ°á»i nhà quê. Còn Oánh chỉ là chà ng trai nông thôn lần đầu ra sống ở Hà Ná»™i nhìn đâu cÅ©ng lạ. Cái vui của kháng chiến thà nh công, của tuổi trẻ, của Hà Thà nh hoa lệ, của những năm tháng nhảy cao bay xa sắp tá»›i, hắn lại lấy được cả tiá»n nhuáºn bút truyện vừa Xây dá»±ng khoảng 15 ngà n (là má»™t trăm rưởi khi đổi tiá»n), sáng trÆ°a tối Ä‘á»u có thể ra phố ăn quà thoả thÃch, sống thoả thuê, sống mãn nguyện má»i giá» má»i phút trong ngà y, không ai muốn ngủ cả, không Ä‘i chÆ¡i thì ngồi tán chuyện, Ä‘á»c thÆ¡, Ä‘á»c văn cho nhau nghe, rồi nghe các báºc Ä‘Ã n anh tâm sá»± vá» nghá» nghiệp, kể chuyện vá» cuá»™c sống và thói quen viết lách của các tên tuổi lá»›n trên văn Ä‘Ã n hồi trÆ°á»›c cách mạng và những năm ở rừng trong kháng chiến. Rồi những cái chết tráºn và chết bệnh của Trần Ãăng, Hoà ng Lá»™c, Thâm Tâm, Hải Triá»u, Ngô Tất Tố, Nguyá»…n Ãình Lạp... Trong những câu chuyện linh tinh má»—i ngà y má»—i đêm, hắn và Oánh gần nhÆ° chỉ ngồi nghe chứ không dám mở miệng nói leo, biết gì mà nói, chuyện của nghá» má»›i là anh táºp việc, ngÆ°á»i trong nghá» cÅ©ng chỉ má»›i được là m quen, sách của Tây thì chÆ°a được Ä‘á»c, sách của ta cÅ©ng chỉ má»›i Ä‘á»c dăm bảy cuốn tiểu thuyết trÆ°á»›c cách mạng. Vốn liếng sách vở không, từng trải việc Ä‘á»i không, mà lại dám nuôi má»™ng thà nh nhà văn nhà báo không sợ là hão huyá»n sao? Năm 1957, hắn bắt đầu viết các táºp ghi chép vá» má»™t vùng nông thôn công giáo ở Nam Ãịnh đăng rải là m nhiá»u kỳ trên tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i. Những chÆ°Æ¡ng sách có thể tồn tại Ä‘á»™c láºp được láºp tức có bạn Ä‘á»c ngay và tên của hắn bắt đầu được nhắc trong giá»›i viết lách và những bạn Ä‘á»c yêu văn há»c. Hắn đã bấm được ngón chân và đã Ä‘i được và i bÆ°á»›c trên lối Ä‘i cheo leo dá»… trượt ngã của văn chÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng Oánh thì chÆ°a, trên bầu trá»i thi ca những năm ấy đã có sẵn những vùng sáng chói loà của các thi bá: Tố Hữu, Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Huy Cáºn, lại có cả những vùng nghịch sáng của Trần Dần, Hữu Loan, Hoà ng Cầm. ThÆ¡ của Oánh trong nhiá»u năm vẫn phải đứng lẫn trong đám đông, thÆ¡ nghiệp dÆ°, thÆ¡ của anh bá»™ Ä‘á»™i yêu thÆ¡, thÃch là m thÆ¡. Tuổi trẻ mà má»™ng chÆ°a đạt là dá»… giáºn thân lắm. Bạn bè cùng lứa đã bắt đầu có sá»± phân biệt, đã có ngÆ°á»i nổi tiếng, và nhiá»u ngÆ°á»i đã có chá»— đứng riêng trên các trang báo tuần báo ngà y. Những ngÆ°á»i nổi tiếng nhất những năm ấy là Nguyên Ngá»c và Phùng Quán. Phùng Quán nói: "Mình Ä‘i từ Hà Ná»™i và VÄ©nh Linh không cần phải giấy giá»›i thiệu, chỉ cần nói Phùng Quán đây, là các barie Ä‘á»u nhấc lên để mình dắt xe và o". Nên Oánh chịu khó Ä‘i lắm, chịu khó viết lắm. Khi hắn ra Cồn Cá» và o giữa năm 1965, đến xã VÄ©nh Kim đã gặp Oánh ở đấy rồi. Oánh vừa từ Cồn Cá» trở vỠđất liá»n Ä‘ang đợi xe ra Hà Ná»™i. Chả ai phân công Oánh ra Cồn Cá» cả, thÃch Ä‘i là đi, thỠđến má»™t nÆ¡i nóng nhất của cuá»™c chiến tranh phá hoại vừa má»›i bắt đầu xem có là m được má»™t bà i thÆ¡ hay không? Quả nhiên bà i thÆ¡ của Oánh vá» các chiến sÄ© Cồn Cá» là rất hay, sẽ còn lấp lánh lâu dà i trong số những bà i thÆ¡ hay thá»i chống Mỹ. Năm 1968, Oánh lên Ä‘Æ°á»ng và o vá»›i bá»™ Ä‘á»™i binh Ä‘oà n 559, định Ä‘i và i tháng rồi ra, nà o ngỠđược ná»a thá»i gian lại có lệnh Ä‘i tiếp và o B2, tiếp sức cho Tạp chà Văn nghệ Giải phóng vừa má»›i mất má»™t ngÆ°á»i lãnh đạo đầy uy tÃn là nhà văn Nguyá»…n Thi.
Tháng 5 năm 1975, hắn má»›i gặp lại bạn cÅ© sau bảy năm xa cách, đã nghÄ© sẽ phải nói vá»›i nhau rất nhiá»u chuyện, chuyện Ä‘á»i, chuyện nghá», chuyện cÆ¡ quan cÅ©. Nà o ngá» bạn cÅ© nhìn hắn nhÆ° má»›i quen biết lần đầu, nói cÆ°á»i vá»›i hắn rất gượng gạo, khi nói chuyện vá»›i hắn ánh mắt cứ nhìn chéo Ä‘i nhÆ° ghét lắm, giáºn lắm. Hắn là ngÆ°á»i nhạy cảm nên biết ngay vì lẽ gì bạn lại ghét mình, giáºn mình. Cái tá»™i của hắn là đã không có mặt ở các chiến trÆ°á»ng phÃa Nam suốt cuá»™c chiến tranh chống Mỹ. Bạn bè thay nhau và o còn hắn vẫn bình thản ở lại miá»n Bắc, quanh quẩn vá»›i vợ vá»›i con suốt bấy nhiêu năm, và viết, viết quá nhiá»u, tá»›i đâu viết đó, tháºm chà có nÆ¡i chÆ°a từng đến, chỉ nghe kể chuyện vẫn cứ viết được nhÆ° táºp bút ký chÃnh luáºn vá» Hoà Vang.
NgÆ°á»i Ä‘i chiến trÆ°á»ng sống chết từng giá» vẫn là ngÆ°á»i viết văn nghiệp dÆ°, hà nh quân, vác gạo, Ä‘Ã o hầm, rồi ốm Ä‘au, rồi bình phục, rồi lại tiếp tục hà nh quân, có lúc nà o rảnh rá»—i được và i ngà y để ngồi viết. NgÆ°á»i viết khoẻ nhất là Nguyá»…n Thi cÅ©ng má»›i chỉ là những phác thảo dở dang, gần nhÆ° là những trang ghi chép viết kỹ, còn phải mất nhiá»u năm tháng sống trong hoà bình để ngẫm nghÄ©, lá»±a chá»n, gá»t giÅ©a má»›i có thể thà nh má»™t tác phẩm nghệ thuáºt hoà n chỉnh được. NhÆ°ng chÆ°a kịp chuẩn bị gì cho cái hồi sau thì đã chết rồi. Chết là hết, là bản thảo bị cháy, má»™t sá»± nghiệp thà nh giấc má»™ng, cái ná»—i Ä‘au ấy phải là ngÆ°á»i trong nghá» má»›i cảm nháºn được hết những xót xa. Và bây giá» chiến tranh vừa chấm dứt được và i ngà y đã thấy hắn vác mặt và o, và o để há»i han, để thu tháºp tà i liệu, để được sống Ãt ngà y trong cái không khà chiến thắng, không khà giải phóng, sau đó hắn lại vá» Hà Ná»™i ngồi viết, còn viết nhanh hÆ¡n, nhiá»u hÆ¡n những ngÆ°á»i ở chiến trÆ°á»ng vẫn còn chÆ°a hết bà ng hoà ng. Thế là giáºn, vì sao lại giáºn, cÅ©ng chẳng có lý do chÃnh đáng nà o, là giáºn cho cái thằng hay gặp may, nhÆ°ng sá»± may rủi lại là những yếu tố không thể loại bá» trong má»—i số pháºn, luôn luôn có, mãi mãi có, không tuỳ thuá»™c và o mình có thÃch hay không thÃch. Mình ghét hắn, chế giá»…u hắn, hắn vẫn cứ gặp may, hắn có tá»± tổ chức ra những cÆ¡ may đó đâu mà bảo phải chịu trách nhiệm vá» sá»± lấn phần may của ngÆ°á»i khác. NhÆ°ng vá» già hắn lại gặp nhiá»u sá»± không may rồi! Cái chuyện không may của hắn không má»™t ai có thể tưởng tượng nổi, nó buồn cÆ°á»i lắm, thê thảm lắm, mà chỉ cần hắn thay đổi cách sống má»™t chút là hắn hoà n toà n có thể thoát ra vì tất cả Ä‘á»u tuỳ thuá»™c và o hắn, không có má»™t trở ngại nà o từ bên ngoà i có thể ngăn trở hắn tá»± thay đổi. Váºy mà má»™t ngÆ°á»i thông minh nhÆ° hắn, luôn luôn biết tá»± Ä‘iá»u chỉnh cách sống bằng sá»± từng trải của ngÆ°á»i khác lại phải chịu bó tay trong má»™t trÆ°á»ng hợp không má»™t ai chịu bó tay, không má»™t ai chịu đứng im để than vãn vá» sá»± không may của mình. Hắn luôn Ä‘á» phòng má»i nghịch lý của Ä‘á»i sống nhÆ°ng chÃnh hắn lại rÆ¡i và o má»™t nghịch lý chÆ°a từng nghe nói, chÆ°a từng biết có thể có má»™t trÆ°á»ng hợp lạ lùng nhÆ° thế nên không nháºn ra những dấu hiệu báo trÆ°á»›c, không há» chuẩn bị và cÅ©ng không biết cách chuẩn bị. Từ trẻ đến già hắn chỉ chuẩn bị là ngÆ°á»i thua, ngÆ°á»i chịu thiệt, ngÆ°á»i đứng phÃa sau, ngồi hà ng dÆ°á»›i, rút cuá»™c hắn vẫn cứ là ngÆ°á»i thắng. NhÆ°ng trong má»™t trÆ°á»ng hợp hắn nghÄ© mình phải là ngÆ°á»i thắng, mãi mãi thắng thì hắn lại chịu thua, thua thảm hại bởi má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà rất thân thiết, không có bất cứ sức mạnh nà o để đốn gục hắn cả.
9.
Năm 70 tuổi bá»—ng dÆ°ng hắn được rất nhiá»u. Ãầu năm hắn có nhà má»›i (do hắn bán ná»a căn nhà cấp bốn phÃa sau để có tiá»n xây ná»a căn nhà phÃa trÆ°á»›c thà nh nhà cấp hai, má»™t trệt hai lầu), cả Ä‘á»i chÆ°a bao giá» hắn nghÄ© có thể được ở má»™t toà nhà khang trang đến thế. Cả tuần lẽ hắn không ngủ được trá»n đêm, ngủ được má»™t giấc dà i là hắn vùng dáºy ngồi chồm há»—m trên tấm nệm trải ngay trên ná»n nhà , ngắm nghÃa căn phòng từ nay là thế giá»›i của riêng hắn, muốn bà y biện ra sao cÅ©ng được, muốn thức muốn ngủ lúc nà o cÅ©ng được, và cái bà n nhá» hắn có thể viết cả ngà y lẫn đêm chả ai dám quấy nhiá»…u, mà cái việc thất thÆ°á»ng của hắn cÅ©ng không quấy nhiá»…u má»™t ai. Trong nhiá»u chục năm cái bà n viết của hắn là bà n công cá»™ng, Ä‘ang viết có khách tá»›i chÆ¡i thì gạt bản thảo sang má»™t bên, rót trà má»i khách, nhiá»u trang không thể Ä‘á»c lại vì đã và ng ố nÆ°á»›c cặn trà . Ãang viết lại chạy vụt ra ngoà i để mua má»™t bao thuốc Ãiện Biên hay Tam Ãảo, lại đứng nói chuyện vá»›i bạn cùng khu táºp thể má»™t lát, vá» ngồi lại và o bà n tìm mãi không thấy trang bản thảo viết dở, há»i con lá»›n năm nó đã lên tám, con trả lá»i vừa lấy giấy trên bà n Ä‘i chùi Ä‘Ãt rồi. Ä‚n cÆ¡m gia đình thì vợ con ngồi ăn dÆ°á»›i đất, còn chủ và khách thì dá»n cÆ¡m trên bà n vì cÅ©ng chỉ có hai cái ghế. Má»™t cái bà n, hai cái ghế, hai cái giÆ°á»ng, má»™t cái tủ nhá», kê vừa cháºt mÆ°á»i lăm mét vuông của căn há»™ má»™t gia đình cấp uý, cấp tá thì được thêm ná»a gian nữa, rồi cÆ¡i má»™t gian phÃa trÆ°á»›c, vẩy má»™t gian phÃa sau, vẫn sống rất thoải mái gần hai chục năm trá»i, lúc chiến tranh lúc hoà bình, lúc má»›i má»™t con, lúc đã ba con, ba con chết mất đứa đầu ở sông Hồng còn lại hai, hai năm sau đẻ bù má»™t thằng út lại thà nh ba, lúc khóc lúc cÆ°á»i, lúc buồn lúc vui, có lúc là cây bút trẻ đầy triển vá»ng, có lúc lại là tên phản trắc viết lách xá» xiên, bao nhiêu chuyện thăng trầm của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i Ä‘á»u diá»…n ra trên mÆ°á»i mấy mét vuông ná»n xi măng ấy cả, cái gian nhà tiá»u tuỵ ấy mãi mãi là thiên Ä‘Æ°á»ng của má»™t thá»i đối vá»›i hắn, hắn thà nh danh từ đấy, thà nh ngÆ°á»i bố của má»™t bầy con từ đấy, vợ chồng gắn bó vá»›i nhau trong bấy nhiêu năm cÅ©ng bắt đầu từ đấy, nÆ¡i ấy là đất là nh, đất ra hoa ra trái, ra văn chÆ°Æ¡ng ra sá»± nghiệp chứ còn nÆ¡i nà o khác nữa. Hà Ná»™i vá»›i hắn thu gá»n lại chỉ là má»™t rẻo đất bãi sát sông Hồng, mùa nÆ°á»›c lÅ© má»™t mà u trắng đục ngầu bá»t, ngầu rác che phủ tất cả, nÆ°á»›c rút lại đến mùi tanh khắm của bùn khô, rác thối, chuá»™t chết, mèo chết, chó chết, hết mùi tanh là đến mùa ruồi, ruồi bay Ä‘en nhÆ° mây từng mảng lá»›n mảng nhá» bâu kÃn mâm cÆ¡m, đình mà n, dây phÆ¡i quần áo, cÆ°á»i to nói lá»›n là ruồi bay và o táºn trong cuống há»ng. Ãêm đến, nhất là những đêm cuối chạp, đầu xuân, Ä‘i há»p vỠđứng trên bỠđê nhìn xuống cái vá»±c Ä‘en thăm thẳm, le lói những chấm đèn và ng sẫm mà ghê quá, ngại quá, nhÆ° sắp bÆ°á»›c chân xuống cõi âm ty địa ngục nà o. NhÆ°ng trong cái địa ngục hun hút ấy là má»™t đống thịt nồng nặc mùi khai Ä‘ang ủ trong chăn ấm, là tiếng nói mê của trẻ con, tiếng ngáy nhá» của ngÆ°á»i vợ sau má»™t ngà y chạy vạy mệt nhá»c, địa ngục mà cÅ©ng là thiên Ä‘Æ°á»ng chứ hắn còn có thiên Ä‘Æ°á»ng nà o khác! Có lần hắn Ä‘i há»p ở nÆ°á»›c ngoà i, Ä‘oà n Việt Nam có hai ngÆ°á»i và đoà n Ba Lan cÅ©ng có hai ngÆ°á»i, có bốn ngÆ°á»i mà được ở hẳn má»™t toà lâu Ä‘Ã i giữa thà nh phố Praha, má»™t Ä‘oà n ở tầng trên, má»™t Ä‘oà n ở tầng dÆ°á»›i. Má»—i tầng có tá»›i mÆ°á»i mấy phòng ở sao cho hết! Những đêm ấy hắn không ngủ, cứ Ä‘i lang thang từ phòng nà y sang phòng ná», vì cả ngà y sau hắn Ä‘á»u ở há»™i nghị, ăn trÆ°a ở khách sạn, mãi tá»›i khuya má»›i được vá» nÆ¡i ở nhÆ° hoà ng cung của mình. Rồi hắn vá» Hà Ná»™i, lại chui đầu và o căn nhà hạnh phúc của hắn, cởi già y ra, áo ngoà i áo trong cởi ra, lại quần áo bá»™ Ä‘á»™i và cái áo bông bá»™ Ä‘á»™i, lại ra nhà vệ sinh táºp thể, *** rải từ ngoà i và o trong, lại ruồi, lại cái mùi tanh khẳm quen thuá»™c, đêm ngủ vá»›i các con nồng nặc má»™t mùi khai nÆ°á»›c đái trẻ con, mùi hôi của mà n, mùi mốc của chiếu, trá»i thì mÆ°a phùn, trong nhà nhá»›p nháp hÆ¡i nÆ°á»›c của gió nồm, chỉ khó chịu có má»™t đêm đầu, đêm sau ngà y sau lại chả ngá»i thấy mùi gì hết, ngá»i đâu cÅ©ng chỉ thấy mùi da thịt của vợ của con, mùi hạnh phúc, mùi thanh bình, lòng dạ yên tÄ©nh hẳn lại và hắn lại xắp giấy bút, pha má»™t ấm trà hÆ°Æ¡ng chuẩn bị viết tiếp những trang bản thảo Ä‘ang bá» dở. Thá»i trÆ°á»›c, ba mÆ°Æ¡i lăm, bốn mÆ°Æ¡i tuổi là phải là m nhà , mua nhà , hoặc chỉ mua má»™t căn há»™ để sống tách khá»i cái đại gia đình. Thá»i bây giỠđám doanh nhân trẻ và các viên chức nhà nÆ°á»›c tinh khôn lại thêm có cái đức lo xa đã có nhà riêng từ năm ba mÆ°Æ¡i, ba lăm tuổi. Còn hắn mãi tá»›i năm bảy mÆ°Æ¡i tuổi má»›i là m được cái nhà tá» tế để vợ con cùng ở. Là m xong nhà chả biết hắn còn được ở nhà má»›i thêm mấy năm rồi lại phải ra ở gò ở bãi. Vì biết không thể ở được lâu trong ngôi nhà của mình nên hắn không dám rút ngắn niá»m vui bằng những giấc ngủ vặt vãnh của ngÆ°á»i già . Ngủ thì vẫn phải ngủ nhÆ°ng những lúc thức là hắn lại Ä‘i tha thẩn từ phòng nà y qua phòng ná», Ä‘i chán lại ngồi xuống các báºc thang trắng bóng, hút và i hÆ¡i thuốc vá»›i má»™t cảm giác cá»±c kỳ khoan khoái. Váºt ngoà i thân cÅ©ng má»›i chỉ thuá»™c vá» mình có Ãt ngà y còn quyến luyến không nỡ rá»i, rá»i ra thì nhá»› lắm, tiếc lắm huống ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đã là phân ná»a của hắn từ non ná»a thế ká»·, ngà y vui cÅ©ng nhiá»u, ngà y buồn cÅ©ng lắm, con sống có con chết có mà cÅ©ng sắp kết thúc cả rồi, hoặc hắn hoặc vợ hắn cÅ©ng sẽ phải rÅ© áo ra Ä‘i, sẽ chia tay nhau mãi mãi mà hắn không quyến luyến Æ°, không Ä‘au Ä‘á»›n Æ°? Lại không sẵn sà ng nháºn má»i lá»—i lầm cho dù chả có lá»—i lầm nà o, sẵn sà ng là m tất cả những gì vợ hắn má»™t Ä‘á»i mong má»i, dầu việc là m ấy có ngược lại nếp cÅ©, ngược lại vá»›i thói táºt gia trưởng của má»™t thằng Ä‘Ã n ông châu à cổ hủ!
Vợ hắn nói vá»›i hắn: "Trong những cái được của anh má»™t Ä‘á»i có đến phần ná»a là công của vợ anh nhÆ°ng trong con mắt anh, tôi không phải là vợ, chỉ là con tôi con đòi, có nợ vá»›i nhà anh từ kiếp nảo kiếp nà o nay phải trả cho hết thì má»›i hoá sang kiếp khác được. Má»™t Ä‘á»i ăn ở vá»›i nhau chả bao giá» anh há»i tôi muốn gì, cần gì. anh cứ là m theo ý anh còn tôi là con ở con hầu không thÃch cÅ©ng không dám cãi lại. Tôi sinh cho anh năm đứa con, ba sống hai chết, chả có lần nà o anh Ä‘Æ°a tôi Ä‘i bệnh viện, tôi bị băng huyết, bị sát rau cÅ©ng phải sau đó anh má»›i biết. Sinh con xong khát khô cả cổ, ngÆ°á»i ta thì có sữa do chồng Ä‘Æ°a và o còn tôi thì chỉ húp có nÆ°á»›c rau muống luá»™c. Ãẻ xong có bao giá» tôi được kiêng cữ lấy và i tuần, sợ chồng báºn, sợ chồng không viết được tôi lại tá»± Ä‘i nấu cÆ¡m, tá»± giặt giÅ©. Anh có ngÆ°á»i vợ dá»… bảo đến thế còn chá»a vừa lòng sao? Còn chá»a bằng anh bằng em sao? Tôi chỉ trở thà nh gánh nặng cho anh có và i năm nay, vì tôi đã già rồi, lại mang nhiá»u bệnh. NhÆ°ng anh đâu có vất vả thêm vì tôi, tất cả lại dồn lên đầu mấy đứa con, tiá»n là của chúng nó, Ä‘Æ°a mẹ Ä‘i bệnh viện, chăm nuôi mẹ ở bệnh viện cÅ©ng là chúng nó, anh vẫn ngồi nhà mà , má»™t tuần đến thăm vợ má»™t lần mà cÅ©ng ngại, cÅ©ng thấy là khó nhá»c. NgÆ°á»i sÆ°á»›ng đến thế mà không biết sÆ°á»›ng...".
Tất cả những tá»™i lá»—i của má»™t thằng Ä‘Ã n ông tá»± xem là ông chủ tuyệt đối của gia đình tháºt ra Ä‘á»u xuất phát từ lòng yêu thÆ°Æ¡ng cả, hắn đã xem vợ là chÃnh hắn, là má»™t ná»a của hắn, còn có việc là m nà o ở Ä‘á»i nà y mà không phải vì vợ vì con. Hắn được danh, cái danh ấy là của cả chồng cả vợ, cái lợi cÅ©ng thế, má»™t Ä‘á»i chÆ°a bao giá» hắn cầm tiá»n hoặc có má»™t khoản tiá»n để tiêu riêng. Vì đã nghÄ© nhÆ° thế là đủ, là đã là m tròn bổn pháºn là m chồng là m cha, nên hắn không cần có những chiá»u chuá»™ng, nịnh bợ, những lá»i nói vuốt ve, hắn vốn rất sợ những lá»i nói của kịch, của sân khấu, những trò phÆ°á»ng tuồng nhÆ° hắn vẫn chế giá»…u trong mối quan hệ vợ chồng cha con. Ãến chÆ¡i nhà bạn bè hoặc các báºc huynh trưởng thấy vợ chồng há» dạ thÆ°a vá»›i nhau nhiá»u quá, săn sóc âu yếm nhau lá»™ liá»…u quá hắn Ä‘á»u cảm thấy rất khó chịu, nói quấy quá dăm ba câu chuyện rồi tìm cá»› cút thẳng. Hắn không thấy cần nhÆ°ng vợ hắn lại rất cần, hắn có thú vui được Ä‘i rồi được viết, niá»m vui bất táºn của ngÆ°á»i sáng tạo, còn vợ hắn ngoà i những nghÄ©a vụ ở cÆ¡ quan và gia đình còn có niá»m vui riêng nà o nữa nhỉ? Ná»a thế ká»· chung sống nhÆ°ng những lần được Ä‘i cùng vá»›i nhau tá»›i nhà hát, tá»›i rạp chiếu phim có thể đếm trên đầu ngón tay. Hoà n toà n không có chuyện vợ chồng con cái Ä‘i nghỉ dà i ngà y và o dịp hè hoặc Ä‘i chÆ¡i ngắn ngà y và o những dịp lá»… tết, lúc thì con còn nhá», lúc thì Ä‘ang có chiến tranh, lúc thì đã quá già để có thể phÆ¡i cái khung xÆ°Æ¡ng khô ra bãi biển. Hắn không cần Ä‘i đâu cả, cÅ©ng không cần phải chÆ¡i bá»i vá»›i ai, trò chuyện vá»›i ai trong má»™t thá»i gian dà i mà không thấy buồn, không thấy trống vắng. ChÃnh là cái khoảng thá»i gian ngồi má»™t nÆ¡i, sống má»™t mình lại là những ngà y hắn khoan khoái nhất, mãn nguyện nhất vì cùng được phiêu lÆ°u vá»›i các nhân váºt của mình, được cùng trò chuyện vá»›i há», tranh cãi vá»›i há», má»—i ngà y má»™t chủ Ä‘á», có lần hắn thắng, có lần hắn thua nhÆ°ng bao giá» cÅ©ng bằng lòng vá» các cuá»™c trò chuyện tưởng tượng dông dà i ấy. Sau chuyến Ä‘i Thái Bình lần thứ hai, suốt mấy tháng sau hắn sống nhÆ° ngÆ°á»i má»™ng du, lúc là chà ng "lãng tá»"; lúc là anh thÆ°Æ¡ng binh đã bị bom Napal đốt cháy hết gÆ°Æ¡ng mặt và hai bà n tay; lúc lại nhà báo tỉnh vá»›i số pháºm hẩm hiu của má»™t thá»i thế đã thay đổi. Nhân váºt nà o hắn cÅ©ng ao Æ°á»›c, cÅ©ng gắn bó vì há» Ä‘á»u có tÃnh cách mạnh dám vượt khá»i những trói buá»™c của hoà n cảnh để được trung thà nh vá»›i chÃnh mình. Bạn bè hắn thÆ°á»ng nói ná»a đùa ná»a tháºt rằng hắn có tà i viết nhanh viết nhiá»u, gặp bất cứ ai, nghe bất cứ chuyện gì hắn Ä‘á»u có thể viết được. Tháºt ra hắn chỉ quan tâm và chỉ viết hay những gì có liên quan đến những má»™ng mÆ¡ lá»›n nhá» của hắn, liên quan đến tiểu sá» và cái thế giá»›i thầm kÃn của hắn. Gặp má»™t ngÆ°á»i thú vị đúng nhÆ° hắn mong Æ°á»›c, hắn còn vần vò, nhà o nặn hỠđến chán chê trong cõi tưởng tượng của hắn, gần nhÆ° hắn đã biến hoá thà nh chÃnh há», há» là cái mong muốn được là , là cái sẽ là , nhân váºt văn há»c là con ngÆ°á»i khác của hắn chứ không bao giá» là hắn. Là giống con ngÆ°á»i má»™ng mÆ¡ chứ không thể giống vá»›i con ngÆ°á»i tháºt, con ngÆ°á»i hà ng ngà y của hắn nhạt nhẽo muốn chết là m sao thà nh nhân váºt văn chÆ°Æ¡ng được. Trong những ngà y hắn chuẩn bị viết và viết không ai muốn gần hắn cả, là con ngÆ°á»i đáng ghét nhất, khó chịu nhất, ăn nhÆ° nuốt bã cám, nói nhÆ° ngÆ°á»i dở hÆ¡i, Ä‘i lại trong nhà nhÆ° cái bóng, Ä‘á»™ng tà là gắt, rất dá»… gắt, gần nhÆ° má»™t kẻ hoà n toà n vô tÃch sá»± khiến má»i sinh hoạt trong gia đình hoá ra nặng ná», hoá ra căng thẳng. ChÃnh trong những ngà y ấy vợ hắn bắt đầu có dấu hiệu của bệnh liệt rung, mãi sau nà y khi bệnh đã phát lá»™ hắn má»›i biết, dầu vợ hắn đâu nhÆ° đã nói vá»›i các con, vá»›i cả hắn nhiá»u lần vá» sá»± cứng dần của các đốt ngón tay, sá»± thiếu chÃnh xác khi gắp thức ăn, khi đánh răng, khi rá»a mặt và hay có những cÆ¡n nhức đầu vặt. Hắn đã quên luôn là vợ hắn Ä‘ang già dần, đứng lên ngồi xuống đã khó nhá»c, và bÆ°á»›c Ä‘i đã có cái dáng lom khom của má»™t bà già sáu mÆ°Æ¡i tuổi.
Lần đầu tiên vợ hắn phải nằm bệnh viện vì bệnh sá»i máºt, sau gần hai chục năm phải và o bệnh viện để sinh đứa con sau cùng. Vợ hắn nói vá»›i hắn trong hÆ¡i thở ngắt quãng: "Từ nay tôi phải sống dá»±a và o chồng con rồi, tôi không hầu được bố con ông nhÆ° trÆ°á»›c nữa. Rồi ông sẽ báºn đấy chứ không rảnh rá»—i ngồi viết nhÆ° những năm tôi còn khoẻ đâu". Hắn nói thản nhiên: "Bà không giúp tôi được, con cái cÅ©ng không giúp được thì phải mượn ngÆ°á»i là m, nhà nà o chẳng thế". Vợ hắn nghe xong có vẻ buồn, còn nhÆ° rất buồn, thì ra ngÆ°á»i vợ già chả còn quan trá»ng bao nhiêu tá»›i cuá»™c sống của gia đình, tá»›i công việc viết lách của hắn. Không có vợ thì đã có ngÆ°á»i giúp việc, hắn vẫn có tiá»n mà , xÆ°a kia phải nuôi con bằng tiá»n nhuáºn bút, bây giá» con không phải nuôi mà tiá»n nhuáºn bút vẫn có, hắn vẫn viết nhanh viết nhiá»u nhÆ° những năm còn trẻ, các báo ngoà i Hà Ná»™i và của thà nh phố vẫn săn bà i của hắn nhÆ° thá»i xÆ°a, hắn đâu có phải thay đổi gì cách sống cách viết nếu nhÆ° bà vợ già bắt đầu Ä‘au yếu.
Hắn cÅ©ng đã nghÄ© thế, vợ hắn Ä‘au bệnh đâu có ảnh hưởng gì nhiá»u tá»›i Ä‘á»i văn của hắn, tá»›i cả Ä‘á»i riêng nữa, vì ngoà i ngÆ°á»i vợ má»—i năm má»™t già đi hắn chÆ°a từng để ý tá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nà o khác.Thèm muốn thì vẫn có nhÆ°ng nghÄ© tá»›i những phiá»n phức buồn cÆ°á»i của mối tình vụng trá»™m lúc đã già là hắn lại sợ, hắn sợ trở thà nh má»™t trò cÆ°á»i trÆ°á»›c mắt con cái nhÆ°ng còn sợ hÆ¡n là mất sá»± yên tÄ©nh quen thuá»™c khi ngồi trÆ°á»›c trang giấy trắng. Danh cÅ©ng không bằng được thảnh thÆ¡i ngồi viết, lợi đến mấy cÅ©ng không sÆ°á»›ng bằng cái lúc được viết, vợ con cÅ©ng là nhá» trÆ°á»›c trang bản thảo, Ä‘á»i hắn chỉ là viết, là cái gông cái cùm hắn tá»± nguyện chui đầu và o, Ä‘Æ°a tay và o, bá» nó Ä‘i để trở thà nh ngÆ°á»i tá»± do thì thà chết quách còn hÆ¡n. Danh và lợi và gái là những cạm bẫy hiểm Ä‘á»™c đến danh nhân anh hùng cÅ©ng khó thoát nhÆ°ng hắn lại chuồi được ra rất dá»… dà ng, vá»›i hắn chả có gì quyến rÅ© hÆ¡n là tá» giấy cây bút. NhÆ°ng má»™t Ä‘á»i văn mà không có những ham muốn, Ä‘au khổ, dằn vặt, thất bại của má»i Ä‘á»i thÆ°á»ng thì lấy gì mà viết, Ä‘á»i không có Ä‘am mê, không có thất bại thì nhạt bằng nÆ°á»›c ốc, nÆ°á»›c đã trong sao quấy bá»™t thà nh hồ! Hắn không sợ Ä‘iá»u đó vì trá»i đã cho hắn cái khả năng thoát xác nháºp hồn rất dá»… dà ng, vá»›i giá đồng nà o hắn cÅ©ng Ä‘á»u nháºp được trá»n vẹn, thà nh thục, là đà n ông hay Ä‘Ã n bà , là tiện dân hay quý tá»™c, là cụ đạo hay ông sÆ°, là thánh nhân hay tá»™i phạm... Hắn có thể là tất cả mà cÅ©ng không là ai cả, là hình bóng của đối tượng hắn khai thác, là kẻ chỉ có tháºt trong tưởng tượng nên không có cái bẫy nà o giữ được hắn lâu dà i. Tưởng là thế mà hoá ra không phải thế. Vá» mấy năm cuối Ä‘á»i hắn lại bị sáºp bẫy do chÃnh hắn thiết kế, tá»± hắn chui đầu và o và tá»± hắn đánh sáºp xuống và hiện nguyên hình là má»™t thằng Ä‘Ã n ông khốn khổ mà bất cứ ai cÅ©ng có thể thoát ra rất dá»… dà ng, riêng hắn chẳng những không thể thoát ra mà còn tá»± chằng thêm dây trói, đêm ngà y dãy dụa trong những vòng trói ấy. Và hắn đã nghÄ© đến cái chết, đã nói ra miệng đến cái chết tá»± nguyện vá»›i con cái để vÄ©nh viá»…n thoát khá»i sá»± trừng phạt cay nghiệt nhất mà hắn Ä‘ang được nếm trải.
10.
Cuối năm 1956, hắn là m công tác cải cách ruá»™ng đất ở tỉnh Quảng Yên, đợt cuối. Má»™t sáng, hãy còn tối trá»i vừa thức giấc hắn đã nhìn thấy má»™t hình ngÆ°á»i ngồi nép và o má»™t chân cá»™t. Hắn vùng dáºy, há»i nhá»: "Ai ngồi đấy thế?" Cái bóng kia lê ngÆ°á»i lại: "Bẩm Ä‘á»™i con là địa chủ Tịnh đây ạ". Hắn nhìn trÆ°á»›c nhìn sau rồi kéo bà lão lên ngồi cạnh, nói nhá»: "TrÆ°á»›c đông ngÆ°á»i cụ muốn gá»i sao thì gá»i nhÆ°ng vắng ngÆ°á»i cụ cứ xem con nhÆ° con cháu của cụ" - "Con không dám..." - "Cụ nói lại Ä‘i, cụ xÆ°ng là bác Ä‘i..." - "Tôi không dám, chả là tôi có má»™t chuyện nà y..." Mấy bÆ°á»›c cuối, Ä‘á»™i cải cách là m tiếp luôn việc sá»a sai, trao trả lại quyá»n công dân cho má»™t số cán bá»™ thôn xã, hạ thà nh phần những ngÆ°á»i bị quy sai, Ä‘iá»u chỉnh lại việc phân chia ruá»™ng đất, không khà là ng xóm nhẹ nhõm hẳn, vui vẻ hẳn, ngÆ°á»i bị tố và ngÆ°á»i Ä‘i tố sau và i cuá»™c há»p đã là m là nh vá»›i nhau cÅ©ng nhanh chóng. Trong má»™t bữa ăn gia đình nhân có hai con trai ở bá»™ Ä‘á»™i vá» thăm mẹ, bà lão Tịnh có má»i hắn sang uống rượu. NgÆ°á»i con trai lá»›n của bà hÆ¡n hắn mÆ°Æ¡i tuổi, là cán bá»™ cấp trung Ä‘oà n nói vá»›i hắn trong nÆ°á»›c mắt: "Bây giá» thì mẹ đã coi em nhÆ° đứa con út trong nhà . Không có em bảo vệ mẹ và chị..." Tháºt tình hắn không bảo vệ gì bà lão cả, hắn chỉ không là m nhục bà thêm thôi. Trong cách nhìn trong cách nói má»—i khi gặp hắn bá»™c lá»™ rõ sá»± tôn trá»ng của hắn đối vá»›i bà , bà là địa chủ nhÆ°ng bà còn là mẹ của các cấp trên hắn trong quân Ä‘á»™i. Ông Ä‘á»™i tá» ra dá»… dãi thì bà con nông dân láºp tức dá»… dãi ngay. HỠđã ăn ở vá»›i nhau hà ng mấy Ä‘á»i nếu mình không sinh sá»± thì tá»± há» là m sao lại sinh ra sá»±.
Ãối thoại, dà n hoà , Ä‘oà n kết là phÆ°Æ¡ng châm nằm lòng suốt má»™t Ä‘á»i của hắn. Hắn không thể là ngÆ°á»i của hà nh Ä‘á»™ng, hà nh Ä‘á»™ng bao giá» cÅ©ng đòi há»i sá»± bạo liệt của ngÆ°á»i lãnh đạo, ngÆ°á»i chỉ huy, không có bạo liệt thì chả là m được việc gì đến nÆ¡i đến chốn, việc nhá» cÅ©ng há»ng nói gì tá»›i chiến tranh, cách mạng. Năm 68 tuổi hắn nháºn huy hiệu 50 năm tuổi Ãảng, trong lá»i phát biểu hắn nói rằng hắn xứng đáng được nháºn danh hiệu má»™t đảng viên cá»™ng sản lão thà nh, nhÆ°ng trong thâm tâm hắn lại tá»± thú hắn không thể xứng đáng. Hắn chÆ°a bao giá» là má»™t chiến sÄ© cách mạng trong hà nh Ä‘á»™ng thá»±c tiá»…n, hắn thÆ°á»ng tá» ra rất uá»· mị, rất má»m yếu trÆ°á»›c kẻ thù khi hỠđã thất bại, đã phải gánh chịu má»™t số pháºn bi thảm liên luỵ tá»›i cả vợ cả con há». Hắn sợ phải đối mặt vá»›i những cảnh ngá»™ thÆ°Æ¡ng tâm, bất kể ngÆ°á»i trong cảnh ngá»™ trÆ°á»›c đây há» là ai, đã là m những gì. Năm 1987 khi vá» là ng Thổ Tang hắn có xin vá»›i Tỉnh uá»· VÄ©nh Phúc được trò chuyện dà i ngà y vá»›i phạm nhân VÅ© Hồng Khanh, má»™t lãnh tụ Việt Nam Quốc dân đảng thá»i Nguyá»…n Thái Há»c, được quản thúc tại quê nhà do tuổi đã quá cao. Hắn gá»i ông già là má» và tá»± xÆ°ng là cháu. Má»™t đảng uá»· viên xã Ä‘i theo lấy là m khó hiểu: "Chú là đại biểu quốc há»™i, là nhà văn của cả nÆ°á»›c sao chú lại gá»i má»™t tên phản Ä‘á»™ng là má» và xÆ°ng là cháu?" Hắn trả lá»i: "NhÆ°ng ông lão ấy còn lá»›n tuổi hÆ¡n cả bố tôi, tôi không thể gá»i khác được". Năm hắn gặp lại bố đẻ và bà mẹ già , những ngÆ°á»i đã là m nhục hắn má»™t thá»i thÆ¡ ấu, ông bố hắn nói rất thản nhiên: "Cái năm ấy chẳng qua là do hoà n cảnh...", hắn nói theo ngay: "Cáºu chả nên nhắc lại cái chuyện ngà y xÆ°a là m gì, con cÅ©ng quên nó từ lâu rồi". Hắn quên tháºt và lấy là m thÆ°Æ¡ng cảm cho những ngÆ°á»i gắn bó má»™t Ä‘á»i vá»›i má»™t thể chế đã bị sụp đổ hoà n toà n từ má»™t tuần nay. Rồi đây hai vợ chồng già sẽ sống bằng gì, vì con cái đã má»—i ngÆ°á»i tháo thân má»—i ngả. Tuổi già không có ngÆ°á»i chăm sóc, lại buồn, lại lo là sẽ khốn khổ vô cùng. Rồi hắn an ủi rất thà nh tháºt: "Cáºu mợ còn có vợ chồng chúng con nữa kia mà . Chả có gì đáng phải lo lắm đâu". Không bao giá» hắn hé răng há»i lại những ngÆ°á»i đã từng khiến hắn phải run sợ, vì lẽ gì há» lại có đủ ác tâm vu cho má»™t đứa trẻ vốn là con mình phạm má»™t tá»™i mà há» biết chắc không há» có, không phải má»™t lần mà những hai lần để dá»… bá» Ä‘uổi nó Ä‘i. Hắn chÆ°a bao giá» có ý định trả thù, hắn không có máu trả thù. Vả lại thá»i thế đã trả thù giúp hắn rồi, má»™t cuá»™c báo thù trá»n vẹn, đẹp đẽ mà kẻ có thù có oán không cần mở miệng nói ná»a lá»i, chỉ là ngÆ°á»i chiến thắng thôi, thắng từ trong nhà , trong dòng há» vốn chÆ°a bao giá» biết sá»± có mặt của hắn ở Ä‘á»i nà y.
Má»™t ngÆ°á»i hiá»n là nh, thÃch nhân nhượng, không tÃnh oán kết thù vá»›i bất cứ ai má»™t khi hỠđã thất bại lại không thể tìm ra má»™t cách kết thúc tốt đẹp trong quan hệ vợ chồng lúc đã vá» già sao? Hắn là ngÆ°á»i thắng, vợ hắn là ngÆ°á»i thua, má»™t Ä‘á»i bị chồng con phá phách, tÆ°á»›c Ä‘oạt, vá» già nhÆ° má»™t phế tÃch hoang tà n lại không đáng thÆ°Æ¡ng sao? Hắn đã từng tha thứ những ngÆ°á»i đã là m hắn khốn khổ mà không há» tá»± há»i tại sao lại là m thế, chỉ thấy thÆ°Æ¡ng thôi, thấy xót xa thôi, chỉ muốn là m nhẹ bá»›t cái khổ của ngÆ°á»i đã từng là m cho mình khổ. Tại sao hắn lại không thể tha thứ những hà nh Ä‘á»™ng vô lý, quá đáng của ngÆ°á»i vợ đã bắt đầu lẫn, đã có những ám ảnh phi thá»±c tế của ngÆ°á»i có bệnh? Chỉ tại hắn đã xem vợ là má»™t ná»a của hắn, là chÃnh hắn, lại có thể hiểu lầm má»™t ná»a nà y cÅ©ng là hắn, tại sao thế? Vợ hắn đã tá»± tách khá»i hắn từ bao giá» váºy, Ä‘ang là hoà n toà n thuá»™c vá» hắn Ä‘á»™t nhiên trở thà nh kẻ thù của hắn, vò xé cái ná»a còn lại của hắn và o chÃnh cái lúc hắn cần yên tÄ©nh nhất, thảnh thÆ¡i nhất để được sống bình thản, không lo nghÄ© mấy năm cuối của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i tạm gá»i là mãn nguyện. Và hắn đã quyết định không thể tha thứ sá»± phản bá»™i đó, sá»± nổi loạn muá»™n mằn đó của cái ná»a hắn vốn tin chỉ có hy sinh chứ không bao giá» dám chống trả. NhÆ° những năm đã qua. Vợ hắn nói: "Vá» già anh được tất cả, còn tôi chỉ được có má»—i má»™t anh thôi. Anh mà ruồng bá» tôi thì tôi thà nh tay trắng. Cho nên tôi phải giám sát anh, theo dõi anh, anh không thoát được tôi đâu. Tôi chỉ cầu xin ông giá»i cho tôi được chết sau anh dầu chỉ má»™t ngà y để tôi được yên tâm rằng anh không có ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nà o khác, những đứa con nà o khác ngoà i vợ con chÃnh thức của anh". Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông khác có thể không thông minh bằng hắn nhÆ°ng Ä‘á»u có thể nói đùa má»™t câu: "Bà còn hầu tôi và i năm nữa là Ãt, hầu tôi sống còn phải hầu tôi chết nữa kia, phải là m xong cái giá»— đầu cho tôi rồi bà có muốn Ä‘i đâu hãy Ä‘i!".
NhÆ°ng hắn không nói và có ý định sẽ không bao giá» nói, hắn không cho phép cái ná»a kia của hắn dám ngá» vá»±c, dám chống đối cái ná»a còn lại, xét cho cùng có bao giá» tách khá»i cái ná»a kia. Hắn không cho phép những ngÆ°á»i thân yêu nhất lại dám ngá» vá»±c sá»± táºn tâm, lòng chung thuá»· vá»›i vợ con của hắn. Má»™t ngÆ°á»i hoà n toà n trong trắng trong cuá»™c sống cá nhân lại tá»± nháºn đã có lá»—i, má»™t cái lá»—i chÆ°a bao giá» hắn phạm phải, nghÄ© má»™t cách tá»™i lá»—i thì có, đôi lúc vẫn có nhÆ°ng là m những việc không xứng đáng thì chÆ°a bao giá», chÆ°a má»™t lần nà o, chỉ vì thÆ°Æ¡ng vợ, vì bệnh táºt của vợ cứ cho là vì cả cái bệnh hoang tưởng của vợ mà chịu nháºn lá»—i cho vợ được vui lòng, cho má»i việc rắc rối được êm xuôi để giữ được sá»± yên tÄ©nh vốn có của gia đình, các con hắn vẫn khuyên hắn nên là m nhÆ° thế.
Thì hắn vẫn thÆ°á»ng tá»± nháºn nhiá»u lầm lá»—i chÆ°a bao giá» hắn phạm phải hoặc trong thâm tâm hắn vẫn cho thái Ä‘á»™ ấy, việc là m ấy chả có gì là lầm lá»—i, nhÆ°ng hắn vẫn nháºn trÆ°á»›c bạn bè, trÆ°á»›c chi bá»™, trÆ°á»›c cấp trên thì sao? NgÆ°á»i ta chÆ°a nói hết câu hắn đã vá»™i và ng nháºn lấy tất cả, vá»›i bá»™ mặt giá»ng nói của ngÆ°á»i hối lá»—i thì sao? Hắn đã trÆ°á»n qua má»i chuyện rắc rối bằng sá»± sám hối nhanh nhảu để dà nh thá»i gian cho công việc viết lách thì đã sao? Cái lá»—i được nháºn khiến xung quanh quên Ä‘i nhanh chóng hắn đã là ngÆ°á»i có lá»—i, táºp thể luôn luôn đúng và hắn luôn luôn sai, đã kết luáºn được nhÆ° thế thì còn gì phải căm ghét hắn nữa. Thế là tha liá»n, quên liá»n và hắn cÅ©ng quên luôn đã từng nháºn những lầm lá»—i gì. Nhiá»u ngÆ°á»i bạn của hắn đã phải chịu vất vả cả năm, cả nhiá»u năm vì đã tranh cãi đến cùng má»™t cái lá»—i, xét đến cùng là hết sức vá»› vẩn so vá»›i những hoạt Ä‘á»™ng khác của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i. Hắn vẫn thầm chê cái bệnh ham tranh luáºn, ham lý lẽ, ham phân tÃch sai đúng, phải trái của ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i kia là bệnh của thằng ngu. Hắn còn Ä‘á»c được ở đâu đó, hình nhÆ° của cụ Mác thì phải, rằng má»i tấn bi kịch Ä‘á»u sinh ra từ cái ngu của con ngÆ°á»i.
Cái tấn tuồng ná»a bi ná»a hà i của vợ chồng hắn lúc cuối Ä‘á»i có phải từ cái ngu của hắn không nhỉ?
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y:
Last edited by Memory; 04-09-2008 at 11:36 AM.
|
21-04-2008, 01:30 AM
|
Guest
|
|
Bà i gởi: n/a
Thá»i gian online: 0 giây
|
|
Nguyễn Khải
Thượng đế thì cÆ°á»i (kỳ 4)
11.
Nếu không có cuá»™c cách mạng giải phóng dân tá»™c năm 1945 thì chắc hẳn mãi mãi hắn chỉ là đứa con thêm con thừa, đứa con bá» Ä‘i của má»™t dòng há». Nhá» có cách mạng, rồi lại nhá» có kháng chiến hắn đã trút dần được cái hồn nô lệ để cháºp chững táºp là m ngÆ°á»i tá»± do. NhÆ°ng là m ngÆ°á»i nô lệ, là m ngÆ°á»i phụ thuá»™c, ngÆ°á»i thÃch dá»±a dẫm thì quen, còn là m ngÆ°á»i tá»± do, ngÆ°á»i dám chịu trách nhiệm vá» những quyết định của mình thì còn lạ còn sợ. CÅ©ng là may hắn lại chá»n được cái nghá» là m báo, viết văn để dần dần tá»± cải tạo mình qua những tÃnh cách mạnh mẽ, quyết liệt của những nhân váºt hắn ái má»™. Hắn vốn ngưỡng má»™ những ngÆ°á»i anh hùng, đặc biệt là những anh hùng trong thất bại. NgÆ°á»i anh hùng trong thất bại bao giá» cÅ©ng tá»± toả sáng từ bên trong, gÆ°Æ¡ng mặt Æ°u tÆ° của há» trở lên cao quý và thÆ°á»ng gây được ấn tượng lâu dà i trong tâm thức hắn. Hắn rất sợ những gÆ°Æ¡ng mặt mãn nguyện, tá»± bằng lòng vá»›i mình, nó nông và dung tục, kể cả cái bản mặt của chÃnh hắn khi được Ä‘Æ°a lên mặt báo sau ngà y được nháºn giải thưởng Hồ Chà Minh đợt 2. Má»™t cái mặt hả hê đến thế còn hy vá»ng gì có thể viết được những trang văn hay hÆ¡n những cái đã viết.
Lại nói vá» những gÆ°Æ¡ng mặt, hắn rất mê những gÆ°Æ¡ng mặt của bạn bè lúc đã vá» già . GÆ°Æ¡ng mặt của Nguyên Ngá»c lúc già đẹp hÆ¡n lúc trẻ, đẹp hÆ¡n nhiá»u, tóc thÆ°a Ä‘i nên vầng trán nhÆ° rá»™ng ra, gồ hẳn lên khiến cái đầu nhÆ° lá»›n hÆ¡n vá»›i những nếp nhăn khắc khoải, Æ°u tÆ° nhÆ°ng ánh mắt lại bình thản, lấp lánh trong đáy sâu nhÆ° có má»™t thoáng cÆ°á»i. Nguyên Ngá»c kém hắn hai tuổi, và o bá»™ Ä‘á»™i chống Pháp sau hắn và i năm, nhÆ°ng há»c vấn sâu rá»™ng hÆ¡n hắn, sá»± từng trải ở chiến trÆ°á»ng cÅ©ng nhiá»u hÆ¡n hắn, nhất là thá»i kỳ chống Mỹ, và tà i năng viết lách cÅ©ng hÆ¡n hắn. Nguyên Ngá»c còn là ngÆ°á»i say mê hà nh Ä‘á»™ng, có kinh nghiệm trong hà nh Ä‘á»™ng thá»±c tiá»…n. Và còn là ngÆ°á»i rất quyết liệt trong niá»m tin của mình. Tuy nhiên theo hắn, con ngÆ°á»i tÆ° tưởng không cần biết tá»›i sá»± nhân nhượng, không cần biết đến vùng đệm, những khoảng giữa, không cần cả đồng minh để giữ được sá»± trong sáng và trá»n vẹn trong cách tÆ° duy của mình. Anh ta có thể đúng mà cÅ©ng có thể sai nhÆ°ng vẫn là má»™t cái mốc trên chặng Ä‘Æ°á»ng tiến hoá vá» tÆ° duy của đồng loại. Còn là ngÆ°á»i hà nh Ä‘á»™ng thì lại hoà n toà n khác. NgÆ°á»i hà nh Ä‘á»™ng trÆ°á»›c hết phải là ngÆ°á»i biết tổ chức sá»± cá»™ng tác của nhiá»u ngÆ°á»i, có khả năng Ä‘oà n kết vá»›i nhiá»u loại ngÆ°á»i, biết nhân nhượng, biết nhẫn nhục, biết chỠđợi, biết biến hoá để cùng há» hà nh Ä‘á»™ng cho tá»›i ngà y đạt được mục Ä‘Ãch. Sá»± cô Ä‘á»™c sẽ là m nhà tÆ° tưởng lá»›n mạnh lên nhÆ°ng lại phá phách những Ä‘iá»u kiện của ngÆ°á»i hà nh Ä‘á»™ng. Nguyên Ngá»c mãi mãi chỉ là ngÆ°á»i của tÆ° tưởng, là nhà tÆ° tưởng của thế hệ bá»n hắn, vá»›i hắn thế là quá đủ, đủ để xem bạn nhÆ° má»™t hình mẫu lý tưởng để tá»± Ä‘iá»u chỉnh cách sống và cách viết của hắn.
Má»™t gÆ°Æ¡ng mặt nữa cÅ©ng có sức hấp dẫn hắn trong nhiá»u năm. Ãó là gÆ°Æ¡ng mặt của L.H.N. Anh ấy nguyên là bà thÆ° tỉnh uá»· VÄ©nh Phú, sau nà y còn là bà thÆ° tỉnh uá»· Thanh Hoá. N. có gÆ°Æ¡ng mặt của ngÆ°á»i luôn luôn trăn trở, lo lắng vì cái trách nhiệm quá lá»›n của mình. Và anh rất tháºt thà , anh thuyết phục hắn ngay từ lần gặp đầu tiên vì sá»± chân tháºt. Phải là ngÆ°á»i tá»± tin, biết rõ giá trị của mình má»›i dám nói tháºt vá»›i ngÆ°á»i chỉ má»›i Ä‘á»c văn chứ chÆ°a biết ngÆ°á»i. Khi hắn há»i vỠông Kim Ngá»c, cố bà thÆ° tỉnh uá»· VÄ©nh Phú dám là m khoán chui để dân bá»›t khổ, N. không tránh né gì cả, còn nói rất nhiá»u vá» mối quan hệ thân thiết của mình vá»›i ngÆ°á»i tiá»n nhiệm. Theo N. ông Kim Ngá»c có hai Ä‘iá»u đáng tiếc. Thứ nhất, ông ta dám là m má»™t việc Ä‘á»™ng trá»i mà chả có lý lẽ gì cả, chỉ nói là có lợi và nên là m. Còn các phái viên của trung Æ°Æ¡ng vá» kiểm tra thì lại có quá nhiá»u lý lẽ để phản bác, cãi không được nên Ä‘Ã nh cúi đầu chịu tá»™i, chịu tá»™i nhÆ°ng vẫn ấm ức vì việc là m của hỠđâu có giống vá»›i lý sá»± của trung Æ°Æ¡ng. Thứ hai, ông Ngá»c không biết dùng trà thức, ông dùng ngÆ°á»i bằng những quen biết trá»±c tiếp nên anh trà thức đứng vòng ngoà i. Phó chủ tịch tỉnh phụ trách văn xã là má»™t bà nông dân, nhai trầu bá»m bẻm. Phó chủ tịch phụ trách công nghiệp là má»™t ông thợ rèn. Má»™t bà phó ban nông nghiệp cÅ©ng ăn trầu và chả biết gì vá» công việc của mình cả. Thủ lÄ©nh có chà lá»›n nhÆ°ng không có ngÆ°á»i cá»™ng tác và trợ lý xứng đáng, không có má»™t Ä‘á»™i ngÅ© những trà thức trẻ là m háºu thuẫn phÃa sau. Biết là mình bị kết án oan và lý lẽ của cấp trên là giáo Ä‘iá»u, tách khá»i sá»± váºn Ä‘á»™ng của Ä‘á»i sống, tách khá»i những mong muốn nóng bá»ng của ngÆ°á»i nông dân, nhÆ°ng không có lý lẽđể bảo vệ, không biết cả cách bảo vệ. Khi nháºn nhiệm vụ là bà thÆ° tỉnh uá»·, anh N đã là m ba việc để tưởng niệm nhà cách mạng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c. Má»™t là , Ä‘Æ°a khoán há»™ và o nghị quyết của tỉnh uá»· vì lúc nà y trung Æ°Æ¡ng đã ná»›i tay rồi. Hai là , tÆ° hữu hoá ngôi nhà của ông Kim Ngá»c, định giá là hai trăm ngà n, lấy tiá»n trợ cấp của tỉnh bù và o. Ba là , xây má»™ cho vị tiá»n nhiệm tại nghÄ©a trang của tỉnh. "Rồi anh N. há»i hắn: "Là m thế có được không?" Hắn nói rất chân thà nh: "Lòng biết Æ¡n đối vá»›i những ngÆ°á»i anh hùng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c cÅ©ng là má»™t hà nh vi đẹp của ngÆ°á»i cầm quyá»n". Mấy năm sau khi hắn vá» Thanh Hoá, cÅ©ng là quê gốc của hắn, thì anh N. lại là bà thÆ° tỉnh uá»· Thanh Hoá. Hắn có há»i anh: "anh đánh giá vị bà thÆ° tiá»n nhiệm của tỉnh nà y nhÆ° thế nà o?"N. nói: "Trong ná»n kinh tế bao cấp ông H. rất giá»i, là m thâm canh giá»i, là m thuá»· lợi giá»i, huy Ä‘á»™ng lÆ°Æ¡ng thá»±c cho tiá»n tuyến rất quyết liệt, lại có năng lá»±c tổng hợp. NhÆ°ng khi ná»n kinh tế chuyển sang cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng thì ông ấy không thoát được thân". Nháºn xét vá» má»™t ngÆ°á»i thất bại nhÆ° thế là khách quan, vô tÆ° và rất có tÆ° cách. Anh N. cÅ©ng là má»™t nhân váºt lý tưởng để hắn nuôi dưỡng cái phẩm chất là m ngÆ°á»i của hắn.
Trần Kim Trắc cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i hắn rất kÃnh trá»ng vá» nhân phẩm cÅ©ng có má»™t gÆ°Æ¡ng mặt tuyệt đẹp, nhà u nát những nếp nhăn, tóc bạc, râu bạc, lông mà y, long mi Ä‘á»u bạc, trong cái nhìn cứ nhÆ° ẩn giấu đâu đó má»™t thoáng cÆ°á»i, không phải là cÆ°á»i giá»…u mà là cái cÆ°á»i khiêm nhÆ°á»ng của ngÆ°á»i biết Æ¡n, biết Æ¡n cuá»™c Ä‘á»i đã rất tà n nhẫn vá»›i mình, biết Æ¡n bạn bè đã từng gây nhiá»u khó khăn cho mình, nhÆ° ngÆ°á»i đã vượt khá»i Sông Mê, đã tá»›i bến bá» của sá»± Giác Ngá»™. Hắn đã quan sát rất kỹ cuá»™c gặp mặt giữa nạn nhân vá»›i những ngÆ°á»i đã từng là m án nhân ngà y ká»· niệm 40 năm tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i ra mắt bạn Ä‘á»c. Những ngÆ°á»i "chân chÃnh" nhÆ° hÆ¡i ngượng, cÆ°á»i gượng, nói gượng, còn kẻ đã "phạm tá»™i", đã mất nhiá»u chục năm sống khốn khổ khốn nạn thì cÆ°á»i nói nhá» nhẻ, nhún nhÆ°á»ng: "Dạ, thÆ°a vẫn khoẻ", "Dạ, năm nay vừa tròn bảy mÆ°Æ¡i...". "Dạ, vẫn viết, tuổi già chỉ có hai việc, cõng chắt ngoại Ä‘i chÆ¡i, lúc chắt Ä‘i trẻ thì ngồi viết, viết cÅ©ng cháºm lắm, nhÆ°ng vẫn có chút việc riêng để là m". Chả giáºn ai cả, chả oán ai cả, vẫn biết Æ¡n Ä‘á»i, Ä‘á»i cho sống đến lúc tóc bạc để được gặp lại bạn cÅ©, má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i mấy ai tránh được những rủi ro, những rủi ro đâu có sao, chả sao cả, nó vẫn là muối của Ä‘á»i... GÆ°Æ¡ng mặt của Trần Kim Trắc mãi mãi ám ảnh hắn, cổ vÅ© hắn những lúc hắn vấp phải những chuyện buồn.
12.
Dầu hắn không được bất cứ giải thưởng văn chÆ°Æ¡ng nà o, không là má»™t tên tuổi gì trong là ng văn hắn vẫn cứ là má»™t ngÆ°á»i may mắn. Nếu không có cách mạng thì mãi mãi hắn sẽ bị ám ảnh là má»™t đứa trẻ bị ruồng bá», há»c hà nh dang dở, tÃnh cách yếu Ä‘uối, chỉ xứng đáng có má»™t thân pháºn hèn má»n, sống bám và o những ông anh bà chị giầu sang. NhÆ° nhiá»u ông bác, ông chú nghèo hèn sống lẩn khuất trong cái bóng phú quà của dòng há» mà hắn đã được biết. Rồi vá»›i cái nghá» là m báo trong mấy chục năm hắn đã được tiếp xúc vá»›i vô số ngÆ°á»i, là ngÆ°á»i cùng thá»i đã tham gia hai cuá»™c chiến tranh, má»™t thá»i hoà bình gian nan vất vả, lại má»™t thá»i thay đổi cách quản lý kinh tế vá»›i bao nhiêu chìm nổi trong má»—i số pháºn. Non ná»a thế ká»· sóng to gió lá»›n, đất nÆ°á»›c nghiêng ngả bởi những rung chuyển từ chân móng nên đã sinh ra mấy lá»›p ngÆ°á»i dám ôm má»™ng cải tạo xã há»™i, cải tạo thế giá»›i, dám có những ý tưởng táo bạo, những hà nh Ä‘á»™ng và cách sống vượt khá»i má»i giá»›i hạn của con ngÆ°á»i. ChÃnh há» là "dưỡng chất trần gian" đã nuôi sống và thay đổi dần dần cái thế giá»›i tinh thần của hắn, xúi giục hắn biết má»™ng mÆ¡, biết lãng mạn, biết quên cái thân pháºn tẻ nhạt của mình để hoà nháºp và o những thay đổi lá»›n lao trong số pháºn cá»™ng đồng. Hắn trở thà nh ngÆ°á»i có chà hÆ°á»›ng từ đó, dám nghÄ© dám viết má»™t cách Ä‘á»™c láºp từ đó. Nếu kể hết những ngÆ°á»i đã có ảnh hưởng hoặc thấp thoáng hoặc sâu Ä‘áºm vá»›i hắn trong suốt mấy chục năm thì nhiá»u lắm, hắn cÅ©ng chả thể nhá»›, hắn ghi chép Ä‘á»i của nhiá»u ngÆ°á»i nhÆ°ng chÆ°a bao giá» ghi chép những thay đổi hoặc những sá»± kiện quan trá»ng đã xảy ra vá»›i mình. Hắn không có thói quen viết nháºt ký, nhiá»u lắm là hắn ghi vá»™i ở rìa trang bản thảo: "Bữa nay Huỳnh sốt cao, rất lo!", "Bữa nay lại cãi nhau vá»›i vợ, cô ấy doạ ly hôn, chuyện vá»› vẩn mà rất buồn...". Ngay cả chuyện là m sụp đổ má»™t ná»a niá»m vui và hy vá»ng của hắn, hắn cÅ©ng chỉ ghi vá»™i, vẫn là ở phần rìa trang viết nháp của má»™t truyện ngắn chỉ vừa má»›i bắt đầu và sẽ không bao giá» hoà n thà nh: "Thứ Năm, chiá»u 17 tháng 5 năm 1973, lúc 5 giá» 30 chiá»u, Huỳnh, đứa con trai yêu dấu của bố đã bị chết Ä‘uối ở sông Hồng, năm con vừa tròn 15 tuổi. Con Æ¡i! Bố chết được chăng? Nếu mà bố chết được thay con!!!..." NhÆ°ng những chuyện má»›i xảy ra trong khoảng ba chục năm trở lại thì hắn còn nhá»›. Vì những con ngÆ°á»i khiến hắn phải xúc Ä‘á»™ng, phải bà ng hoà ng, có cÆ¡ há»™i để hiểu thêm má»™t khÃa cạnh u uẩn trong tâm hồn con ngÆ°á»i, hắn Ä‘á»u viết thà nh truyện cả, những truyện ngắn, những tạp văn. Những trang viết dà nh cho bạn Ä‘á»c cÅ©ng là những trang viết dà nh cho riêng hắn, là những khoảnh khắc hắn đã sống và đã nghÄ©, là má»™t phần sống của chÃnh hắn, má»—i dòng chữ là má»™t nhịp Ä‘áºp lúc nhanh lúc cháºm của trái tim nghệ sÄ© trong hắn trÆ°á»›c vẻ đẹp muôn mầu của cuá»™c Ä‘á»i, là quà tặng không cạn kiệt của Ä‘á»i luôn luôn tá» ra hà o phóng vá»›i hắn.
Cách đây đã ba chục năm, ở góc Ä‘Æ°á»ng Phan Ãình Phùng - Phùng HÆ°ng có má»™t bà lão nhặt hoa đại trồng ở các công sở, tãi phÆ¡i ở má»™t Ä‘oạn hè, vừa chải đầu bắt chấy vừa trông các cánh hoa héo dần, ngÆ°á»i bà cao, má»ng, tuổi khoảng bảy mÆ°Æ¡i nhÆ°ng tóc chÆ°a bạc nhiá»u, hai hà m răng nhuá»™m Ä‘en còn nguyên vẹn, Ä‘i lại cứng cáp, nhanh nhẹn. Bà lão chỉ vắng mặt có buổi sáng, còn trÆ°a, chiá»u, tối Ä‘á»u ngồi dÆ°á»›i cái vòm mái rá»™ng của má»™t cÆ¡ quan luôn luôn đóng cá»a. Từ tạp chà qua đó chỉ và i bÆ°á»›c chân, lại có nhiá»u quán hà ng bán trà chén, buổi sáng thì đủ thứ quà gánh cho ngÆ°á»i Ä‘i là m ăn Ä‘iểm tâm, nên hắn qua lại má»™t ngà y rất nhiá»u lần, nhìn bà lão mãi hoá quen rồi hoá thân vì gÆ°Æ¡ng mặt của bà phảng phất giống vá»›i gÆ°Æ¡ng mặt của mẹ hắn năm bà còn khoẻ ngồi bán trầu vá» cÅ©ng ở má»™t góc Ä‘Æ°á»ng. Má»™t gÆ°Æ¡ng mặt buồn thiu nhÆ°ng bình thản, đã coi má»i chuyện sống chết đói no nhÆ° chả còn liên can tá»›i mình. Lần đầu hắn bắt chuyện vá»›i bà cụ là má»™t buổi chiá»u bà lão Ä‘i giao hà ng cho má»™t cá»a hà ng bán thuốc Nam vừa trở vá» ngồi ăn bún ở má»™t quán hà ng bán trà chén hắn vẫn hay ngồi uống. Bà lão ăn bún vá»›i muối, ăn bốc mà ăn ngon là nh lắm, thoả thuê lắm. Chị hà ng nÆ°á»›c nhìn bà lão ăn chằm chằm rồi buông má»™t câu: "Nhìn bà ăn cháu ghê cả ngÆ°á»i". Bà lão nói nhấm nhẳn: "Thế hả?" Chị kia lại nói: "Ä‚n bún vá»›i mắm vá»›i riêu chứ ai lại ăn vá»›i muối bao giá»!" Má»™t ngÆ°á»i khác há»i: "Bà sống má»™t mình à ?" Chị hà ng nÆ°á»›c nói: "Má»™t mình thế nà o, bà có những hai anh má»™t chị kia, Ä‘á»u là ngÆ°á»i Ä‘i là m cho nhà nÆ°á»›c cả". Bà lão ngừng ăn nói: "Ãi là m có lÆ°Æ¡ng chỉ có hai anh thôi, còn cô út thì bán rau, chồng nó đạp xe xÃch lô, con lại đông, nhà nó là túng nhất đấy". Má»™t ngÆ°á»i nữa há»i: "Bà không ở vá»›i con nà o à ?" Bà lão đã ăn xong má»™t ký bún, còn nhặt những sợi bún dÃnh và o những mảnh lá dong ăn nốt, xin má»™t chén nÆ°á»›c rồi má»›i trả lá»i: "NgÆ°á»i già trái tÃnh chả ở vá»›i ai được cả. Tôi thÃch ở má»™t mình". Chị hà ng nÆ°á»›c há»i: "NhÆ°ng bà vẫn đến thăm các anh chị ấy chứ?" - "Dăm bữa ná»a tháng lại đến thăm má»™t nhà , ăn mặc tá» tế, nói là vừa ở quê ra, quê tôi ở Bần, ra Hà Ná»™i cÅ©ng gần". Hắn há»i: "Tại sao bà phải là m thế, không ở hẳn vá»›i má»™t ai thì ở luân phiên, má»—i nhà ở má»™t tháng chẳng hạn". Bà lão nhìn hắn rồi bảo: "Tôi ăn uống xấu thói lắm anh ạ, sợ con cháu nó cÆ°á»i, sợ nhất là bạn con đến chÆ¡i cùng ngồi ăn sẽ cÆ°á»i". Hắn lại nói: "Bà cứ hay lo xa chứ ai dám cÆ°á»i mẹ của bạn?" Bà lão cÆ°á»i nhá»: "Bạn con không cÆ°á»i nhÆ°ng con trai con dâu thì khó chịu lắm. Cứ thấy mặt mẹ là chúng nó lÆ°á»m, chúng nó gắt, mà mình có là m gì nên tá»™i, chỉ có má»—i cái tá»™i luá»™m thuá»™m, bẩn thỉu thôi". Nuôi con lúc trẻ để nhá» con lúc già lúc chết, nhÆ°ng lúc già lại bị con Ä‘uổi thì sống vá»›i ai. Ãã có lần bà lão bán cây lá thuốc Nam nói vá»›i hắn: "Ai lo ốm lo chết chứ tôi chả lo má»™t tý nà o. Cái tạng tôi đã phải nằm chỉ má»™t hai bữa là chết ngay thôi, ngÆ°á»i chết vô thừa nháºn đã có nhà nÆ°á»›c lo, không lo chả lẽ để thối cả hà ng phố à , mà con cái lại đỡ phải tiêu má»™t món tiá»n lá»›n! Thế chả hÆ¡n Æ°?" Ãã nghÄ© cái chuyện thÆ°Æ¡ng tâm vá» má»™t ngÆ°á»i mẹ có những ba con mà phải sống má»™t mình, chết má»™t mình ở má»™t góc phố rồi mình sẽ quên mau mà lại không quên nổi, lại nghÄ© lan man tá»›i mẹ, nếu nhÆ° không có cuá»™c đổi Ä‘á»i sợ rằng bà cÅ©ng sẽ phải sống nhÆ° thế, phải chết nhÆ° thế, Ä‘á»i mẹ đã khổ Ä‘á»i các con chắc cÅ©ng khổ, cái ý nghÄ© buồn thảm ấy thÆ°á»ng len đến khi hắn vừa được in má»™t cuốn sách má»›i, vừa được Ä‘á»c má»™t bà i báo có lá»i khen ngợi, hoặc lúc hắn Ä‘Æ°a vợ con Ä‘i xem má»™t vở kịch chÃnh hắn là tác giả đêm khai diá»…n, đại để cứ má»—i lần hắn được nháºn thêm má»™t vinh dá»±, bá»™ mặt buồn thảm của bà mẹ hắn vá»›i hai đứa con chÆ°a tá»›i tuổi trưởng thà nh lại chợt loé sáng trong má»™t khoảnh khắc khiến hắn có gÆ°Æ¡ng mặt tÆ° lá»± nhÆ° ngÆ°á»i có lá»—i, lại nhÆ° ngÆ°á»i có nợ mà chÆ°a thể trả, chÆ°a kịp trả, chÃnh là ở những giây phút ấy bạn bè muốn gần hắn hÆ¡n, muốn thÆ°Æ¡ng hắn hÆ¡n. Gần hai chục năm sau hắn má»›i viết truyện ngắn Mẹ và các con, viết xong trong lòng hắn cÅ©ng vÆ¡i nhẹ phần nà o.
Hắn là ngÆ°á»i được thá»i nên hay gặp may nhÆ°ng hắn lại thÃch được trò chuyện vá»›i những ngÆ°á»i thiếu may mắn vì sá»± đối đầu của há» vá»›i những khắc nghiệt của số pháºn luôn luôn là m hắn mê mẩn. Vả lại cái sức mạnh ẩn giấu trong má»—i con ngÆ°á»i là vô cùng, cái sức mạnh ấy có thể sánh ngang vá»›i thượng đế, nhÆ°ng chỉ bá»™c lá»™ hoà n toà n khi lâm và o những cảnh ngá»™ mÆ°á»i phần bế tắc, hoặc là chết hoặc trở thà nh ngÆ°á»i mãi mãi không thể bị đánh bại... Hắn là ngÆ°á»i có tÃnh cách má»m yếu nên thÆ°á»ng né tránh những cảnh ngá»™ phải đối đầu vá»›i số pháºn. Hắn vẫn biết ở Ä‘á»i nà y những ngÆ°á»i gặp quá nhiá»u may mắn thÆ°á»ng là những kẻ tầm thÆ°á»ng trên má»i lãnh vá»±c: chÃnh trị, kinh tế, văn nghệ, khoa há»c. Há» Ä‘i bằng chân của ngÆ°á»i khác, nghÄ© bằng đầu của ngÆ°á»i khác, và đã có nhiá»u ngÆ°á»i dá»n quang má»i chông gai trên Ä‘Æ°á»ng thăng tiến của há». Ãừng nghÄ© là hay nhá, là dở lắm đấy, khi gặp sá»± đối nghịch ngoà i sá»± chuẩn bị những kẻ ấy chỉ còn biết khóc thôi. Và con cái há» thừa hưởng má»™t dòng máu loãng, sức chảy lá» Ä‘á» chỉ là những kẻ bất túc, chả có mấy ai nên ngÆ°á»i sau khi đã ăn hết lá»™c của cha ông. Khi ngồi nói chuyện vá»›i má»™t thÆ°Æ¡ng binh mù, má»™t vợ ba con là m nhà ở chân Ä‘á»™ng Từ Thức của huyện Nga SÆ¡n, hắn vừa nghe vừa tá»± vấn mình, hắn sẽ hà nh Ä‘á»™ng ra sao khi gặp trÆ°á»ng hợp ấy. Anh thÆ°Æ¡ng binh năm ấy đã ngoà i bốn mÆ°Æ¡i tuổi, là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông đẹp trai, vóc dáng cÅ©ng đẹp, nói rằng cái năm 1970 anh má»›i có 20 tuổi, đã có giấy gá»i nháºp há»c trÆ°á»ng đại há»c y khoa vì anh đã trúng tuyển vá»›i số Ä‘iểm cao. CÅ©ng dịp ấy xã tuyển thêm quân bổ sung và o số thiếu đã lên Ä‘Æ°á»ng hồi đầu năm. Trong ban chấp hà nh xã Ä‘oà n thanh niên có ba uá»· viên có tên trong danh sách Ä‘i nghÄ©a vụ quân sá»± lần ấy thì hai đã xin hoãn vá»›i đủ thứ lý do và được chÃnh quyá»n xã xác nháºn nên ngÆ°á»i Ä‘i há»c đại há»c phải tình nguyện ra mặt tráºn để giữ lấy danh dá»± của má»™t táºp thể trÆ°á»›c các Ä‘oà n viên. Váºy mà những kẻ đã trốn chạy vẫn nhìn thẳng và o mặt bạn bè ở chiến trÆ°á»ng trở vá» nhÆ° thÆ°á»ng, lại còn là ông chủ thuê nhân công, kẻ cho vay lãi. ngÆ°á»i là m công và kẻ vay nợ Ä‘á»u là lÃnh ở chiến trÆ°á»ng trở vá» vá»›i cái ba lô rá»—ng tuếch, vá»›i rất nhiá»u thÆ°Æ¡ng táºt trên ngÆ°á»i. Chả ngượng má»™t tà nà o, chả ná»›i tay má»™t tà nà o. Giữ được trá»n vẹn danh dá»± má»™t chà ng trai thá»i chiến má»›i đắt giá là m sao! Trung thà nh vá»›i cách sôngs của mình má»›i gian nan là m sao! Còn hắn? Và thá» lại là hắn? Hắn sẽ nghiá»…m nhiên cầm tá» giấy gá»i và o đại há»c ra Hà Ná»™i, chả ai dám ngăn, chả ai dám trách. Dăm bảy năm sau hắn ra trÆ°á»ng sẽ là má»™t ông bác sÄ©, nhá»› lại chuyện cÅ©, hắn có thể nói: "Cái số tôi cÅ©ng gặp may, năm ấy tôi đã thi Ä‘á»— nên..." Cái may mắn ấy là vinh hay nhục, là nên khoe hay nên giấu tá»± hắn phải biết!
Truyện ngắn Cặp vợ chồng dưới chân động Từ Thức đã được viết trong sự ăn năm ấy, trong sự ngượng ngùng ấy.
NhÆ°ng những mẫu ngÆ°á»i có sức sống tinh thần mạnh mẽ, phong phú má»›i tháºt là những nhân váºt gan ruá»™t của hắn. Ãầu những năm 80, lần đầu tiên hắn được vá» vùng đất huyá»n thoại Ãồng Tháp MÆ°á»i mà hắn đã khao khát có ngà y được đặt chân đến từ thá»i kháng chiến chống Pháp. Rồi hắn lại được gặp và trò chuyện dà i ngà y vá»›i má»™t nhân váºt đã sống trong cái huyá»n thoại ấy suoót ba chục năm, không má»™t ngà y rá»i xa, lúc buồn lúc vui, lúc thắng lúc bại, và bây giá» ngồi trÆ°á»›c mặt hắn là má»™t ông già chÆ°a tá»›i sáu chục tuổi, gà y nhá», má»ng mảnh, trong suốt, chỉ còn sức sống ở đôi mắt và giá»ng nói. Má»™t ngÆ°á»i trong suốt ba chục năm chỉ hoạt Ä‘á»™ng ở cấp xã, là linh hồn của cuá»™c kháng chiến chống Mỹ của má»™t rẻo đất bám dá»c con kinh Bùi, có tháng nằm trong bÆ°ng trong đìa, có tháng phải sống trong hầm, mùa nÆ°á»›c nổi vẫn phải sống trong hầm, từ ngá»±c trở xuống ngâm trong nÆ°á»›c, từ ngá»±c trở nên tạm gá»i là phần khô, thá»±c ra vẫn Æ°á»›t, vì phải tá»±a đầu và o bùn mà thở. Ban ngà y đứng trong nÆ°á»›c, đêm đến vẫn lá»™i trong nÆ°á»›c mà hoạt Ä‘á»™ng. Cả mấy tháng không lúc nà o khô ngÆ°á»i, khô tóc, má»i thứ lóong trong ngÆ°á»i rụng bằng hết, đến da thịt cÅ©ng muốn bở tung, chẳng qua chỉ còn má»™t chút máu chảy bên trong nên chÆ°a bị rữa nát mà thôi. ChÃnh ông MÆ°á»i là ngÆ°á»i đã chôn súng xuống theo Hiệp định GiÆ¡-neo, lại cÅ©ng chÃnh ông moi súng lên để tái vÅ© trang, có khi phải là m lÃnh của Bình Xuyên, của Cao Ãà i để được tá»± do nổ súng và o quân của Diệm, có lúc lại bá»›i tóc để râu nhÆ° ông già để sống hợp pháp trong các cuá»™c đấu tranh chÃnh trị, đêm đến lặn lá»™i đến từng ấp và o từng nhà kêu gá»i cán bá»™, đảng viên kháng chiến cÅ© trở lại hoạt Ä‘á»™ng, có ngÆ°á»i nháºn, có ngÆ°á»i bảo còn phải chá», có ngÆ°á»i đóng chặt cá»a không tiếp, Ä‘ang là ngÆ°á»i thắng bá»—ng chốc thà nh ngÆ°á»i thua, Ä‘ang là m chủ lại phải đổi chá»— là m tá»›, Ä‘ang kiêu hãnh nhìn lên lại phải ngáºm ngùi nhìn xuống, là ngÆ°á»i thắng đã khó, là m ngÆ°á»i bại, vì thá»i thế mà phải chịu bại, còn khó hÆ¡n nhiá»u, lúc hÆ¡ ngÆ°á»i trên lá»a, lúc nhúng ngÆ°á»i trong băng, vá»›t lên nhồi xuống không biết bao nhiêu báºn trong vòng hai chục năm đánh Mỹ. Rồi cÆ¡ sở phản, bạn chà cốt đầu hà ng, vừa gây dá»±ng được má»™t ấp chÆ°a kịp vui lại bị phá phách cả mấy ấp, buồn chỉ muốn chết. Không thể vui nhÆ°ng cÅ©ng không được buồn, không nằm im nhÆ°ng cÅ©ng không được phép manh Ä‘á»™ng khi chÆ°a có lệnh, đầu óc lúc nà o cÅ©ng căng thẳng những tÃnh toán, việc là m đêm nay, những việc là m bữa mai, những ngà y tá»›i, không được sai sót má»™t ly, sai là có đầu rÆ¡i máu chảy. Không dám nghÄ© tá»›i ngà y đất nÆ°á»›c hoà bình thống nhất mà ông vẫn còn sống để được thở má»™t hÆ¡i rõ dà i, được nằm duá»—i ra trên bá»™ ván gá»—, nhắm mắt lại cho từng thá»› thịt, từng Ä‘Æ°á»ng gân giãn ra, má»m lại để lắng nghe đến táºn cùng cái im lặng mênh mông của má»™t ngà y không có bom đạn, ngà y đầu tiên có hoà bình, ngà y đầu tiên không phải lo gì cả, không phải nghÄ© gì cả.
NhÆ°ng Ä‘i chÆ¡i, nói chÆ¡i, nghÄ© chÆ¡i chÆ°a được mấy ngà y ông đã phải khoác khăn gói lên Ä‘Æ°á»ng sang huyện bạn bên kia con kinh Bùi đối mặt vá»›i má»™t cuá»™c chiến má»›i, mà kẻ thù vốn là bạn chà thiết đã trở thà nh má»™t ác bá nắm quyá»n sinh sát hà ng chục ngà n dân Ä‘ang chết khiếp vì lo sợ bởi những mối quan hệ vá» thân tá»™c, vá» bè bạn, vá» là m ăn vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i của chÃnh quyá»n nguỵ. HỠđã phải dâng hiến cho ngÆ°á»i cầm quyá»n má»›i má»™t phần hoặc má»™t ná»a gia sản của há», cả con gái của hỠđể mong được ngÆ°á»i chiến thắng quên Ä‘i những oán thù cÅ©. Những việc phức tạp ấy đã có cấp huyện lo, cấp tỉnh lo, việc gì anh phải lo thay? Hắn nói vá»›i ông MÆ°á»i thế. Ông cÆ°á»i buồn: "Há» cÅ©ng Ä‘ang lo những việc của há», cả việc chung lẫn việc riêng, đã nói nhiá»u lắm, nói đến mấy năm nhÆ°ng chả ai thèm quan tâm, ngÆ°á»i nà y đẩy sang ngÆ°á»i kia, cái sợ của dân vẫn nguyên nhÆ° cÅ©, cà ng ngà y cà ng sợ, ngay cả những ngÆ°á»i đã trót thổ lá»™ việc nà y việc kia vá»›i mình cÅ©ng mất tăm mất tÃch sau đó Ãt ngà y. ChÃnh tôi còn phải hãi kia mà !" Cấp trên của há» không lo thì ông sẽ lo, ông là đảng viên mà , đảng viên cá»™ng sản quan tâm đến cả việc thế giá»›i huống là việc của huyện mình, tỉnh mình. NgÆ°á»i phá án Ä‘i má»™t mình, không có súng, không có cả đồng Ä‘á»™i, lại đứng ngoà i sáng, kẻ có tá»™i bè đông cánh rá»™ng, giấu mặt trong các chức vụ của kẻ Ä‘Æ°Æ¡ng quyá»n mà vẫn hãi ông vì ông có sức mạnh của niá»m tin, của lẽ phải và cả cái bản lãnh của hai chục năm hoạt Ä‘á»™ng trong vòng vây của kẻ thù. Ông đã bị bá»n giấu mặt ám sát hụt hai lần ngay tại nhà , má»™t lần và o đêm bằng súng, má»™t lần và o buổi chiá»u bằng lá»±u đạn, nhÆ°ng ông vẫn giấu nhẹm, đến vợ mãi sau má»›i được biết, cái chuyện đồng chà ám hại nhau có gì là hay mà là m ầm lên. Cuá»™c chiến ấy đã kéo dà i gần mÆ°á»i năm mà chÆ°a kết thúc, cÅ©ng chÆ°a biết đến ngà y nà o má»›i kết thúc. NhÆ°ng xem chừng ông MÆ°á»i thua, cái thằng giặc trong nhà ấy má»—i ngà y nhÆ° má»™t đông hÆ¡n lên, quyá»n má»—i ngà y lá»›n mãi ra, nếu để lâu nữa không chừng trung Æ°Æ¡ng cÅ©ng phải thua. Ông MÆ°á»i nói ngáºm ngùi: "Cuá»™c chiến lần nà y tôi thua là cái chắc, chú Hai à ! Tôi thì không thể đánh tiếp được nữa rồi, tôi không mệt, cÅ©ng chÆ°a nản nhÆ°ng đã lá»›n tuổi lại bệnh táºt rá» rá», sống nay chết mai chỉ lo mình chết rồi sẽ giao việc nà y cho ai? Nếu chú Hai có lòng chú nên thay tôi là m tiếp bằng cái nghá» là m báo của chú, được không?".
Má»™t năm sau tiểu thuyết Vòng sóng đến vô cùng ra mắt bạn Ä‘á»c, số lượng in rất lá»›n: mÆ°á»i ngà n cuốn, nhÆ°ng bán cháºm, chả có dÆ° luáºn gì trong giá»›i viết văn, trong bạn Ä‘á»c và nhất là bạn Ä‘á»c tỉnh Ãồng Tháp. Hắn cứ buồn mãi, không phải buồn vì cuốn sách không được nổi tiếng mà buồn vì má»™t lần nữa ông MÆ°á»i lại chìm sâu và o quên lãng chỉ vì cái bất tà i của má»™t cây bút. Nhiá»u năm sau, báo Văn nghệ Ãồng Tháp đăng lại cuốn sách bị quên đó theo kiểu từng kỳ báo, tức là những ngÆ°á»i đồng hÆ°Æ¡ng của ông MÆ°á»i đã nháºn ra nhân váºt huyá»n thoại của quê hÆ°Æ¡ng, nháºn ra bóng dáng của cha ông và của chÃnh mình qua những trang viết cái tà i có Ãt nhÆ°ng cái tình có nhiá»u, lòng ngưỡng má»™ lại nhiá»u...
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 5)
13.
Ãá» tà i vùng nông thôn theo đạo Thiên Chúa cÅ©ng là má»™t lãnh vá»±c hắn gắn bó từ nhiá»u chục năm nay. ChÃnh là vá»›i Ä‘á» tà i ấy mà hắn bÆ°á»›c hẳn và o nghá» văn từ truyện ngắn Nằm vạ, sau đó là tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t. Từ nhá» hắn có thiên hÆ°á»›ng vá» cái thiêng liêng, cái thế giá»›i bên kia để tìm má»™t chá»— ẩn náu cho cái thân pháºn bấp bênh của mẹ con hắn, và cÅ©ng là nÆ¡i giải toả cho nhiểu ẩn ức của má»™t tuổi thÆ¡ có quá nhiá»u ná»—i buồn. Khi trò chuyện vá»›i nhiá»u chúng sinh từ chủng viện Bái trở vá» quê trong các dịp nghỉ, hắn thông cảm nhanh chóng vá»›i những Æ°á»›c nguyện của há»: muốn dâng hiến Ä‘á»i mình cho Thiên Chúa và giáo há»™i vì tá»± xem đã có Æ¡n thiên triệu. "Số pháºn của em đã được định Ä‘oạt từ trên là m sao em dám thay đổi, mà em cÅ©ng không muốn thay đổi." NhÆ°ng địa pháºn Bái lại có quá nhiá»u tá»™i lá»—i trong những năm Pháp chiếm đóng, giáo sÄ© thà nh sÄ© quan, toà giám thà nh văn phòng của má»™t tỉnh tá»± trị, các nhà thá» thà nh đồn bốt, kẻ xâm lược và giáo há»™i trá»™n lẫn vá»›i nhau, cùng nhau là m những việc mà má»™t dân tá»™c Ä‘ang kháng chiến không thể tha thứ. Những tu sÄ© trẻ há» cÅ©ng biết thế, há» lấy là m Ä‘au Ä‘á»›n vì những chuyện tệ hại ấy nhÆ°ng không thể tìm ra lối thoát. Là tu sÄ© của má»™t giáo há»™i có chá»— đứng xứng đáng trong lòng dân tá»™c là nguyện vá»ng tha thiết của há». NhÆ°ng bằng cách nà o thì há» không thể biết, và nhà văn cÅ©ng chÆ°a có cách lý giải có sức thuyết phục cả hai phÃa: nhà nÆ°á»›c và giáo há»™i. Trong má»™t lần vá» thăm má»™t xứ đạo của tỉnh Thái Bình, hắn chợt nhìn thấy má»™t chà ng thanh niên mặc quần xanh và cái áo cánh cá»™c cÅ©ng mầu xanh Ä‘ang lúi húi cho lợn ăn ở phần sân sau của nhà xứ. Hắn há»i: "Anh có thấy cha xứ ngà i ở đâu không?" NgÆ°á»i kia trả lá»i nhá» nhẹ: "ThÆ°a, tôi đây, ông có việc gì cần há»i ạ". Cha xứ chỉ khoảng ngoà i ba chục tuổi, có gÆ°Æ¡ng mặt rất thanh tú, cặp lông mà y Ä‘en nhÆ° nét vẽ, hai con mắt tròn to và cái miệng rất tÆ°Æ¡i khi nói khi cÆ°á»i. Má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông còn trẻ và đẹp nhÆ° thế mà chịu dâng hiến má»™t Ä‘á»i cho xứ đạo buồn tẻ thôi sao? Hắn ngồi nói chuyện vá»›i ông ta khoảng má»™t giá», cà ng nói cà ng có cảm tình và cà ng thông cảm cho cái chá»— đứng éo le của má»™t tu sÄ© thánh thiện. Lại má»™t lần khác ở Nam Trá»±c thuá»™c Nam Ãịnh hắn được nghe nói má»™t linh mục trẻ có sức hấp dẫn khiến các tổ chức thanh niên của địa phÆ°Æ¡ng gần nhÆ° tê liệt má»i hoạt Ä‘á»™ng. Và má»™t cán bá»™ huyện kết luáºn: "Ãám linh mục trẻ bây giá» rất lợi hại, há» tranh thủ quần chúng rất có nghệ thuáºt, còn anh em mình thì..." Hắn lại nhá»› tá»›i cha quản hạt của má»™t xứ đạo đã là m lá»… rá»a tá»™i từ ngÆ°á»i ông cho đến đứa cháu, ba thế hệ, trong vòng năm chục năm. CÅ©ng chÃnh ông già ấy đã mắng má»™t bà mẹ ẵm con đến xin cha rá»a tá»™i và o má»™t sáng mùa đông giá lạnh, mắng nhÆ° cha mắng con, nhÆ° ông mắng cháu: "Nhà chị ngu, sinh mấy đứa con mà còn ngu, bữa nắng ấm không đến lại nhè đúng ngà y mÆ°a gió ẵm con đến, không sợ đứa trẻ bị nhiá»…m lạnh sÆ°ng phổi à ? Ngà y mai thì sao, ngà y mốt thì sao, tôi còn Ä‘i được đâu nữa mà sợ tôi không có nhà ". Má»™t lá»i mắng ấy má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i mẹ không thể quên, nay đứa trẻ đã là cán bá»™ xã mà bà vẫn kể lại cho hắn nghe nhÆ° chuyện má»›i vừa xảy ra ngà y hôm qua. Ãó là lòng thÆ°Æ¡ng yêu con chiên chân tháºt của má»™t đấng chăn chiên đã ở quá lâu má»™t xứ đạo hay chỉ là thủ Ä‘oạn, là phép thuáºt lấy lòng ngÆ°á»i? Trong nhiá»u đợt Ä‘i viết tại nhiá»u xứ đạo, hắn đã trò chuyện vá»›i nhiá»u linh mục, già có trẻ có, dân chủ tiến bá»™ có, phong kiến bảo thủ có, và nhiá»u chức sắc trong đạo Thiên Chúa, gần nhÆ° hắn đã hoà nháºp được và o cách cảm, cách nghÄ© vá»›i ngÆ°á»i đối thoại, đón trÆ°á»›c được những gì há» tin, há» hy vá»ng và cả những gì há» còn giáºn còn ngá». Hắn đã trình bà y những cảm nháºn má»›i của hắn vá» tôn giáo nói chung và đạo Thiên Chúa nói riêng qua tâm sá»± má»™t linh mục đã nháºn được nhiá»u ảnh hưởng tốt của giá»›i giáo sÄ© trẻ tại châu Âu, của phong trà o công nhân Pháp và nhiá»u nÆ°á»›c lân cáºn, và nhất là xu hÆ°á»›ng trở vá» cá»™i của Tin Mừng mà tiêu biểu là các ông linh mục thợ: Tôi vẫn suy ngẫm rằng con ngÆ°á»i là má»™t sinh váºt không bao giá» tá»± hạn chế trong những cÆ¡ cấu sinh lý. Luôn luôn nó muốn vÆ°Æ¡n tá»›i cái tuyệt đối, cái vô biên, cái vÄ©nh cá»u là những mục tiêu mãi mãi con ngÆ°á»i không thể đạt tá»›i. Vì không thể đạt tá»›i nên nó má»›i gầm thét và than thở qua thi ca, qua nghệ thuáºt và qua cả tôn giáo. Bảo rằng tôn giáo sinh ra do bạc nhược và ngu dốt, chỉ đúng có má»™t phần, tôn giáo cÅ©ng sẽ sinh ra khi con ngÆ°á»i đã tá»± ý thức nhÆ° má»™t chúa tể. Tôn giáo sẽ biểu hiện nhÆ° má»™t thăng hoa chứ không còn là má»™t công cụ của Ä‘e doạ và áp bức. Nó sẽ thuá»™c phạm trù văn hoá chứ không thuá»™c phạm trù quyá»n lá»±c nhÆ° hiện tại... Linh mục sẽ chăm sóc linh hồn con ngÆ°á»i nhÆ° má»™t nghệ sÄ© chứ không phải nhÆ° má»™t anh lÃnh cảnh sát... Tôi không bao giá» rá»i khá»i xứ đạo, tôi là trÆ°á»›c hết phải thuá»™c vá» má»™t táºp thể nà o đó, hà ng ngà y được nghe há» nói cÆ°á»i, tham gia và o Ä‘á»i sống của há» nhÆ° má»™t khuyến khÃch, má»™t an ủi, má»™t cảm thông, nâng đỡ hỠđể chÃnh mình cÅ©ng tìm thấy sức mạnh tá»± nâng mình lên... Nhân váºt cha ThÆ° trong tiểu thuyết Cha và Con và ... đã được hình thà nh dần từ những suy ngẫm ấy, từ nhiá»u cuá»™c trò chuyện vá»›i các linh mục trẻ của cả hai miá»n, những hy vá»ng của há» và những lo lắng của há» khi phải là m việc tôn giáo dÆ°á»›i má»™t chÃnh thể vô thần. Chà ng trai má»›i được truyá»n chức phải vá» má»™t xứ đạo mà cha già quản hạt vốn là má»™t đối thủ vá» tinh thần vá»›i toà giám, phải là m việc vá»›i các ông chánh trưởng, trùm trưởng rất lá»c lõi, rất khôn ngoan, phải tiếp xúc vá»›i những Ä‘oà n thể của xứ đạo ná»a chÃnh ná»a tà , phải là m bạn vá»›i má»™t ông linh mục đã mất hết niá»m tin và o cái chức pháºn thiêng liêng của mình, sống rất trần tục và trÆ¡ tráo, rồi lại những ảnh hưởng xa gần của má»™t địa pháºn luôn luôn đối đầu vá»›i nhà nÆ°á»›c, và má»™t quan hệ có thể là thù địch giữa gia đình ông ta vá»›i những ngÆ°á»i cá»™ng sản trong thá»i gian Pháp chiếm đóng. Mà ông ấy lại là má»™t ngÆ°á»i rất thánh thiện, muốn là m má»™t giáo sÄ© dân chủ tiến bá»™, lấy việc phụng sá»± nÆ°á»›c Chúa và bầy chiên của Chúa là m lẽ sống má»™t Ä‘á»i của mình. Có là m được không? Có được xứ đạo ủng há»™ không? Có được toà giám khuyến khÃch không? Có được chÃnh quyá»n địa phÆ°Æ¡ng tin tưởng không? Và trÆ°á»›c hết ông ta phải thoát ra khá»i những thà nh kiến xấu vá» ngÆ°á»i cá»™ng sản đã ám ảnh ông ta từ những năm còn là tu sÄ© ở trÆ°á»ng đạo. Má»™t linh mục thÆ¡ ngây, và phạm nhiá»u sai lầm trong năm đầu, rồi má»™t linh mục có nhiá»u hoang tưởng muốn phá bá» lá» luáºt và thói quen để được sống thanh thản nhÆ° má»™t giáo dân, nhÆ° má»™t công dân. Rồi ông linh mục lẩn thẩn, sống Ä‘au Ä‘á»›n trong sá»± đối đầu giữa các chức pháºn. Và cuối cùng là má»™t linh mục thánh thiện đã tìm ra cách hoà giải giữa các trách nhiệm, cái gốc của sá»± Ä‘iá»u hoà ấy là lấy giáo dân là m Chúa của mình, là m ngÆ°á»i Chỉ Bảo của mình. Và ông ta đã xin vá»›i những ngÆ°á»i đại diện cho giáo dân và chÃnh quyá»n địa phÆ°Æ¡ng hãy rá»a tá»™i cho ông ta lần thứ hai vá»›i lá»i mô truyá»n do ông tá»± đặt ra: "Nhân danh Cha và Con và Giáo hữu xứ Nhất... Amen".
Hắn viết rất nhanh, rất sảng khoải nhÆ° có dịp được giãi bà y trên trang bản thảo má»™t ná»—i niá»m vẫn được giấu kÃn của mình. Vì khoảng cách giữa nhân váºt văn há»c vá»›i tác giả không xa. Hắn cÅ©ng là ngÆ°á»i ngây ngô trong hà nh Ä‘á»™ng, cả tin, dá»… bị lừa, cÅ©ng có nhiá»u má»™ng tưởng, cÅ©ng muốn được sống, được hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° những nhân váºt anh hùng của hắn, và nhất là cÅ©ng muốn Ä‘iá»u hoà má»i trách nhiệm mà hắn Ä‘ang gánh vác. Vì hắn trÆ°á»›c hết là má»™t đảng viên cá»™ng sản, và o Ãảng từ năm 18 tuổi, hắn cÅ©ng là má»™t quân nhân, nháºp ngÅ© từ năm 16 tuổi. Hắn là đảng viên trÆ°á»›c, là anh bá»™ Ä‘á»™i trÆ°á»›c rồi má»›i là m nhà văn. Là ngÆ°á»i lÃnh hắn má»›i được sống nhiá»u, tiếp xúc nhiá»u, chống lại tÃnh nhút nhát và cô Ä‘á»™c bẩm sinh, lại cÅ©ng vì hắn là đảng viên nên má»›i xoá được táºn gốc má»i mặc cảm hèn kém để có má»™t cách nhìn, má»™t cách nghÄ© tiến bá»™, tÃch cá»±c đối vá»›i má»i biến Ä‘á»™ng của xã há»™i. Không có những Ä‘iá»u kiện đó là m sao hắn thà nh nhà văn được. Ãá»i hắn vốn dÄ© chả có gì đáng viết, cÅ©ng chẳng thể nghÄ© được gì hay ho để trò chuyện vá»›i má»i ngÆ°á»i. Nên hắn chịu Æ¡n sâu vá»›i Ãảng, vá»›i quân Ä‘á»™i, vá»›i cả cái nghá» nghiệp mà cuá»™c Ä‘á»i Æ°u ái đã lá»±a chá»n cho hắn. NhÆ°ng các trách nhiệm ấy không phải luôn luôn hoà hợp được vá»›i nhau, có khi được là má»™t đảng viên tốt, má»™t quân nhân tốt thì lại là má»™t nhà văn tồi. NgÆ°á»i cầm quyá»n quan tâm trÆ°á»›c hết tá»›i sá»± vun đắp sức mạnh của cá»™ng đồng, tá»›i sá»± Ä‘oà n kết nhất trà của má»™t quốc gia, má»™t dân tá»™c để hoà n thà nh má»™t cách thuáºn lợi nhất những mục tiêu kinh tế, xã há»™i từng thá»i kỳ. Còn ngÆ°á»i cầm bút thì lại quan tâm tá»›i sá»± nuôi dưỡng sức mạnh của cá nhân, tÃnh Ä‘á»™c láºp của cá nhân, cả tÃnh phản kháng của cá nhân và sá»± sáng tạo muôn mà u muôn vẻ của cá nhân chống lại má»i sá»± Ä‘á»™c Ä‘oán, má»i sá»± giản lược, tuỳ tiện, thu hẹp tầm vóc của cá nhân khiến nó bị ngạt dÆ°á»›i sức nặng của guồng máy. Tháºt ra hai việc ấy chỉ là má»™t, cá nhân là ná»n tảng của cá»™ng đồng, sức mạnh Ä‘á»™c láºp của cá nhân sẽ là m sức mạnh của cá»™ng đồng thêm vững chắc có khả năng chống chá»i bá»n bỉ má»i tai hoạ bất kể nó từ đâu tá»›i.
Còn hắn, nếu xảy ra sá»± va chạm giữa chức năng của má»™t nhà văn và trách nhiệm của má»™t đảng viên thì hắn tÃnh toán cách sao? Thông thÆ°á»ng là hắn nhân nhượng và né tránh vì má»™t cái lý rất Ä‘Æ¡n giản: hắn vẫn còn là đảng viên thì phải chấp hà nh những nghị quyết của Ãảng. Thà nh thá» các nhân váºt của hắn không Ä‘i đến táºn cùng tÃnh cách của há», há» thÆ°á»ng dừng lại ở khoảng giữa, rồi là m là nh, rồi nhân nhượng, trở nên giống nhau ở những số pháºn má» nhạt, thiếu tÃnh quyết liệt, tÃnh bi kịch để trở thà nh những gÆ°Æ¡ng mặt lá»›n có sức ám ảnh lâu dà i trong lòng bạn Ä‘á»c. Hắn chỉ có thể là nhà văn bình thÆ°á»ng, má»™t nhà văn loại 2, loại 3 gì đó, biết váºy nhÆ°ng hắn vẫn chấp nháºn, không có cách mạng thì đến là m ngÆ°á»i tầm thÆ°á»ng cÅ©ng khó nói gì là m má»™t nhà văn.
14.
Có lẽ trong các tiểu thuyết của hắn chỉ có má»™t nhân váºt dám Ä‘i đến táºn cùng số pháºn của mình, dám kết thúc cuá»™c hà nh trình gian nan vá» niá»m tin bằng cái chết chứ nhất quyết không chịu rá»i bá» niá»m tin ban đầu, cÅ©ng không muốn vì cứu cái thân mình mà phản lại những ngÆ°á»i cùng má»™t đạo. Nhân váºt văn há»c đó có tên là TÆ° Tốn, má»™t chức sắc của đạo Cao Ãà i, má»™t ngÆ°á»i có niá»m tin trong sáng, quyết liệt dám ôm cái má»™ng lá»›n: cải tạo lại hệ thống giáo lý và quản lý của các cÆ¡ quan quyá»n lá»±c cao nhất của đạo. Má»™ng thì lá»›n nhÆ°ng không tìm được ngÆ°á»i cá»™ng tác. Ông Năm Sạng má»™t Ä‘á»i chuẩn bị cho má»™t cuốn sách sẽ viết đầy đủ và chÃnh xác má»i bÆ°á»›c thăng trầm của đại đạo từ ngà y láºp đạo cho tá»›i ngà y cuá»™c chiến tranh ba mÆ°Æ¡i năm kết thúc, nhÆ°ng ông đã quá già lại Ä‘au ốm, biết đến bao giỠông má»›i hoà n thà nh cái tác phẩm để Ä‘á»i ấy. Ông Bẩy Tiêu cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i trong cuá»™c, có quan hệ thân thiết vá»›i những ngÆ°á»i sáng láºp đạo, nhÆ°ng ông không muốn thay đổi, má»i thay đổi Ä‘á»u là tai hoạ, ông tình nguyện sống trong ngu tÃn, trong thói quen cho được an pháºn lúc tuổi già . TÆ° Tốn đã từng nói vá»›i ông trong má»™t lúc phẫn ná»™ vá» sá»± thá» Æ¡ của những ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c. Ãoạn đối thoại vắt kiệt tÆ° tưởng của cuốn sách đã được hắn viết nhÆ° sau:
- Nếu bá»n con chết không được yên là nh các chú phải chịu hết trách nhiệm!
Ông Bảy cÆ°á»i gượng gạo:
- Bá»n mà y đã lá»›n cả rồi, còn nhá» dại gì nữa mà đòi phải luôn luôn được dạy bảo.
Giá»ng của TÆ° Tốn cà ng gay gắt:
- NhÆ°ng má»™t ná»a cái đầu của bá»n con đâu có được tá»± do, các chú đâu có giúp gì để con cháu được suy nghÄ© má»™t cách tá»± do. Rồi chú coi, cha sẽ chôn con, ông sẽ chôn cháu, ngÆ°á»i già sẽ phải cầm mai chôn hết đám trẻ vì chúng đã là cái tá»™i cái nợ của há»™i thánh.
Nói rồi y quay ngÆ°á»i Ä‘i thẳng.
Ông Hai Gáo cÅ©ng là má»™t nhân váºt Ä‘i đến cùng tấn bi kịch của mình. Ông là thủ túc tin cẩn của các báºc khai đạo láºp giáo. Ông thất há»c từ nhá» nhÆ°ng là ngÆ°á»i có chÃ, chỉ bằng tá»± há»c và nhá» bạn bè chỉ dẫn trong mÆ°á»i lăm năm ông Ä‘á»c được báo Pháp và tinh thông cả Hán Nôm. Ông trở thà nh ngÆ°á»i giúp việc không thể thiếu của há»™ pháp Phạm Công Tắc, vì ông vừa có cái khôn ngoan, tháo vát của ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng lại có cả cái trầm mặc, tinh tế của ngÆ°á»i có há»c thức. Ông không chỉ biết má»™t chuyện mà là biết hầu hết má»i chuyện, từ ngoà i và o trong vì ông lãnh nhiá»u nhiệm vụ cùng má»™t lúc, đặc phái viên của giáo chủ, kiêm thÆ° ký, kiêm quản gia, kiêm hầu phòng, là ngÆ°á»i thân tÃn, ngÆ°á»i tâm sá»±, là chân, là tay, là ghế ngồi, là gối dá»±a, là đồ váºt quen thuá»™c nhất của giáo chủ, vá»›i tay là tá»›i, gá»i đến là có. Sau khi ông há»™ pháp mất tại Kim Biên, ông Hai Gáo đã năm chục tuổi, Ä‘Æ°a vợ con vỠđịnh cÆ° ở má»™t vùng biển, sống nhÆ° ngÆ°á»i không có đạo để quên Ä‘i hoà n toà n nhiá»u chục năm đã qua. Khi miá»n Nam được giải phóng, đất nÆ°á»›c đã thống nhất, ông Hai đã gần bảy chục tuổi. Nà o ngá» những năm cuối Ä‘á»i ông lại phải đối mặt vá»›i má»™t cảnh ngá»™ Ä‘au Ä‘á»›n, đứa con trai út của ông, đứa con trai ông gắn bó nhất, thÆ°Æ¡ng yêu nhất đã bị bắt vì nháºn là m tà i công cho má»™t đám chức sắc của đạo muốn vượt biển ra nÆ°á»›c ngoà i váºn Ä‘á»™ng dÆ° luáºn quốc tế công nháºn Tây Ninh là thánh địa của đạo Cao Ãà i, là vùng đất trung láºp, là má»™t xứ tá»± trị, là NÆ°á»›c Trá»i. Ông già biết con ông đã phạm tá»™i vá»›i chÃnh quyá»n cách mạng vì nó đã nghÄ© nó là m việc đó là vì cha nó, vì nguyện vá»ng sâu xa của cha nó, chắc là cha nó sẽ bằng lòng và hãnh diện. Vì ông không bao giá» nói tháºt vá» ngÆ°á»i thầy của mình, ông ta đã chết coi nhÆ° là hết, nói không tốt vỠông thá»i mình là cái gì lại dà nh má»™t Ä‘á»i hầu hạ má»™t ngÆ°á»i chả có gì là tốt. Nó xấu hổ lắm, tủi nhục lắm, con cái nó khinh cho. Chúng nó đã khinh ngÆ°á»i cha sống sao nổi. Chẳng những ông không nói tháºt mà cÅ©ng chẳng cải chÃnh những Ä‘iá»u chúng hiểu sai, vì ông còn là ngÆ°á»i có đạo. Cái đạo ấy chẳng Ä‘em lại lợi lá»™c gì cho ông nhÆ°ng nhá» nó ông đã dạy bảo được con cái. Giáo tổ đã lẫm liệt thế ắt cha mình không đến ná»—i hèn. Là m con ông già là má»™t kiêu hãnh, ông đã nói là nên nghe, vì lá»i nói ấy có thá»i đã được cả há»™i thánh trá»ng nể. Nó nghe ông, nó kÃnh ông vì cái vầng hà o quang giả, dẫu là giả nhÆ°ng vẫn hÆ¡n là không có. NgÆ°á»i Ä‘á»i há» sống bằng cái tháºt từ nhá» tá»›i già nhÆ°ng con cái hỠđâu có tệ. Còn ông lại dạy con bằng những kÃch thÆ°á»›c giả, nó tiện hÆ¡n, đỡ mất công hÆ¡n, bá»—ng chốc lại bảo rằng không có gì hết thì sá»± tan rã chỉ trong chá»›p mắt. Ãứa trẻ nháºn ra đã bị lừa chỉ có thể là m giặc chứ khó có thể là m ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện. Nó đã được nuôi trong cái háo hức của má»™ng ảo là m sao có thể sống được trong cái tẻ nhạt của Ä‘á»i thÆ°á»ng.
Sá»± kết thúc rất buồn của hai ngÆ°á»i tu đạo má»—i ngÆ°á»i má»—i cách. NgÆ°á»i già thì không nỡ nói hết tâm sá»± của mình vá»›i con cái vì cuá»™c Ä‘á»i vốn đã buồn vì sá»± kiếm sống nay lại không còn cả đức tin và danh dá»± má»™t gia đình đã có công lá»›n vá»›i há»™i thánh thì chúng sẽ lấy gì nuôi sống phần hồn nên sá»± dối trá vẫn được che Ä‘áºy cho đến ngà y tấn bi kịch không thể tránh khá»i xảy ra. Còn ngÆ°á»i trẻ tuổi thì dám đối mặt vá»›i sá»± tháºt bằng má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải tổ giáo há»™i, chấm dứt thá»i mạt pháp để bÆ°á»›c hẳn sang má»™t kỳ đạo má»›i, cùng vá»›i những ngÆ°á»i cá»™ng sản xây dá»±ng đất nÆ°á»›c Việt Nam thà nh má»™t vÆ°Æ¡ng quốc của An Lạc. NhÆ°ng ngay trong buổi thuyết pháp thá» giữa vị tân giáo chủ TÆ° Tốn vá»›i ông cá»±u tÃn đồ Hai Gáo, ông Hai đã há»i thẳng:
- Anh có đủ bản lÄ©nh để láºp nên má»™t há»™i thánh má»›i nhÆ° anh vừa nói không?
- Cháu chỉ có thiện chà thôi, chỉ có một tấm lòng sốt sắng vĩ đại thôi.
Ông Hai chép miệng:
- Không đủ, trên Ä‘á»i nà y có má»™t việc nên là m mà không nên là m đó là cái thiện chÃ. Có má»™t việc không nên là m mà lại nên là m, đó là cái tà n bạo. Ông há»™ pháp vẫn thÆ°á»ng nói thế.
Ông Hai lại há»i:
- Anh có hám quyá»n không?
- Không bao giá», cháu chỉ muốn là m má»™t giáo chủ tinh thần, má»™t giáo chủ bè bạn và anh em, không cần má»™t quyá»n lá»±c nà o hết.
Ông Hai cÆ°á»i:
- Nói váºy là sai. Có là m hại được ngÆ°á»i má»›i là m lợi được ngÆ°á»i. Có giết chết được thá»i má»›i cứu sống được. Phải có quyá»n anh ạ. Mất quyá»n thì có ra cái quái gì. Yêu và ghét Ä‘á»u không được. Tha và giết Ä‘á»u không được. Những thứ ấy mà không là m được thì láºp giáo là m sao?"
Ãó là má»™t trong nhiá»u Ä‘oạn đối thoại rất lý thú trong tiểu thuyết Ãiá»u tra vá» má»™t cái chết. Khi TÆ° Tốn nói trong thất vá»ng: Tôi chỉ muốn là m má»™t việc có Ãch để cứu đạo cứu Ä‘á»i, để đạo vá»›i Ä‘á»i hoà hợp là má»™t. Ông Hai đã nói thẳng: Vô Ãch, không được đâu, đừng có vá»ng tưởng, là m việc khác Ä‘i! Ông khuyên chà ng tuổi trẻ có tham vá»ng cải giáo nên là m việc khác Ä‘i là ông nói rất tháºt. Má»™t trà thức có thiện chÃ, có tầm nhìn tầm nghÄ© xa rá»™ng nhÆ°ng lại thiếu cái bản lÄ©nh là m thủ lÄ©nh, là m ngÆ°á»i đứng đầu má»™t phe, má»™t phái, ai không cùng chà hÆ°á»›ng láºp tức phải gạt bá», phải đánh Ä‘uổi, nếu cần thì giết Ä‘i, không có sá»± dứt khoát, sá»± tà n bạo ấy thì là m ngÆ°á»i đứng đầu thế nà o dược, là m thủ lÄ©nh má»™t giáo phái thế nà o được. Rút cuá»™c cÅ©ng chỉ là má»™t anh trà thức nhút nhát, yếu Ä‘uối, vô tÃch sá»±, thất bại ngay từ trong ý nghÄ©. Cái anh trà thức nghÄ© thì hay nói thì giá»i nhÆ°ng lại không dám là m, hoặc dám là m nhÆ°ng lúc thì cá»±c hữu lúc thì cá»±c tả, là má»™t chủ Ä‘á» hắn rất thÃch nhắc lại, đã từng viết má»™t lần trong Thá»i gian của ngÆ°á»i. Ãoạn kết của cuốn sách, khi viết vá» cái chết của TÆ° Tốn, hắn viết và o buổi tối. Má»™t gian nhà quá rá»™ng, trống huÆ¡ trống hoác, kê mấy cái đồ gá»— cÅ© kỹ xin được của ngÆ°á»i nà y cái phản, ngÆ°á»i kia bá»™ ghế, còn hắn viết trên má»™t cái bà n rất rá»™ng nhÆ°ng tấm ván ép của mặt bà n đã gần trở lại mặt má»™c, lùng nhùng, á»p ẹp, cÅ©ng tá»± thÆ°Æ¡ng cảm cho chÃnh cái thân mình, đã ngoà i năm chục tuổi đầu mà dám chuyển dịch chá»— ở từ Bắc và o Nam, từ căn nhà tồi tà n nà y đến căn nhà tồi tà n khác, vợ thì dại, con thì nhá», có nuôi nổi nhau và o những năm cả nÆ°á»›c Ä‘ang gặp khó khăn thá»i háºu chiến? Chà lá»›n tà i hèn chỉ được cái miệng vá»›i cái bút, vá»›i cái vốn liếng vá»› vẩn ấy thì là m được trò trống gì! Nói cho cùng, nhân váºt TÆ° Tốn dám vứt bá» tất cả để được sống trá»n vẹn cho má»™t niá»m tin, còn hắn, hắn có dám buông bá» tất cả để được sống trung thá»±c vá»›i ngòi bút của mình không, để khá»i phải tủi hổ vá»›i nó, ân háºn vá»›i nó lúc cuối Ä‘á»i? Nhân váºt của hắn Ä‘ang bÆ°á»›c tiếp những dòng cuối cùng trong cái cháºp choạng ná»a mê ná»a tỉnh của cÆ¡n hấp hối, còn hắn, hắn phải sống những hai chục năm nữa nếu nhÆ° sống được tá»›i tuổi ngoà i bảy mÆ°Æ¡i, liệu hắn có bị chết dần má»—i ngà y má»™t chút trong lòng bạn Ä‘á»c đã theo dõi hắn từ buổi hắn má»›i cháºp chững bÆ°á»›c và o nghá» văn?
15.
Hắn vốn nhát lại chịu Æ¡n sâu vá»›i cách mạng nên hắn không dám mà cÅ©ng không muốn sinh sá»± vá»›i các tổ chức của cách mạng đã cứu sống hắn cả phần xác lẫn phần hồn. Hắn là má»™t đảng viên không bao giá» gây khó khăn cho chi bá»™, là má»™t nhân viên rất biết Ä‘iá»u ở bất cứ cÆ¡ quan nà o. Và hắn cÅ©ng chÆ°a bao giá» là ngÆ°á»i lãnh đạo, ngÆ°á»i chỉ huy ở cấp cÆ¡ sở. Có hai lần hắn được cấp trên Ä‘á» cá» và o cÆ¡ quan lãnh đạo của Há»™i Nhà văn thì cả hai lần hắn Ä‘á»u bối rối, lúng túng, là m đâu há»ng đó, gây khó chịu cho cả cấp trên lẫn ngÆ°á»i cá»™ng tác. Hắn chỉ là ngÆ°á»i viết thôi. Và hắn cÅ©ng chỉ gắn bó hết lòng vá»›i cái suối nguồn của má»i sáng tạo, đó là đá»i sống vá»›i những váºn Ä‘á»™ng biện chứng của nó. ChÆ°a bao giá» hắn bị lầm lẫn hoặc phải ân háºn vì sá»± lá»±a chá»n đó. Châm ngôn được hắn tôn thá» là má»™t câu nói của Goethe (hắn cÅ©ng không rõ ông Goethe đã nói câu ấy ở đâu, trong cuốn sách nà o): Má»i lý thuyết Ä‘á»u mầu xám, chỉ có cây Ä‘á»i là mãi mãi xanh tÆ°Æ¡i. Ngay từ năm hắn má»›i và o nghá» viết, năm 1957, khi hắn vá» huyện NghÄ©a HÆ°ng để tìm hiểu má»™t vụ xung Ä‘á»™t tuy chÆ°a lan rá»™ng nhÆ°ng đã rất phức tạp giữa má»™t Ä‘Æ¡n vị bá»™ Ä‘á»™i vá»›i các thanh niên công giáo của địa phÆ°Æ¡ng, hắn không gặp bất cứ má»™t cấp uá»· nà o, má»™t nhân váºt lãnh đạo nà o ở cấp huyện hay cấp tỉnh. Hắn vá» xã vá»›i cái nhìn hồn nhiên và tiếp nháºn cÅ©ng hồn nhiên những sá»± việc Ä‘ang xảy ra, những bà n luáºn của giáo dân và của anh em cán bá»™ xã đã có kinh nghiệm trong cuá»™c đấu tranh từ thá»i Pháp tạm chiếm vá»›i thế lá»±c phản Ä‘á»™ng của nhà thá», không má»™t chút thiên kiến nà o, không bị phân vân bởi má»™t nháºn định, má»™t kết luáºn có trÆ°á»›c nà o. Các vấn Ä‘á» tá»± nó phÆ¡i bà y ra, các nhân váºt cÅ©ng từ trong đám đông mà xuất hiện và sá»± phát triển của nó cÅ©ng tuân theo cái logic ná»™i tại chứ không do ý muốn của tác giả. Sá»± thay đổi vá» bản chất của nhân váºt Thuỵ có là m hắn bối rồi má»™t thá»i gian vì hắn chÆ°a từng biết sức mạnh của đồng tiá»n có thể là m má»™t cán bá»™ trung kiên bị tha hoá. Hắn chÆ°a từng phải kiếm tiá»n nuôi ai, tám năm Ä‘i kháng chiến cà ng không biết giá trị của đồng tiá»n, cả năm không phải tiêu đến tiá»n là m sao nháºn ra sức quyến rÅ© của nó. Lại những năm đầu hoà bình, má»™t xã há»™i Ä‘ang muốn xoá bá» giá trị của đồng tiá»n để con ngÆ°á»i khá»i luỵ nó, là m nô lệ cho nó, có thể sống bình đẳng hÆ¡n, tá»± do hÆ¡n nếu không có nó tham gia. Nên sá»± thay đổi của Thuỵ khiến hắn choáng váng nhÆ° là má»™t chuyện phi lý, nhÆ°ng sá»± phi lý nà y không cho phép ngÆ°á»i ta ngá» vá»±c, bà n cãi, nó là đá»i sống mà , là má»™t con ngÆ°á»i cụ thể Ä‘ang giãy giụa trong sá»± xiết chặt má»m mại của đồng tiá»n. Quyển 2 của bá»™ tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t không được hoan nghênh là vì thế. Ãó là lần đầu tiên hắn đã khiến những ngÆ°á»i lãnh đạo giá»›i văn nghệ đâm bối rối trong sá»± đánh giá vá» hắn.
Lần thứ hai, to chuyện hÆ¡n vì hắn đã dám Ä‘á»™ng chạm tá»›i sá»± trung thá»±c của má»™t hợp tác xã nông nghiệp toà n xã được xem là kiểu mẫu vá» năng suất lúa, vá» thu nháºp trong ngà nh nghá» phụ, vá» cÆ¡ chế quản lý. Ãã thà nh má»™t thói quen hắn vá» xã, chả có giấy giá»›i thiệu gì, vì bạn hắn Ä‘ang là m chủ nhiệm hợp tác xã, là má»™t nhân váºt được cấp tỉnh và huyện tin cáºy. Và cÅ©ng là má»™t con ngÆ°á»i rất lÆ°Æ¡ng thiện, rất thuần phác, hết lòng hết sức vì cái sá»± nghiệp má»›i mẻ nà y. Qua nhiá»u ngà y tìm hiểu hắn má»›i nháºn ra giữa tiếng đồn vá»›i ngÆ°á»i và việc đúng nhÆ° nó có trong thá»±c tế còn có má»™t khoảng cách. NgÆ°á»i nông dân chỉ vui cái vẻ ngoà i, vui tạm, còn trong ruá»™t thì có nhiá»u cái lo, những ngÆ°á»i lãnh đạo cÅ©ng không hoà n toà n an tâm vá» những việc hỠđã là m và được các cấp trên khen ngợi. CÆ¡ sở váºt chất của hợp tác xã hết sức qui mô nhÆ° hắn đã từng miêu tả trong các truyện Tầm nhìn xa và NgÆ°á»i trở vá»: Ä‘Æ°á»ng sá, cầu cống, mÆ°Æ¡ng máng, trạm xá, trÆ°á»ng há»c, trụ sở uá»· ban và trụ sở hợp tác xã, nhà thông tin vá»›i hệ thống loa đến từng xóm... NhÆ°ng từng nhà thì nghèo dần Ä‘i, tiá»n và thóc dá»± trữ không có, xây nhà , xây sân, xây chuồng lợn bằng những nguồn tiá»n thu được từ mảnh đất phần trăm, từ các nghá» ná» má»™c lúc nông nhà n và cả những buôn bán lặt vặt phi pháp xung quanh đống phế liệu của nhà máy phân lân. Ruá»™ng thì Ãt, ngÆ°á»i nhà n rá»—i rất nhiá»u, mà việc gì cÅ©ng muốn dùng máy cho ra vẻ tiên tiến, hiện đại nhÆ° Liên Xô, nhÆ° các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a Ãông Âu, thì máy sẽ ăn hết lúa, ngÆ°á»i không có việc sẽ ăn bằng gì? Là m ăn cả xã nhÆ°ng thu nháºp thá»±c tế lại không bằng là m từng nhà , lại há»p hà nh, lại sổ sách, lại phải để mắt tá»›i nhiá»u sá»± gian láºn trong má»i khâu công việc thì lao Ä‘á»™ng trở thà nh nặng nhá»c, bắt buá»™c chứ không còn là niá»m vui nữa. Ãang là m chủ trở thà nh ngÆ°á»i là m công ăn lÆ°Æ¡ng, không thể tÃnh toán cho riêng mình bất cứ việc gì, há» không còn đất Ä‘ai, không còn nông cụ, không còn cả lao Ä‘á»™ng và thá»i gian, tất cả Ä‘á»u đã thuá»™c vá» hợp tác xã thì còn gì để tÃnh nữa. Vì không tÃnh được nên cái lo của ngÆ°á»i già và những ngÆ°á»i chủ gia đình là cái lo kéo dà i suốt mấy chục năm, từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i ná», lo quá thì không cần lo nữa là xong, đã lụt thì lút cả là ng, no no cả đói đói cả, cả là ng đói thì đã có nhà nÆ°á»›c lo, sá»± bình đẳng gần nhÆ° hoà n toà n, không còn giầu và nghèo thì cÅ©ng không còn lÆ°á»i và chăm, ngu và sang, may và không may, các số pháºn riêng mất dần Ä‘i, số pháºn giống nhau, mặt ngÆ°á»i giống nhau,vui buồn giống nhau đến ngôn ngữ và cảm nghÄ© cÅ©ng rất giống nhau, nghÄ© khác Ä‘i, nói khác Ä‘i chỉ ở là ng thôi cÅ©ng đã được xem là chuyện lạ rồi. Khi viết truyện vừa Tầm nhìn xa tháºt tình hắn không muốn viết những cảm nghÄ© tiêu cá»±c của hắn vá» hợp tác xã nổi tiếng toà n tỉnh vì bạn hắn Ä‘ang là chủ nhiệm, vì những ngÆ°á»i lãnh đạo của xã đã tá» ra hết sức tin cáºy hắn gần nhÆ° không còn gì phải giấu hắn, kể cả những cuá»™c há»p giữa các uá»· viên thÆ°á»ng vụ của đảng uá»· xã. NhÆ°ng hắn đã trót nháºn ra ông phó chủ nhiệm phụ trách ngà nh nghá» Tuy Kiá»n là mẫu ngÆ°á»i hắn đặc biệt yêu thÃch, và hắn không thể buông bỠông ấy được. Thế là Tuy Kiá»n ngay tức khắc trở thà nh má»™t nhân váºt văn há»c vá»›i những phát triển tá»± nhiên phù hợp vá»›i tÃnh cách của ông ấy, ná»a công ná»a tÆ°, vẫn thu vén cá nhân lại vẫn to tiếng vá» lợi Ãch táºp thể, lại vẫn vùng vằng, há»n giáºn, ông ta muốn được cả miếng ăn lại được cả vinh dá»±, ăn của ngÆ°á»i nhÆ°ng vẫn muốn ngÆ°á»i bị thua thiệt phải hà m Æ¡n mình, phải yêu mến mình. Vì đã dá»±ng Tuy Kiá»n nhÆ° ông ấy vốn là thế thì lại không thể bá» qua sá»± dÃnh lÃu của cả đảng uá»· thông đồng vá»›i cán bá»™ nhà máy để ăn cắp dầu, không thể không nói những chuyện mua giấu giếm gá»— của nhà máy vá» bán cho những ngÆ°á»i lãnh đạo của xã, bá» qua những thất vá»ng và cả sá»± giáºn dữ của những xã viên tÃch cá»±c. Vì trong những chuyện phi pháp ấy ngÆ°á»i đầu trò luôn luôn là Tuy Kiá»n, vì ông ấy là đảng uá»· viên nên trách nhiệm của cả táºp thể đảng uá»· là không thể trốn tránh.
Thế là những ngÆ°á»i vốn tin cáºy hắn ở xã liá»n phát Ä‘Æ¡n kiện tá»›i táºn trung Æ°Æ¡ng vá»›i đủ thứ tá»™i danh, và gá»i vụ việc đã "gây phẫn ná»™ trong cả đảng bá»™" là "háºu nhân văn giai phẩm". Vì những ngÆ°á»i lãnh đạo ở xã Ä‘á»u là cá»±u sÄ© quan trong quân Ä‘á»™i cÅ©ng đã từng nam chinh bắc chiến khắp dải đất Ãông DÆ°Æ¡ng, Ä‘á»c cÅ©ng nhiá»u biết cÅ©ng lắm, chứ không phải chỉ là ông nông dân hiá»n là nh có thể bị bá»m cầm bút bắt nạt. Rồi má»i chuyện cÅ©ng qua Ä‘i, hắn được cấp trên bênh vá»±c, vì chống lại sá»± dối trá và tÆ° tưởng tÆ° hữu của ngÆ°á»i nông dân là chÃnh đáng. CÅ©ng là cái số hắn may! Chỉ có má»™t ngÆ°á»i chịu thiệt là ông Tuy Kiá»n, ông trở thà nh má»™t nhân váºt nổi tiếng trong tỉnh, nhÆ°ng không ai ghét ông cả, chỉ buồn cÆ°á»i thôi. Cái tá»™i tÆ° hữu là tá»™i bẩm sinh, đẻ ra đã biết già nh vú mẹ, má»™t hai tuổi đã biết tranh cÆ°á»›p những thứ không phải của mình, bé tranh váºt nhá», lá»›n tranh váºt to, rồi tranh lợi, tranh công, tranh quyá»n, cho đến lúc sắp chết vẫn còn muốn tranh nữa, vẫn còn chÆ°a thấy đủ. Nó là thói táºt cố hữu của con ngÆ°á»i thuá»™c má»i giai cấp, má»i thà nh phần, chứ không chỉ là cái tá»™i riêng của ông nông dân, nhất là ông Tuy Kiá»n. Nó buồn cÆ°á»i là ở chá»— ấy.
Hắn thì được tiếng, ngÆ°á»i Ä‘á»c thì được cÆ°á»i, chỉ có ông Tuy Kiá»n là hÆ¡i thiệt nên ông giáºn hắn lắm. Ba mÆ°Æ¡i năm sau hắn lại trở vá» xã Nam Tiến, bạn bè cÅ© đã chết nhiá»u, những ngÆ°á»i còn lại cÅ©ng quên chuyện đã qua, chả ai giáºn hắn cả, chỉ có ông Tuy Kiá»n và vợ con ông vẫn còn nhá»› và vẫn còn rất giáºn. Ông không cho hắn gặp dầu hắn đã gặp ông rất tình cá» và muốn được nói chuyện lâu vá»›i ông để giải hoà , để xin lá»—i. Ông không chấp nháºn, tôi muốn quên anh, quên cả cái tên của anh, cái nhìn của ông lá»™ hẳn ra cái ý hằn há»c ấy. Khi hắn đến chà o bà thÆ° đảng uá»· xã là con rể ông Tuy Kiá»n, ông bà thÆ° có nói lại lá»i của bố vợ vá»›i hắn: "Ông bủ tôi không giáºn anh đâu, chuyện ấy có gì mà phải giáºn, ông cÅ©ng muốn má»i anh lại chÆ¡i nhà nhÆ°ng sợ trẻ con chúng nó cạn nghÄ© dá»… nói há»—n". Nói thế tức là chá»i khéo đấy, các ông già đã nói là thâm thuý lắm, cái trò giá»…u vặt của thằng nhà văn đã thấm và o đâu.
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 6)
16.
Cách đây đã hÆ¡n hai chục năm, hắn có được quen biết má»™t linh mục trẻ sinh năm 1940, trông coi má»™t xứ đạo của huyện Hải Háºu, trong má»™t lần trò chuyện ông ta có nói vá»›i hắn: "Tôi là ngÆ°á»i là m má»™t nghá» có tÃnh tiêu cá»±c nhÆ° sá»± đánh giá của các ông, nhÆ°ng vì tôi là giáo sÄ© của má»™t nÆ°á»›c đã Ä‘á»™c láºp, là ngÆ°á»i của thá»i nà y nên cÅ©ng nhiá»…m được Ãt nhiá»u cái gan góc, cái kiên cÆ°á»ng của những ngÆ°á»i cùng thá»i, bởi váºy cả các ông lẫn toà giám Ä‘á»u có sá»± hiểu nhầm..." Câu nói ấy khiến hắn phải nhá»› mãi, ngÆ°á»i Ä‘i tu còn muốn thay đổi cảnh ngá»™, còn không chịu sống phụ thuá»™c nhÆ° các đấng báºc đã Ä‘i trÆ°á»›c dầu những thá» thách há» phải vượt qua là hết sức lá»›n, ở cả hai phÃa, từ phÃa chÃnh quyá»n cách mạng và cả từ phÃa toà giám. NhÆ°ng ông linh mục trẻ đâu có chịu đầu hà ng, không là m được má»™t tu sÄ© nhÆ° mình mong muốn thì ông ta sẽ trả lại áo chức cho nhà thá», vá» quê là m anh nông dân tu tại gia để được trung thà nh vá»›i niá»m tin từ năm bÆ°á»›c chân và o chủng viện. Ãó là má»™t trong mấy nguyên mẫu của nhân váºt cha ThÆ° trong tiểu thuyết Cha và Con và ...
Năm hắn còn trẻ có lên nông trÆ°á»ng Ãiện Biên nhiá»u lần, sau nà y viết được táºp truyện ngắn Mùa lạc, có má»™t ngÆ°á»i bạn hắn rất mến má»™ tên là DÆ°Æ¡ng, thượng sÄ©, tổ trưởng tổ má»™c của Ä‘á»™i sản xuất số 2. Năm hắn tá»›i Ä‘á»™i sản xuất thì DÆ°Æ¡ng má»›i Ä‘Æ°a vợ từ dÆ°á»›i xuôi lên. Chồng ba mÆ°Æ¡i tuổi, má»™t thượng sÄ© đã hÆ¡i già , ngÆ°á»i vợ cÅ©ng và o khoảng hăm bảy, hăm tám. Há» lấy nhau từ năm 1950, má»™t năm sau, vùng quê đó bị Pháp chiếm đóng, DÆ°Æ¡ng Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i, vợ ở nhà nuôi mẹ. Hoà bình láºp lại DÆ°Æ¡ng cÅ©ng chÆ°a được vá» quê, anh còn phải trở lại Ãiện Biên để là m lÃnh nông trÆ°á»ng theo yêu cầu của quân Ä‘á»™i. Vợ chồng há» lấy nhau đã chÃn năm vẫn chÆ°a có con nên DÆ°Æ¡ng buá»™c lòng phải Ä‘Æ°a vợ lên Ãiện Biên, bao giá» có con thì ẵm con vá», mẹ ở nhà phải nhá» các em gái chăm sóc thay. NgÆ°á»i vợ vừa gà y vừa Ä‘en nên anh em trong Ä‘á»™i sản xuất thÆ°á»ng nói đùa: "Mà y phải tÆ°á»›i tắm vợ mà y kỹ và o cho cô ấy có da có thịt đã, chứ ngÆ°á»i nhÆ° củi mục cà nh khô chỉ đẻ ra giun chứ đẻ thế nà o được ra ngÆ°á»i". Cuối năm 1960 khi hắn rá»i nông trÆ°á»ng thì vợ DÆ°Æ¡ng đã có chá»a được mấy tháng, máºp hẳn ra, trắng hẳn ra, là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà hoà n toà n khác. Vợ chồng há» mừng mà cả Ä‘á»™i sản xuất Ä‘á»u mừng. Rồi hắn bặt tin vợ chồng há» khoảng mÆ°á»i năm. Năm 1970, nhân gặp má»™t ngÆ°á»i bạn vốn là m công Ä‘oà n ở nông trÆ°á»ng nay vá» sống ở Hà Ná»™i, má»›i há»i thăm các bạn cÅ©. Vá» trÆ°á»ng hợp của DÆ°Æ¡ng thì buồn lắm, anh bạn nói thế, năm 1966, khi anh ấy trả phép Ä‘i xe của nông trÆ°á»ng từ Hà Ná»™i, xe đến đỉnh dốc Pha Ãin thì chết máy, trá»i mùa thu đã ngả sang chiá»u, đã có sÆ°Æ¡ng, Ä‘ang ngồi đợi sá»a máy thì bất chợt gặp thượng sÄ© DÆ°Æ¡ng, phó má»™c DÆ°Æ¡ng, Ä‘ang gò lÆ°ng ôm cà ng xe trâu cùng con trâu lên dốc. Cái xe trâu chở đủ thứ đồ đạc của má»™t cuá»™c di chuyển, có mui xe, sà n xe trải chiếu, má»™t thằng bé khoảng năm tuổi giÆ°Æ¡ng cặp mắt to nhìn má»i ngÆ°á»i, cạnh nó là cái tiểu sà nh Ä‘á»±ng hà i cốt của mẹ nó đã mất năm nó lên hai tuổi. Mẹ nó chết vì bệnh sÆ°ng phổi cấp tÃnh để lại đứa con lên hai cho chồng nuôi. Anh lầm lÅ©i nuôi con đến năm con lên bốn thì mua má»™t con nghé và bắt đầu đóng xe những lúc rảnh rá»—i. Ãược má»™t năm thì con nghé đã vá»±c được, lại được chăm sóc kỹ nên nó mau lá»›n và rất khoẻ đủ sức cho má»™t cuá»™c trÆ°á»ng chinh. Lúc ấy anh má»›i xin vá»›i ban giám đốc nông trÆ°á»ng được thôi việc vá» nhà để chăm lo mẹ, nuôi con lá»›n và lấy vợ kế. Anh đã ba mÆ°Æ¡i lăm tuổi, không tÃnh toán nhanh, nay mai con thì lá»›n, bố thì già , há» mạc hai bá» Ä‘á»u nghèo, vá»›i hai bà n tay trắng bố con còn dắt nhau tá»›i đâu nữa để kiếm sống? Khi được trên đồng ý anh má»›i thay áo cho vợ, bốc xÆ°Æ¡ng sang tiểu, cùng vợ và con vá» xuôi, mãi táºn HÆ°ng Yên, bằng cái xe trâu kéo, cứ Ä‘i thủng thẳng, tá»›i đâu là m nghỠđược thì tạm dừng Ãt ngà y, kiếm chút tiá»n vừa để dà nh vừa ăn Ä‘Æ°á»ng, rồi và i năm cÅ©ng vỠđược đến nhà . HÆ¡n mÆ°á»i năm vá» trÆ°á»›c DÆ°Æ¡ng má»›i ở tuổi đôi mÆ°Æ¡i, hà nh quân lên Tây Bắc rồi trở thà nh chiến sÄ© Ãiện Biên, là ngÆ°á»i anh hùng trong vùng sáng chói loà của cuá»™c kháng chiến chống Pháp. HÆ¡n mÆ°á»i năm sau DÆ°Æ¡ng đã bÆ°á»›c và o tuổi trung niên, chở xÆ°Æ¡ng vợ và đứa con còn nhá» trên cái xe trâu là m má»™t cuá»™c hà nh quân dà i ngà y không có đồng Ä‘á»™i trong cái vùng sáng u ám, buồn tẻ của má»™t kiếp ngÆ°á»i. Hắn cứ nghÄ© mãi vá» má»™t bức tranh sÆ¡n dầu khổ lá»›n, trong cái ráng chiá»u Ä‘á» rá»±c của trá»i chiá»u Tây Bắc, má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông gÆ°Æ¡ng mặt đã khô Ä‘en vì sÆ°Æ¡ng gió Ä‘ang gò lÆ°ng ôm má»™t bên cà ng xe cùng vá»›i con trâu lên má»™t cái dốc của đèo Pha Ãin. Ãó là hình ảnh trá»n vẹn nhất của má»™t ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i hắn, tuổi trẻ cõng súng đạn, vá» già cõng vợ con, Ä‘á»u là đi tìm cái sống cả. Còn hắn thì sao?
Năm 63 tuổi hắn được chứng kiến má»™t hiện tượng kỳ vÄ© gần nhÆ° là của tá»± nhiên biểu trÆ°ng cho cái khả năng tái tạo, hồi sinh của má»™t con ngÆ°á»i. Ãó là dịp hắn được tá»›i thăm má»™t gia đình thÆ°Æ¡ng binh, chồng là thÆ°Æ¡ng binh, vợ cÅ©ng là thÆ°Æ¡ng binh vá»›i bốn đứa con đẹp đẽ khoẻ mạnh nhÆ° thuá»™c má»™t gia đình khác, má»™t dòng giống khác. Anh ấy khoảng bốn chục tuổi, vợ cÅ©ng xấp xỉ tuổi đó. Nháºp ngÅ© được hai năm thì anh bị bom napal cháy toà n thân trong tráºn đánh và o Tân Cảnh năm 1970. Năm ấy anh má»›i có hai mÆ°Æ¡i tuổi, trai nông thôn mà vóc dáng, gÆ°Æ¡ng mặt đẹp nhÆ° diá»…n viên Ä‘iện ảnh, anh nói thế, tá»›i đâu cÅ©ng được nhiá»u cô gái yêu thÆ°Æ¡ng và hò hẹn. Trong ná»a năm anh bị cuốn chặt trong má»™t khối bông băng từ chân tá»›i đầu, sống nhÆ° má»™t sinh váºt hạ đẳng, ăn uống, bà i tiết và phát ra những tiếng kêu nho nhá». Lại má»™t ná»a năm không nhìn thấy gì, vẫn chÆ°a nói được và nằm bất Ä‘á»™ng. Rồi anh nhìn lại được dần dần, nói lại được dần dần. Rồi anh ngồi dáºy được và bắt đầu táºp Ä‘i, táºp các Ä‘á»™ng tác Ä‘Æ¡n giản khác để tá»± phục vụ những nhu cầu của riêng mình. Anh sống trong má»™t trại Ä‘iá»u dưỡng ba năm, sinh hoạt gần nhÆ° bình thÆ°Æ¡ng nhÆ°ng chÆ°a bao giá» anh dám nhìn và o kÃnh, và o gÆ°Æ¡ng soi. Anh biết mặt anh đã hoà n toà n biến dạng, chỉ còn là những mảng da đủ mầu vá vÃu, là mặt quỉ chứ không thể là mặt ngÆ°á»i. Vá»›i bá»™ mặt ghê sợ ấy anh lấy vợ là m sao, gặp mẹ là m sao. Anh có thể không lấy vợ nhÆ°ng không thể không gặp mẹ. Anh rất nhá»› mẹ nhÆ°ng nếu mẹ nhìn thấy anh thì bà sẽ Ä‘au Ä‘á»›n cho tá»›i lúc chết. Nên anh cứ dùng dằng mãi cái ngà y trở vá» quê để anh chị và các cháu chăm sóc. Và đã có má»™t cô gái ở trại Ä‘iá»u dưỡng bị cụt má»™t cánh tay nhÆ°ng còn trẻ và rất xinh Ä‘em lòng yêu thÆ°Æ¡ng anh, muốn được cùng sống vá»›i anh mãi mãi. NhÆ°ng anh đã trốn chạy tình yêu vì anh không còn khả năng để má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà tà n táºt có thể nÆ°Æ¡ng tá»±a, cÅ©ng không còn cả má»™t gÆ°Æ¡ng mặt bình thÆ°á»ng để biểu lá»™ những yêu thÆ°Æ¡ng. Anh buá»™c phải trốn vá» quê sống vá»›i mẹ và các anh chị. Mẹ anh đón anh rất mừng chứ không sợ, có là má»™t đống thịt bị rữa nát bà cÅ©ng không sợ, huống hồ đã được khâu vá, sang sá»a đẹp đẽ hẳn hoi, bà an ủi con trai thế. Má»™t tháng sau cô gái thÆ°Æ¡ng binh khoác ba lô vá» thẳng quê anh, xin được là m con gái mẹ anh vì gia đình cô không còn ai thân thiết. Má»™t tháng sau đám cÆ°á»›i của hai ngÆ°á»i được Ä‘oà n thanh niên xã đứng ra tổ chức. Má»™t năm sau cô sinh cho chồng má»™t bé trai bụ bẫm, có đủ hai tay và má»™t gÆ°Æ¡ng mặt rất kháu khỉnh. Khi hắn tá»›i thăm gia đình anh thÆ°Æ¡ng binh đã có những bốn đứa con, đứa con đầu đã 14, đẹp nhÆ° tranh vẽ, anh nói vá»›i hắn rất tá»± hà o: "Nó là chÃnh em thá»i còn ở nhà , hai bố con giống nhau nhÆ° anh em sinh đôi, nhÆ°ng nó cao to hÆ¡n em má»™t chút". Bà vợ ngồi cạnh nói đùa: "May mà ông xấu xà nên tôi má»›i lấy được ông, chứ lại đẹp nhÆ° con ông là m sao tôi dám vá»›i". Các ngón tay của anh nhÆ° ngắn lại và quặp và o lòng bà n tay, hoà n toà n không sá» dụng được, nhÆ°ng anh đã táºp những thao tác lao Ä‘á»™ng riêng, đã sáng chế ra các nông cụ phù hợp vá»›i các thao tác của mình nên vẫn là m vÆ°á»n được, chăn nuôi được, là m má»i việc trong nhà được. Anh lại biết tÃnh toán trong sản xuất và kinh doanh, nuôi ba ba, thả lÆ°Æ¡n, nuôi ếch, khu vÆ°á»n rá»™ng đến hai sà o của gia đình thà nh má»™t khu vá»±c chăn nuôi và trồng trá»t nổi tiếng khắp huyện. Khi hắn nói; "Hai ngÆ°á»i chỉ có má»™t bà n tay, lại phải lo rất lắm việc chắc anh chị cÅ©ng vất vả", thì ngÆ°á»i chồng Ä‘Ãnh chÃnh ngay: "ThÆ°a bác, bây giá» chúng em có những chÃn bà n tay kia, bá»n trẻ nhà em là m ruá»™ng là m vÆ°á»n chả thua gì ngÆ°á»i lá»›n đâu. Vợ chồng em đã lên chức chỉ huy rồi". Bữa đó hắn đã nghÄ© nhÆ° má»™t triết nhân: "Sức mạnh tái sinh của con ngÆ°á»i ta có thể sánh ngang vá»›i trá»i đất tháºt. Từ má»™t đóng thịt rữa nát chỉ để nuôi giòi, nuôi giun, bón đất mà thà nh má»™t cÆ¡ nghiệp, má»™t dòng há» và má»™t tình yêu để lại mãi mãi cho háºu thế". Và i năm sau hắn viết truyện ngắn Má»™t bà n tay và chÃn bà n tay được giải thưởng của Bá»™ Quốc phòng và cÅ©ng là má»™t truyện ngắn được bạn Ä‘á»c Æ°a thÃch.
Năm 65 tuổi hắn được là m quen vá»›i má»™t ngÆ°á»i bạn má»›i, là đồng nghiệp, là má»™t nhà báo tỉnh, kém hắn dăm tuổi. Ông ta là m báo từ năm các nhà lãnh đạo của tỉnh còn là há»c sinh cấp tiểu há»c, hỠđã nhìn thấy ông nhà báo mặc bá»™ quần áo bá»™ Ä‘á»™i nhà u nát, Ä‘i dép lốp, nhÆ° má»™t ông cá»±u chiến binh. Rồi ông mặc má»™t bá»™ kaki má»›i hÆ¡n, văn minh hÆ¡n, Ä‘i dép nhá»±a nhÆ°ng vẫn cứ luá»™m thuá»™m thế nà o. Và bây giỠông đã may được má»™t bá»™ quần áo của nhà báo, Ä‘i dép da, tóc để dà i nhÆ°ng vẫn cứ là má»™t ông nông dân mặc quần áo mượn. Hắn vừa nghe ông ta nói chuyện vừa ngắm nhìn ông vá»›i những cảm nghÄ© rất riêng, vui má»™t chút mà cÅ©ng buồn má»™t chút. Rất Ãt có nhà báo táºn tuỵ vá»›i nghá» nhÆ° ông, vì dân mà viết báo nhÆ° ông, mà cÅ©ng Ãt ai trong nghá» lại bị coi thÆ°á»ng, bị bạc đãi nhÆ° ông. Ông đã phục vụ bốn Ä‘á»i bà thÆ°, chủ tịch của tỉnh, ai cÅ©ng cần ông mà không má»™t ai trá»ng ông. Há» coi ông nhÆ° chân nhÆ° tay, nhÆ° trợ lý chứ chÆ°a bao giá» xem ông nhÆ° má»™t cố vấn, má»™t chuyên gia rất am hiểu lòng dân, cái giáºn và cái lo của dân và những việc phải là m ngay cho dân đỡ khổ đỡ oán. Ngay cả mấy Ä‘á»i giám đốc cÆ¡ quan phát thanh của tỉnh cÅ©ng Ä‘á»u muốn tống ông vá» hÆ°u mà không thể là m, không dám là m. ChÆ°a má»™t ai biết cách lấy tin vừa nhanh vừa chÃnh xác nhÆ° ông, lại có cách viết thân tình nhÆ° những ngÆ°á»i trong nhà trò chuyện vá»›i nhau nhÆ° ông. Có ngÆ°á»i đã nói ná»a đùa ná»a tháºt vá»›i hắn: "Ông ấy viết hay nhÆ° biên táºp viên của Ä‘Ã i B.B.C ấy". Chỉ phải má»—i tá»™i ông hay can thiệp và o nhiá»u việc của ngÆ°á»i cầm quyá»n quá, vì việc của ngÆ°á»i cầm quyá»n lá»›n và nhá» trong tỉnh lại thÆ°á»ng hay Ä‘á»™ng chạm tá»›i quyá»n lợi của dân, nói giùm cho dân thì bị ngăn ngay từ ông tổng biên táºp của Ä‘Ã i vì những mối quan hệ rất phức tạp của ông ta vá»›i các quan chức trong tỉnh và khắp các huyện. Ông nhà báo tỉnh nói vá»›i hắn: "Má»™t tỉnh có ba, bốn thứ quỹ, quỹ tiá»n, quỹ lao Ä‘á»™ng, quỹ lÆ°Æ¡ng thá»±c, quỹ đất, dân nhìn thì khó thấy chứ tôi đã nhìn và o là ra vô ối chuyện. Có bao giá» há» dám cho Ä‘Æ°a tin vá» con số tuyệt đối huy Ä‘á»™ng lÆ°Æ¡ng thá»±c má»™t vụ trong năm đâu. Vì sẽ lòi ra quỹ láºu, anh hiểu chÆ°a? Ãấy, đấy, há» ghét tôi vì tôi hay thò mÅ©i và o những chá»— há» thÃch giấu kÃn!"
Ông nhà báo tỉnh lại còn dáºy ông nhà báo nổi tiếng của trung Æ°Æ¡ng cái thuáºt nghe dân nói. Há» nói lắt léo lắm, phải thấu hiểu tâm sá»± của há» má»›i nghe nổi, hiểu nổi. Và nhÆ° cÆ¡ quan nông nghiệp của tỉnh yêu cầu bà con nông dân nên dùng giống lúa Hồng Ãức thì dân nói lái ngay là lúa Ãừng Hốc - Nhà em má»—i sà o được tạ hai (hại ta), nhÆ°ng ông anh lại được tạ tÆ° (tá»± ta) - Há» bảo chúng em dùng phÆ°Æ¡ng thức "bá» thẳng" (gieo thẳng, không cần cấy), chúng em là m theo ngay, má»™t vụ "bá» thắng" ba chục mẫu (tức là bá» hoang, không cấy) - "Ruá»™ng chúng em xa lắm, nhÆ°ng lúa rứt tốt (không phải là rất tốt), Ä‘i gặt không phải mang liá»m, chỉ mang mẹt, mang rá thôi". Hoặc há» má»i ông nhà báo tỉnh ở lại ăn cÆ¡m rồi nói: "Bác ngồi chÆ¡i, mẹ nó thả vó thì gỡ bằng mệt". Ngồi chÆ¡i cả giá» chả thấy gì, dá»n cÆ¡m lên vẫn chỉ có tép rang vá»›i rau luá»™c. Hoá ra trong ao không có cá chỉ toà n là trà rà o thôi. NhÆ°ng cái bữa hắn và mấy ông bạn văn thÆ¡ của Hà Ná»™i tá»›i huyện T. và bữa cÆ¡m trÆ°a ở huyện, có cả ông nhà báo tỉnh, hắn má»›i tháºt sá»± bà ng hoà ng vá» cách phân biệt đối xá» giữa ông khách của tỉnh, cÅ©ng là ngÆ°á»i nhà của huyện vá»›i đám khách của trung Æ°Æ¡ng. Há» không má»i ông nhà báo tỉnh, chỉ có cán bá»™ của các ban ngà nh trong huyện ngồi tiếp khách của Hà Ná»™i thôi. Mà bà thÆ°, chủ tịch huyện và chánh văn phòng uá»· ban Ä‘á»u biết rõ đám báo chà ấy có quen biết nhau từ trÆ°á»›c. Ông nhà báo tỉnh theo chân các bạn ở Hà Ná»™i vá» cùng và o phòng tiệc nhÆ°ng không có chá»— cho ông ngồi, cÅ©ng không ai má»i ông ngồi, ông cứ đứng mà nói chuyện vá»›i các bạn ông đã ngồi và o bà n, bà n tám ngÆ°á»i ăn vừa đủ chá»—. Ắt hẳn cái cảnh kẻ đứng ngÆ°á»i ngồi trò chuyện vá»›i nhau đã là m ông bà thÆ° huyện hÆ¡i ngượng, hÆ¡i khó chịu nên ông bảo lấy thêm ghế cho ông khách không má»i vẫn cứ đến, vẫn cứ đòi má»™t chá»— ngồi, ngồi đúng cái bà n không ai muốn ông có mặt vì ông không chịu ngồi sang bà n khác. Ông muốn được trò chuyện vá»›i các đồng nghiệp ở trung Æ°Æ¡ng vá» chứ đâu phải vì thèm má»™t bữa ăn ngon. Ông không ăn gì tháºt, chỉ uống thôi, và ông đã mượn bia để bà y tá» ná»—i lòng. Rằng ông là ân nhân của huyện nà y những năm há» gặp khó khăn trong thá»i chống Mỹ cÅ©ng nhÆ° thá»i kinh tế còn bao cấp. HỠđói lắm, rách lắm, thiếu thốn đủ má»i thứ nhÆ°ng tình ngÆ°á»i thì hết sức ấm áp, ăn rau ăn khoai nhÆ°ng đêm đến chả ai muốn vá» nhà , cứ nằm ở văn phòng uá»· ban huyện, gác chân lên nhau mà tâm sá»±. Còn bây giá», ông ta quắc cặp mắt đã hÆ¡i say quay sang nhìn hắn, nhìn các bạn hắn, rồi lại nhìn những ngÆ°á»i bạn lâu năm ngồi cùng bà n, trÆ°á»›c đây, chỉ má»›i dăm năm trÆ°á»›c đây thôi, còn là bạn bè, là anh em, vì ông hÆ¡n há» cả chục tuổi, biết há» từ năm còn ở truồng, nhÆ°ng nay đã là những ngÆ°á»i quan trá»ng của má»™t huyện già u có, đãi đằng bạn bè tiệc lá»›n tiệc nhá», ngồi xe hÆ¡i có máy lạnh, Ä‘i đâu xa có cả má»™t xe chở bia Ä‘i theo, còn ông nhà báo đã là má»™t cấp dÆ°á»›i không đáng quan tâm, gá»i là nhà báo nhÆ°ng chỉ là ngÆ°á»i viết bản tin hà ng ngà y ấy mà , ăn mặc lôi thôi, nói năng xà m xỡ, thiếu lịch thiệp, thiếu tinh tế, má»™t anh nông dân chay chÆ°a được khai hoá bởi ná»n văn minh thị trÆ°á»ng. Trong má»™t bà n tiệc đãi khách là những nhà văn nổi tiếng của trung Æ°Æ¡ng vá» thăm má»™t huyện cÅ©ng Ä‘ang rất nổi tiếng mà lại nói những chuyện từ Ä‘á»i tám hoánh nà o, ngăn lại không được, Ä‘uổi Ä‘i cÅ©ng không được, Ä‘Ã nh phải nÃn nhịn mà nghe, mà cÆ°á»i xoà và nói lảng. NgÆ°á»i lãnh đạo nói má»™t câu thì cái lão thÃch phá đám ấy nói lại đến mÆ°á»i câu, giá»ng nói nhÆ° lệnh vỡ, chả nể ai cả, chả dè chừng má»™t lá»i nói nà o cả, cứ nhÆ° ngồi ở đám giá»— dÆ°á»›i xã. Hắn nhìn những gÆ°Æ¡ng mặt lạnh ngắt của những ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng quyá»n, mắt nhìn xuống, miệng mÃm lại, thỉnh thoảng lại cÆ°á»i nhạt, tức là há» Ä‘ang giáºn lắm, háºn lắm nhÆ°ng biết là m sao được. Nên hắn vá»™i và ng nói chen và o những chuyện là m ăn thất bại của nÆ¡i nà y nÆ¡i kia mà hắn được biết để có dịp phỉnh nịnh má»™t cách khéo léo cái nhìn nhạy bén và cách quản lý tà i giá»i của những ngÆ°á»i lãnh đạo huyện nhà . Mặt má»i ngÆ°á»i láºp tức giãn ra, tiếng cÆ°á»i dà i hÆ¡n và những lá»i đối đáp đã trở lại cái tá»± nhiên, cái vui vẻ của lúc ban đầu. Ông nhà báo tỉnh cÅ©ng lắng nghe chăm chú những câu chuyện vui hắn nói, mắt miệng nhÆ° hÆ¡i cÆ°á»i nhÆ°ng là cái cÆ°á»i mỉa, cái cÆ°á»i khinh. Ông ta đâu cần hắn đứng ra dà n hoà , cái ông muốn trong bữa cÆ¡m trÆ°a nà y là những ngÆ°á»i lãnh đạo của huyện phải tá»± bá»™c lá»™ cái mặt tháºt của há», cách ăn ở bạc bẽo của há» và cả những khoe khoang rất ấu trÄ© của những kẻ má»›i bắt đầu có của. Cấp lãnh đạo sống và nghÄ© nông cạn đến thế thì dân chúng còn là vất vả, cái Ä‘á»i là m báo của ông còn gặp nhiá»u khó khăn, chắc rằng há» cÅ©ng sắp tống ông vá» hÆ°u thôi, chẳng năm nà y thì thì năm tá»›i, há» yêu gì ông mà muốn giữ lại. Chả lẽ ông lại nhẫn nhục xin là m hợp đồng! TrÆ°á»›c ngà y vá» Hà Ná»™i, bá»n hắn có má»i ông ăn má»™t bữa cÆ¡m chia tay tại nhà khách của tỉnh, hắn há»i ông: nếu gặp lại mấy ông ở huyện T. anh có gì khó nói lắm không?" Ông cÆ°á»i há» há»: "Chả sao cả, vẫn thế mà . Cái việc của há» buá»™c há» phải thế, cái việc của tôi buá»™c tôi phải thế, có ai vì cái riêng đâu". Rồi ông nói tiếp: "Là m nhà báo là không có nghỉ hÆ°u, lÄ©nh lÆ°Æ¡ng hÆ°u nhÆ°ng vẫn cứ là nhà báo Ä‘Æ°Æ¡ng chức, há» có giá»i cứ việc Ä‘Æ°a tôi ra toà . Tôi cÅ©ng mong tôi đã viết sai để có lá»i xin lá»—i công khai há» trên báo trên Ä‘Ã i, tôi sai hỠđúng thì dân được nhá» nhiá»u, có phải không?" CÅ©ng nhân sá»± tin cáºy, thân tình giữa bá»n há» trong ngà y được đánh bạn vá»›i nhau, ông nhà báo tỉnh đã nháºn xét hắn là ngÆ°á»i có tÃnh thÃch dà n hoà , văn của hắn cÅ©ng nghiêng vá» sá»± thông cảm, sá»± dà n hoà , thiếu tÃnh quyết liệt. Ông thì khác, ông thÃch sá»± phân minh, sá»± rạch ròi, hoặc hỠđúng hoặc ông đúng, ông phản đối sá»± ná»a vá»i, sai đúng chia Ä‘á»u, nạn nhân thủ phạm má»—i bên má»™t ná»a. Sau lần gặp gỡ ấy, hắn có viết được má»™t truyện ngắn Lạc thá»i đăng trên tạp chà Văn nghệ quân Ä‘á»™i. NhÆ°ng tÃnh cách nhà báo tỉnh trong truyện có khác nhiá»u vá»›i con ngÆ°á»i tháºt. Ông nhà báo hắn được tiếp xúc chả buồn má»™t tý nà o vá» những việc ông đã là m, những lá»i ông đã nói, nó thuá»™c chủ ý của ông chứ không do sá»± đẩy tá»›i của cảnh ngá»™ mà ông đã nói thế, đã là m thế. Ông còn tiếp tục sống và viết má»™t cách khó chịu cho tá»›i ngà y ông nghỉ hÆ°u và cả sau khi đã nghỉ hÆ°u nếu ông còn Ä‘i được, còn viết được. Ãà i báo của tỉnh không dùng thì Ä‘Ã i báo của trung Æ°Æ¡ng sẽ dùng, tỉnh của ông còn cấp trên của nó, chứ chÆ°a phải đã là má»™t vÆ°Æ¡ng quốc Ä‘á»™c láºp, không thÃch là có thể cấm, cấm không được thì bá» tù. CÅ©ng là má»™t con ngÆ°á»i Ä‘i tá»›i cùng trong niá»m tin của mình, trung thà nh đến cùng vá»›i lợi Ãch của những ngÆ°á»i thấp cổ bé miệng, muốn Ä‘em lại sá»± công bằng cho há» nhÆ° ông đã tá»± hứa khi bÆ°á»›c và o cái nghá» viết tin viết báo.
17.
Hắn thÃch sá»± nhân nhượng, sá»± dà n hoà để có má»™t kết cuá»™c vui vẻ, do tÃnh cách bẩm sinh của hắn nhÆ°ng lại phù hợp vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a, yêu cầu câu chuyện bao giá» cÅ©ng được kết thúc có háºu. Hình nhÆ° cÅ©ng là cách viết của ông cha mình thì phải. Nên cô Kiá»u không chết ở sông Tiá»n ÃÆ°á»ng mà lại được cứu để có cái cảnh tái hồi Kim Trá»ng. Nguyá»…n Du muốn thế mà Nguyá»…n Ãình Chiểu cÅ©ng muốn thế. Nhiá»u tác giả các truyện thÆ¡ khuyết danh cÅ©ng muốn thế. NhÆ°ng Nguyá»…n Gia Thiá»u đã viết khác. Ông viết tháºt hÆ¡n, từ câu đầu đến câu cuối của thiên Cung oán ngâm khúc chỉ có tiếng than thấm đẫm nÆ°á»›c mắt thôi. Rồi những tưởng tượng, những mÆ¡ má»™ng, những hy vá»ng nhÆ°ng thá»±c tế thì ông vua đã quên cô ta rồi, còn cô cung nữ thì vẫn phấp phá»ng: Ãè chừng nghÄ© tiếng tiểu đòi - Nghiên bình phấn mốc mà dồi má deo. Và hai câu kết thúc của tiếng rên dà i vẫn chỉ là hy vá»ng: Phòng khi Ä‘á»™ng đến Cá»u trùng - Giữ sao cho được má hồng nhÆ° xÆ°a. Ở cuốn tiểu thuyết đầu tay Xung Ä‘á»™t, các nhân váºt được phát triển theo đúng cái bản chất của ngÆ°á»i nông dân có đạo, há» trở nên bối rối, lầm lạc khi phải đối mặt vá»›i những thá» thách của má»™t thá»i kỳ không thuá»™c năng lá»±c của há» chứ không tuân theo sá»± sắp xếp có háºu của tác giả. Tiểu thuyết Ãiá»u tra vá» má»™t cái chết cÅ©ng thế. Các nhân váºt Hai Gáo, TÆ° Tốn bị những nhân nhượng vặt vãnh suốt má»™t Ä‘á»i tu đạo đẩy há» và o những tình thế bế tắc hoà n toà n, không có cách gì thoát ra được, chỉ có thể kết thúc bằng cái chết mà thôi. NhÆ°ng chết trong văn chÆ°Æ¡ng thì sẽ được sống mãi trong lòng bạn Ä‘á»c. Còn lại sống má»™t cách gắng gượng, vô lý vì mong muốn của tác giả thì phải chết trong văn chÆ°Æ¡ng. Vì cuá»™c sống vốn quyết liệt không chấp nháºn sá»± kết thúc có háºu ở những trÆ°á»ng hợp ấy. NhÆ°ng ở Cha và Con và ... lại có sá»± nhân nhượng, sá»± giải hoà vì cha ThÆ° đã tìm được cách chung sống giữa các bổn pháºn, lấy giáo dân là m Chúa của mình. NhÆ°ng trong thá»±c tế đã hoặc sẽ có má»™t linh mục nà o ở nÆ°á»›c ta dám là m má»™t cuá»™c cách mạng triệt để nhÆ° thế không? Ở tiểu thuyết Chủ tịch huyện cÅ©ng vẫn có sá»± nhân nhượng. Nhân váºt An là má»™t chủ tịch xã rất trẻ lại có tà i chỉ đạo sản xuất nông nghiệp của má»™t xã, nhÆ°ng anh ta cÅ©ng có tÃnh láu cá và gian giảo của dân hà n vá nồi, lại được tỉnh và huyện nâng niu, chiá»u chuá»™ng nên đã có những dấu hiệu của má»™t cán bá»™ xã hãnh tiến, gian dối, bất chấp thủ Ä‘oạn để đạt tá»›i cái Ä‘Ãch của mình. Hắn đã nháºn ra những biểu hiện tiêu cá»±c còn má» nhạt của má»™t nhân váºt Ä‘ang được xem là thần tượng của huyện, của tỉnh, và đã có lá»i cảnh báo bằng nháºn xét: Má»™t cán bá»™ xã là m việc giá»i, rất tháo vát nhÆ°ng hay khuynh loát táºp thể. Lý lẽ sắc bén nhÆ°ng nhiá»u khi nguỵ biện. Rất Æ°a ngÆ°á»i khác tâng bốc mình nhÆ°ng lại không biết gìn giữ uy tÃn của ngÆ°á»i khác. Cái phần hiện thá»±c chỉ tá»›i đó thôi, còn sau đó lại là "lãng mạn" rồi, bằng má»™t kết thúc xem ra cÅ©ng có lý: cả nÆ°á»›c đã bÆ°á»›c và o cuá»™c chiến tranh chống Mỹ nên nhân váºt An đã tá»± gá»™t rá»a mình trở nên sạch sẽ để bÆ°á»›c và o cuá»™c chiến đấu má»›i. Bạn Ä‘á»c những năm ấy cÅ©ng mong muốn câu chuyện được kết thúc vui vẻ nhÆ° thế nên đã đồng tình vá»›i tác giả. Các nhà phê bình văn há»c lại cà ng đồng tình hÆ¡n. Cuốn sách đã thà nh công theo đúng những tiêu chuẩn mỹ há»c của má»™t thá»i. Ba mÆ°Æ¡i sáu năm sau hắn trở lại quê hÆ°Æ¡ng của Chủ tịch huyện, nhắc lại chuyện cÅ©, nhân váºt cÅ© má»›i té ngá»a ra cuá»™c sống đã có những kết thúc khác hẳn, khắc nghiệt hÆ¡n nhiá»u, bi quan hÆ¡n nhiá»u. Ông chủ tịch xã trẻ tuổi đầy triển vá»ng năm nà o đã trở thà nh má»™t tên ác bá đầy thủ Ä‘oạn, cấp trên không dám loại bá» vì y đã từng là ghế đệm của há» trong nhiá»u năm, còn dân chúng chỉ còn biết giÆ°Æ¡ng mắt nhìn chứ không dám hé môi nói ná»a lá»i. Lúc hắn ngỠý muốn gặp lại nhân váºt của mình thì được trả lá»i y đã trở thà nh kẻ lừa đảo của cả nÆ°á»›c từ hai chục năm nay, hiện Ä‘ang phải trốn chạy vì đã có lệnh truy nã toà n quốc. Hắn đã viết vá» câu chuyện buồn và đáng xấu hổ của hắn trong bà i bút ký Mất toi má»™t cuốn sách.
Tiểu thuyết Gặp gỡ cuối năm cÅ©ng là má»™t cuốn sách được viết theo tinh thần hoà giải má»i sá»± trái ngược giữa những ngÆ°á»i có chÃnh kiến khác nhau. Há» Ä‘á»u đã già , đã từng trải nhiá»u trên chÃnh trÆ°á»ng, những mặt trái của má»™t thể chế chÃnh trị dá»±a và o Mỹ há» Ä‘á»u biết rất tÆ°á»ng táºn và đã tá»± tách ra vá» tÆ° tưởng, vá» tình cảm từ nhiá»u năm rồi. Nên giữa há» cÅ©ng đã tìm được má»™t tiếng nói chung khi đất nÆ°á»›c vừa ra khá»i má»™t cuá»™c chiến đã kéo dà i và đang đứng trÆ°á»›c những váºn há»™i má»›i. Cuốn sách đã được bạn Ä‘á»c của Sà i Gòn, của miá»n Nam chấp nháºn vì nó đã Ä‘em lại má»™t hy vá»ng có nhiá»u tÃnh thá»±c tế. NhÆ°ng trong cuá»™c sống tháºt nhÆ° nó Ä‘ang diá»…n ra hà ng ngà y lại không hoà n toà n nhÆ° thế. Vì cái mặc cảm kẻ thua ngÆ°á»i thắng, dẫu là rất vô lý, cÅ©ng chÆ°a thể gá»™t bỠđược ngay trong má»™t gia đình. NhÆ° cái đại gia đình của hắn là má»™t và dụ. Hắn là con vợ lẽ, vợ không chÃnh thức nên hắn cÅ©ng là đứa con không chÃnh thức. Vì hắn trở lại vá»›i gia đình trong Ä‘á»™i quân chiến thắng, trong số những ngÆ°á»i sẽ là m chủ Sà i Gòn nên không thể không tiếp đãi hắn cho Ä‘Ã ng hoà ng. Vả lại nháºn má»™t thằng Việt cá»™ng cÅ©ng có dÃnh lÃu má»™t chút máu mủ ở cái thá»i buổi có nhiá»u bất an, nhiá»u lo sợ thì có gì là thiệt, là không nên. Có má»™t đứa con của gia đình ở phe bên kia, phe chiến thắng gần nhÆ° là má»™t đảm bảo vá» chÃnh trị trÆ°á»›c nhiá»u câu há»i, nhiá»u bản kê khai do cán bá»™ của khu phố, của phÆ°á»ng, của quáºn Ä‘Æ°a tá»›i. Cho nên bố mẹ hắn má»›i xin hắn má»™t tấm hình mặc quân phục có Ä‘eo lon thiếu tá đặt trên tủ buýp phê kê giữa nhà , có ai và o chÆ¡i là giá»›i thiệu liá»n: "Cháu nó ở ngoà i Hà Ná»™i má»›i và o thăm chúng tôi". Ngà y hắn gặp lại bố mẹ, bố hắn ngắm nhìn hắn má»™t lúc lâu rồi bảo: "Nom anh bây giá» chả giống chút nà o vá»›i ngà y xÆ°a, nếu anh không xÆ°ng tên thì tôi không thể nháºn ra". Hắn nói: "Năm nay con vừa bằng tuổi cáºu cái năm gia đình ta ở Nam Ãịnh". Bố hắn nói bâng khuâng: " Ừ nhỉ, 45 tuổi, Ä‘á»i ngÆ°á»i cÅ©ng nhanh tháºt". Rồi ông cụ lại nói: "Cái năm ấy là do hoà n cảnh..." Hắn cÆ°á»i, nói át Ä‘i: "Cáºu chả nên nghÄ© lại cái chuyện ngà y xÆ°a là m gì". Tức là hắn muốn giải hoà vì nghÄ© rằng đã có Ä‘iá»u kiện để giải hoà . Hắn trở vá» cÅ©ng không phải để già nh lấy má»™t cái gì, đòi có má»™t cái gì, không lấy Ä‘i của ai bất cứ cái gì, trừ phi hắn có lòng dạ nhá» nhen muốn nhân sá»± thắng thế mà trả thù. NhÆ°ng hắn đã nói má»™t cách vô tÆ° nhất, trong tiếng cÆ°á»i hồn nhiên nhất: "Thôi bá» Ä‘i cáºu ạ, được gặp lại cáºu mợ và các anh chị còn khoẻ là con vui rồi". Hắn nghÄ© thế tháºt nhÆ°ng những ngÆ°á»i ruá»™t thịt của hắn chÆ°a hẳn đã nghÄ© thế. Thoạt đầu thì vui, Ä‘ang có nhiá»u lo lắng vì bị Ä‘á»™t ngá»™t quăng và o má»™t thá»i thế má»›i chÆ°a có chuẩn bị gì thì gặp ngÆ°á»i của gia đình, dẫu rằng đã quên nó từ lâu rồi, đã nghÄ© không có nó, lù lù xuất hiện. Nên má»›i mở tiệc đãi đằng nó và bạn nó. NhÆ°ng trong lòng vẫn không vui. Ãứa con trai út được chiá»u quÃ, nâng niu thì lại phải táºp trung há»c táºp cả năm vì nó là thiếu uý công binh của Ä‘á»™i quân thất tráºn. Còn cái thằng đã vứt bá», đã muốn quên Ä‘i lại là nhà văn nhà báo, được nhắc nhở, được mong chá» của cả há». Thế là bá»±c, vì nó trái lẽ, nó ngược Ä‘á»i. Cuối năm 1976, trong má»™t lần hắn lại chà o bố mẹ để hôm sau ra Bắc, ông già cứ đứng trong cánh cá»a sắt nói chuyện vá»›i con chứ không mở cá»a. Rồi ông há»i: "Anh có cần và o trong nhà không?" Bố nà o lại há»i con ruá»™t cái câu lạ lùng ấy trÆ°á»›c ngà y nó lại Ä‘i xa, có thể năm sau nó lại và o, cÅ©ng có thể và i năm nữa nó má»›i được và o, công việc của nó là ở Hà Ná»™i kia mà . Hắn biết ý liá»n nói ngay: "Dạ, không ạ, con đến chà o cáºu mợ thôi. Có chuyện gì cần cáºu mợ cứ viết thÆ° cho vợ chồng con". Nói rồi hắn quay ngÆ°á»i Ä‘i thẳng, trong lòng cÅ©ng hÆ¡i tủi, hÆ¡i giáºn. Má»™t bữa cÆ¡m gia đình để chia tay cÅ©ng không có. Tức là bố và mẹ già còn ghét hắn lắm. Sá»± có mặt của hắn và o những ngà y nà y đã là m há» xấu hổ nên há» ghét, có khi chỉ là nhÆ° thế. NhÆ°ng nó là con mình kia mà , nó là m đẹp mặt mình tại sao lại ghét nó. Vẫn đáng ghét chứ! Vì nó dám ngoi cao hÆ¡n các anh chị nó nên phải ghét. Chẳng lẽ dòng dõi lại tìm nÆ¡i phát sáng ở cái đứa mà trong má»™t lúc quá thất vá»ng ngÆ°á»i bố đã phải kêu lên: "Thằng mán tiá»n!" Ná»a năm sau thì ông già hắn mất ở tuổi 77 nên lần gặp ngÆ°á»i đứng trong cánh cá»a kẻ đứng ngoà i cánh cá»a là lần gặp cuối. Năm 1982, tiểu thuyết Gặp gỡ cuối năm ra mắt bạn Ä‘á»c cả nÆ°á»›c. Hầu hết các nhân váºt trong cuốn sách Ä‘á»u có nguyên mẫu cả, nhÆ°ng nhân váºt văn há»c cô Ä‘á»ng hÆ¡n, sang trá»ng hÆ¡n, trà tuệ hÆ¡n. Hắn nâng há» thà nh các nhân váºt đại diện, nhân váºt tÆ° tưởng tÆ°á»›c bá» hết những chi tiết dung tục của Ä‘á»i thÆ°á»ng. Hắn viết không nhằm bá»›i móc Ä‘á»i tÆ° và những chuyện còn chÆ°a đẹp mà chỉ cốt khẳng định lòng yêu nÆ°á»›c đã thắng, cái thiện lÆ°Æ¡ng trong má»—i ngÆ°á»i đã thắng, xu thế của dân tá»™c có khả năng xÃch lại gần há» lại để cùng đối mặt vá»›i những thá» thách má»›i, má»—i ngÆ°á»i má»—i cách. NhÆ°ng cuốn sách đã là m mất lòng những ngÆ°á»i ruá»™t thịt của hắn vì tÃnh khách quan của ngÆ°á»i cầm bút. Hắn đã so sánh hai ngÆ°á»i, là hai cáºu cháu, Ä‘á»u là quan lại, má»™t ngÆ°á»i đã dám bá» tất cả để Ä‘i theo kháng chiến, còn má»™t ngÆ°á»i cứ nÃu chặt lấy cái thể chế cÅ©, má»—i năm má»™t tá»± hạ thấp mình Ä‘i. Ãoạn văn đó nhÆ° sau:
Anh Hảo tốt nghiệp trÆ°á»ng Luáºt ở Paris, vá» nÆ°á»›c được chÃnh phủ bảo há»™ bổ nhiệm là m tri huyện, má»™t chức quan cai trị và o loại cà mèng nhất. Ông bố tôi là dân tham biện chuyển sang ngạch quan lại, há»c vấn và uy danh tất nhiên không thể bằng ông cá» nhân luáºt, nên cụ có vẻ thÃch thú cái chức vụ má»›i đó lắm. Thì có cà mèng vẫn cứ là quan lá»›n và vợ quan lá»›n tức thị là bà lá»›n và bà lá»›n có thể nói vá»›i há» hà ng: "Ông huyện nhà tôi...", ông huyện nhà tôi thì sang hÆ¡n "ông tham, ông phán, ông ký nhà tôi" rồi...
Lại một đoạn khác:
Anh Hảo là ngÆ°á»i sÆ°á»›ng từ trong trứng, bố tôi bì thế nà o được. Cái đại gia đình ấy có cả hai vế: tân há»c thì có má»™t tiến sÄ©, má»™t luáºt sÆ°, cá»±u há»c thì có má»™t phó vÆ°Æ¡ng, má»™t khâm sai đại thần. Há» sang đến thế mà há» theo cách mạng được, cả ông phó vÆ°Æ¡ng lẫn ông khâm sai đại thần. Còn ông tri huyện lại khăng khăng bảo thủ chế Ä‘á»™ cÅ©, muốn sống chết vì nó, từ chối má»i sá»± thay đổi...
Nghe vợ hắn nói lại, mẹ già hắn đã nổi cÆ¡n giáºn dữ chÆ°a từng có, vì xÆ°a nay bà có tức chết cÅ©ng cố giữ cái vẻ ngoà i Ä‘iá»m đạm và cà ng giáºn lại cà ng tÆ°Æ¡i nét mặt và cÆ°á»i. Tất nhiên là cÆ°á»i nhạt, cÆ°á»i gượng, cái cÆ°á»i lạnh lẽo mà ngà y còn nhá» hắn đã muốn dá»±ng hết chân tóc má»—i khi hắn thấy bà nhìn hắn và cÆ°á»i. Vả lại xã há»™i đã trở lại ổn định dần dần, những lo lắng, sợ sệt vô lý của những ngà y đầu đã không còn nữa, nên tấm hình - bùa của hắn đã được hạ xuống để trả lại cho cái đứa con mất nết đã dám dùng văn chÆ°Æ¡ng để chá»i cả bố. Và cả gia đình đã từ hắn má»™t cách hả hê, vì đã tìm ra cái cá»› Ä‘Ãch đáng để khá»i phải ngồi thấp hÆ¡n hắn, ngồi vòng ngoà i má»—i lần có cuá»™c gặp gỡ trong há».
Cái số hắn hoá ra cÅ©ng vất vả, từ nhá» tá»›i năm 15 tuổi má»›i được vá» nhà bố để nháºn mẹ già , nháºn các anh chị, được táºn mắt thấy bố ăn bố ngủ, lúc gắt lúc cÆ°á»i. Rồi bặt tin nhau vừa tròn ba mÆ°Æ¡i năm má»›i được gặp lại, chỉ có má»™t ngÆ°á»i chết là ông anh rể có cá»a hà ng lá»›n ở Hải Phòng, còn vẫn đủ mặt. Ông bố đã là má»™t ông lão tóc bạc phÆ¡, Ä‘i đứng lòng khòng vá»›i cây gáºy trong tay, nói năng ngáºp ngừng và cái nhìn đầy lo sợ. Ông đã hiện ra trÆ°á»›c mắt đứa con vừa trở vá» nhÆ° má»™t ngÆ°á»i thất bại hoà n toà n. Các bà chị đã già đi nhÆ°ng vẫn sống túm tụm vá»›i nhau trong má»™t ngôi nhà nhÆ° xÆ°a kia, vì chả có ai xuất giá cả, hay nói nhÆ° chị Ãại "chả có ma nà o chịu rÆ°á»›c Ä‘i cho". Lần nà y xa nhau thấm thoát đã tròn hai chục năm, tuy cùng ở má»™t thà nh phố, má»—i nhà đá»u có Ä‘iện thoại, chỉ cần nhấc ống nghe lên và bấm số, mà vẫn không được biết tin tức của nhau. Hắn biết chắc sẽ không có cÆ¡ há»™i gặp lại vì nghe nói mẹ già của hắn đã buá»™c các con phải láºp lá»i thá», mãi mãi không được nhìn nháºn lại cái chi thứ đã bị tách ra. Việc gì phải thá», các anh chị hắn và cả hắn Ä‘á»u đã ở tuổi trong ngoà i bảy mÆ°Æ¡i cả, còn sống được bao lâu mà sợ phải gặp lại. Trong số há» chỉ có hai ngÆ°á»i là có con, má»™t dòng ở Pháp, má»™t dòng ở Mỹ, đã thà nh công dân của các nÆ°á»›c sở tại, đến đất nÆ°á»›c của ông bà chÆ°a hẳn chúng đã nhá»› còn nhá»› là m sao những ngÆ°á»i chúng chÆ°a từng nghe nói, chÆ°a từng gặp mặt. Cuá»™c chia ly vÄ©nh viá»…n nà y đã khiến hắn buồn lắm, cà ng có tuổi nghÄ© cà ng buồn, cái cạn nghÄ© của má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đã là m đứt rá»i hai khúc ruá»™t, khúc trên khúc dÆ°á»›i, thì cái dòng hỠấy còn có ra gì.
Last edited by Memory; 04-09-2008 at 11:39 AM.
|
21-04-2008, 01:40 AM
|
Guest
|
|
Bà i gởi: n/a
Thá»i gian online: 0 giây
|
|
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 7)
18.
Lại nói tá»›i dòng há». Từ năm còn nhá» tá»›i năm 45 tuổi hắn không há» biết gốc gác bên ná»™i của mình, con vợ lẽ, đứa con không mong đợi chả có trách nhiệm gì tá»›i hÆ°Æ¡ng khói má»™t dòng há» mà phải cho hắn biết. Năm 1945, trong má»™t lần hầu chuyện vá»›i má»™t vị quan thầy ở tỉnh Nam, ông quan lá»›n đã vá» hÆ°u há»i ông quan vừa bị mất việc do thá»i thế: "Quan lá»›n được mấy ngÆ°á»i con?" - "Bẩm cụ lá»›n, vợ chồng con được bảy cháu, hai trai năm gái". Hắn đứng sau tấm bình phong bất giác nghe lá»m được cÅ©ng bà ng hoà ng, thì ra bố hắn đã loại anh em hắn ra khá»i đám con chÃnh thức của ông rồi. Không ngá» sau năm 1975 hắn lại được gặp bố và mẹ già ngay tại Sà i Gòn vừa được giải phóng, má»›i có dịp nháºn anh chị, nháºn há» hà ng ở trong Nam và cả ở ngoà i Bắc. Bây giá» hắn cÅ©ng là ngÆ°á»i sang, nháºn hắn là m thà nh viên của gia tá»™c chả mất mặt má»™t chút nà o, nên chÃnh ông bố và bà mẹ già vốn ghét hắn lại thay nhau đứa hắn Ä‘i nháºn há» vá»›i lá»i giá»›i thiệu rất tế nhị: "Ãây là anh con lá»›n của bà ngoà i Hà Ná»™i". Bà ngoà i Hà Ná»™i chứ không phải là bà Hai, bà Ba gì cả. Nói thế là má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u hiểu, vì đã từng nghe nói ông bố hắn còn má»™t bà nữa, đã có hai con Ä‘ang sống ở Hà Ná»™i. Vả lại trong mấy ngÆ°á»i con trai của ông, hắn có gÆ°Æ¡ng mặt và dáng dấp giống ông nhất, cà ng già cà ng giống nhÆ° nháºn xét của nhiá»u ngÆ°á»i. NhÆ°ng ông không nói gì thêm vá»›i hắn vá» gốc gác, quê gốc ở đâu, ông ná»™i là ai, ông cố là ai, tuyệt đối không nói. Vì sao thế, cho đến bây giá» hắn cÅ©ng không thể hiểu. Có má»™t lần ông có nói vá»›i hắn: "Tôi vẫn giữ bằng khoán ngôi nhà thá» hỠở phố Hà ng Nâu, Nam Ãịnh. Tôi sẽ Ä‘Æ°a anh cầm để anh xin lại vá»›i nhà nÆ°á»›c xem sao". Chỉ nói có má»™t lần đó rồi ông quên Ä‘i, hắn cÅ©ng không nhắc lại. Nên vá» gốc gác hắn phải há»i chị Ãại, gá»i bố hắn là cáºu ruá»™t, hÆ¡n hắn 16 tuổi, là cháu gái đầu của ông ná»™i hắn (ông ná»™i có bốn vợ và bốn nà ng hầu, bố đẻ hắn là con bà Ba. CÅ©ng là con bà lấy thêm, đứa con thêm mà sao lại ghét bá» con thêm thế). Rồi hắn gặp ông trưởng há», là cháu Ä‘Ãch tôn của ông ná»™i, sống nghèo nhÆ°ng bụng dạ tốt, cho hắn xem tá»™c phả được láºp từ Ä‘á»i cụ Nguyá»…n Lữ, là Há»™ bá»™ thượng thÆ° Trưởng sá»± Quỳnh sÆ¡n hầu, thá»i Lê TÆ°Æ¡ng Dá»±c. Cụ Lữ là con út của cụ Nguyá»…n Văn Lá»—, cụ Lá»— là con thứ năm của cụ Nguyá»…n Công Chuẩn. Cụ tổ của chi hắn là Châu quáºn công Nguyá»…n NhÆ° Hiếu là con thứ ba của cụ Chuẩn. Cụ Lữ là cháu ruá»™t cụ Hiếu, là tổ chi Nguyá»…n Gia ở Liá»…u Ngạn, huyện Siêu Loại, tỉnh Bắc Ninh, con cháu có má»™t thi hà o là Ôn NhÆ° Hầu Nguyá»…n Gia Thiá»u, tác giả Cung oán ngâm khúc. Viá»…n tổ của hắn là Thái tể Ãịnh quốc công Nguyá»…n Bặc, cùng quê vá»›i Ãinh Bá»™ LÄ©nh ở là ng Ãại Hữu, xã Gia PhÆ°Æ¡ng, huyện Gia Viá»…n, tỉnh Ninh Bình. Thà nh thá» há»i quê hắn ở đâu, hắn có thể nói ở Ninh Bình, ở Thanh Hoá hay Nam Ãịnh, cả dải đất vùng SÆ¡n Nam Hạ ấy Ä‘á»u có mối quan hệ máu thịt vá»›i hắn cả. HÆ¡n nữa trong suốt tám năm kháng chiến chống Pháp hắn cÅ©ng không xa rá»i ba tỉnh đó. Quân khu 3 thì đóng ở huyện Nho Quan thuá»™c đất Ninh Bình, thá»i hắn là lÃnh thì ở Thá» Xuân, Yên Ãịnh của tỉnh Thanh Hoá và lần đầu hắn được gặp các tà i danh văn chÆ°Æ¡ng của cả nÆ°á»›c Nguyá»…n Tuân, Xuân Diệu là ở Ãông Môn, huyện VÄ©nh Lá»™c của Thanh Hoá. Thá»i Nam Ãịnh bị Pháp chiếm đóng hắn cÅ©ng hay Ä‘i vá» từ huyện NghÄ©a HÆ°ng, Hải Háºu, sau nà y hắn và o hẳn nghá» văn là từ tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t, nhân váºt, sá»± kiện trong tiểu thuyết là ở vùng hạ NghÄ©a HÆ°ng của tỉnh Nam Ãịnh. CÅ©ng nhÆ° ở Hà Ná»™i, mẹ hắn sinh hắn ở nhà há»™ sinh bà đốc Tiến ở phố Hà ng Cót, nhà bố mẹ ở phố Quan Thánh, lá»›n lên má»™t chút thì ở phố Hà ng Bún, Ä‘i vá» qua vÆ°á»n hoa Hà ng Ãáºu khoảng mÆ°á»i năm. Rồi tạp chà Văn nghệ quân Ä‘á»™i nÆ¡i là m việc của hắn suốt ba chục năm lại ká» sát vÆ°á»n hoa Hà ng Ä‘áºu. Nhà riêng của hắn ở bãi Phúc Xá cách vÆ°á»n hoa Hà ng Ãáºu khoảng má»™t cây số. Tức là có tá»›i hai phần ba Ä‘á»i ngÆ°á»i hắn cứ nhÆ° dÃnh chặt và o mấy cái phố bao quanh vÆ°á»n hoa Hà ng Ãáºu. Tuổi hắn cầm tinh con ngá»±a, nhÆ°ng chắc là ngá»±a què nên chỉ bÆ°á»›c quanh quẩn má»™t rẻo đất quen thuá»™c, vá» già lại cà ng Ãt Ä‘i hÆ¡n, cho đến bây giá» hắn vẫn chÆ°a được đặt chân đến thánh địa Thái Nguyên và vùng du lịch nổi tiếng Ãà Lạt. NghÄ© rằng nó gần, lại giao thông thuáºn tiện, Ä‘i lúc nà o chả được, rút cuá»™c đã ngoà i bảy chục tuổi vẫn chÆ°a tá»›i. Chả biết có còn đủ thá»i gian để tá»± hứa vá»›i mình vá» má»™t chuyến Ä‘i sẽ có không? NhÆ°ng viết thì hắn lại chăm lắm, có ý tưởng hay, cách kết cấu lạ và đẹp là hắn viết liá»n, vừa viết vừa nghÄ© tiếp, hắn chÆ°a bao giỠđể lại má»™t cái gì và tá»± hứa rồi sẽ viết.
Lại nói tiếp vá» cái dòng dõi của gia tá»™c hắn. Tiên tổ của hắn rất ham mê tham chÃnh, và để trả giá cho cái nghá» nguy hiểm ấy hỠđã phải chết rất nhiá»u. Cụ viá»…n tổ Nguyá»…n Bặc là tể tÆ°á»›ng đầu tiên của nÆ°á»›c ta. Sá»± nghiệp của nhà Ãinh cÅ©ng là sá»± nghiệp của cụ, nghÄ© rằng sẽ trÆ°á»ng tồn cùng nÆ°á»›c Ãại Cồ Việt. Nà o ngá» hai cha con vua Ãinh bị hà nh thÃch, cái án Ãá»— ThÃch còn treo đấy, theo hắn là chÆ°a thể kết luáºn được. Lê Hoà n tuổi trẻ tà i cao, trong con mắt ông ta chỉ có Ãinh Liá»…n má»›i là đối thủ đáng gá»m, vì Liá»…n cÅ©ng còn rất trẻ, có tà i cầm quân khiển tÆ°á»›ng và cÅ©ng là má»™t tay có lắm thủ Ä‘oạn. Liá»…n chết cùng vá»›i cha, con Ä‘Æ°á»ng tá»›i ngai và ng hầu nhÆ° bá» trống. Lại thêm có sá»± tÃnh toán của bà DÆ°Æ¡ng Vân Nga. Hắn chả tin mấy vá» lòng yêu nÆ°á»›c của bà , hắn chỉ tin và o sá»± tÃnh toán rất trần tục của chÃnh mình. Vá»›i bà là m tôi Lê Hoà n tất nhiên là an toà n hÆ¡n là m tôi Ãinh Liá»…n. Liá»…n đã từng giết thái tá» nay phải giết thêm má»™t thằng em khác mẹ là Ãinh Toà n có gì phải phân vân. Và giết cả Lê Hoà n cÅ©ng vẫn được vá»›i cái tá»™i thông dâm vá»›i vợ của cha mình. Nên ông Tháºp đạo TÆ°á»›ng quân phải ra tay trÆ°á»›c. Cụ tổ của hắn dấy quân chống lại ông tÆ°á»›ng muốn cÆ°á»›p ngôi. NhÆ°ng ông tÆ°á»›ng trẻ vừa có quân quyá»n, lại có cả thái háºu đứng phÃa sau nên ông tể tÆ°á»›ng già đà nh phải rút vá» Gia Miêu rồi tổ chức má»™t tráºn quyết chiến trên sông Lèn. Lê Hoà n dùng hoả công đánh bại, Ãinh Ãiá»n chết tại tráºn, Nguyá»…n Bặc bị bắt đóng cÅ©i, giải vá» Hoa LÆ°, chém đầu ở cá»a đông Thà nh. Ba Ä‘á»i sau cụ Nguyá»…n DÆ°Æ¡ng, là m quan dÆ°á»›i ba triá»u vua nhà Lý chống lại quyá»n thần Ãá»— Anh VÅ© cùng vá»›i các tÆ°á»›ng. Các tÆ°á»›ng vây thà nh, cụ xách giáo đâm Ãá»— Anh VÅ© cho khá»i háºu hoạ thì bị Ãà m DÄ© Mông ôm chặt lấy cụ. Ãá»— Anh VÅ© là phụ chÃnh đại thần của Lý Anh Tông, lại là ngÆ°á»i tình của thái háºu, vây cánh trong triá»u rất đông chết thế nà o được. Cụ nhiếc mắng các tÆ°á»›ng vì tham của đút đã là m lỡ việc lá»›n rồi nhảy xuống giếng tá»± vẫn. NhÆ°ng cụ đã để lại cho Ä‘á»i má»™t ngÆ°á»i con là nhà thÆ¡ Nôm đầu tiên của nÆ°á»›c ta, cụ Nguyá»…n Thuyên tức Hà n Thuyên. Năm 1923, dân là ng Lai Hạ (Gia LÆ°Æ¡ng, Bắc Ninh) trùng tu nhà thá» cụ Hà n Thuyên có là m đôi câu đối ca tụng sá»± nghiệp của cụ:
Hà n luáºt xÆ°á»›ng tân thanh, Lý háºu, Lê tiá»n, văn phái biệt khai Hoa Việt giá»›i.
Ngạc ngÆ° tiêu ác lãng, Lô Giang Triá»u Hải sùng từ đối tá»± Bắc Nam thiên. [1]
Năm 1388, vua Trần Ãế Hiển mÆ°u bắt Hồ Quý Ly bị bại lá»™, bị thượng hoà ng Nghệ Tông bắt giam, lại má»™t ông quan võ há» Nguyá»…n là cụ Nguyá»…n Công Sách, thái uý quản quân thiết sang cùng anh em là Nguyá»…n Minh Du quản quân thiết hổ Ä‘em quân bản bá»™ định phá ngục cứu Trần Phế Ãế nhÆ°ng việc không thà nh, bị Hồ Quý Ly giết cả hai anh em cùng vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i trong há». Sau vụ tà n sát nà y nhiá»u ngÆ°á»i há» Nguyá»…n phải đổi sang há» Hoà ng, rồi há» Quách, há» Ãá»— để ẩn thân.
Sang thá»i cáºn đại cụ ná»™i hắn là Nguyá»…n Tu, tổng đốc Ninh Thái, trong há» gá»i là cụ thượng Tu, năm 1885, khi Pháp đánh Bắc Kỳ cụ chạy vá» quê nhÆ°ng lại nằm bên nhà vợ ở Hoằng NghÄ©a, em vợ là tri huyện Bình Lục thua bạc chạy vá» xin tiá»n chị, chị lại nghiệt không cho sinh thù vu của anh rể chống phong trà o Văn Thân, tổ chức vây bắt Ä‘em ra bá» sông Mã cắt cổ. Từ đó con cháu là m thịt gà chỉ được bóp cổ chứ không được cắt tiết. Ngà y giá»— của cụ, ông ná»™i hắn là m lá»… tế bố cÅ©ng đúng 5 giá» sáng là giá» bố bị hà nh quyết, tế xong ông đóng cá»a ngồi má»™t mình, chỉ ăn cháo vá»›i muối trong ngà y. Từ ngà y nhá» hắn chỉ biết có mối dây liên hệ duy nhất vá»›i dòng há» là không được gá»i cái lược mà phải gá»i chệch là cái chải, ngÆ°á»i nghe không hiểu thì nói thêm, cái chải đầu. Vì ông ná»™i hắn tên huý là Nguyá»…n Hoằng Lược. NhÆ°ng phải tá»›i tuổi 60 lần đầu được vá» quê gốc của há» Nguyá»…n Bồng Trung ở huyện VÄ©nh Lá»™c tỉnh Thanh Hoá hắn má»›i nháºn ra hắn đã là ngÆ°á»i của Hà Ná»™i chứ không còn thuá»™c vá» má»™t vùng quê nà o cả. Vì hắn có tÃnh hay tá»± giá»…u, ngay cả khi bạn bè vạch vòi cái xấu của hắn trÆ°á»›c đông ngÆ°á»i hắn chỉ hÆ¡i cứng mặt má»™t tÃ, hÆ¡i ngượng má»™t tà rồi lại cÆ°á»i nói hùa theo ngay, chứ không giáºn, cÅ©ng chả thanh minh gì cả. Theo hắn, đó là má»™t đức tÃnh đáng yêu của ngÆ°á»i ở kinh đô. Năm hắn vá» Thanh, trong mấy ngà y là m việc ở tỉnh chÆ°a vá» Bòng, hắn hay đến chÆ¡i nhà má»™t hoạ sÄ© rất Ä‘a tà i, viết cả tuồng, giá»i Hán Nôm, lại ham mê lịch sá», trÆ°á»›c hết là lịch sá» Thanh Hoá. Nghe ông ta nói vá» lịch sá» của Việt Nam thì quá ná»a nhân tà i của nÆ°á»›c nam Ä‘á»u có gốc là ngÆ°á»i Thanh Hoá. Bà Triệu Thị Trinh khởi binh đánh Lục Dáºn nhà Ãông Ngô là ngÆ°á»i của quáºn Cá»u Chân, tức Thanh Hoá. Ông DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ ra xây thà nh Ãại La từ thế ká»· thứ 9, là tÆ°á»›ng của Khúc Hạo, sau là m Tiết Ä‘á»™ sứ được sáu năm là ngÆ°á»i của ái Châu, tức Thanh Hoá. Ngô Quyá»n quê gốc ở SÆ¡n Tây nhÆ°ng từ nhá» tá»›i lá»›n Ä‘á»u ở Thanh Hoá, là con rể DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ rồi lại được bố vợ cho giữ đất Ãi Châu cho đến nay vẫn còn má»™t dòng con cháu ở tỉnh Thanh. Lê Hoà n sống vá»›i mẹ ở là ng Xuân Láºp, huyện Thá» Xuân cÅ©ng vẫn là ngÆ°á»i Thanh Hoá. Ãinh Bá»™ LÄ©nh quê ở Gia Viá»…n, thá»i đó hai huyện Gia Viá»…n và Gia Khánh được gá»i là Thanh Hoá ngoại. Lê Lợi thì đúng là dân Thanh Hoá rồi. Nguyá»…n Kim thuá»™c dòng Nguyá»…n Bắc, quê ở Gia Miêu, huyện Hà Trung, là đất tắm gá»™i của triá»u Nguyá»…n, Trịnh Kiểm quê ở Biện Thượng, huyện VÄ©nh Lá»™c. Lê Văn HÆ°u, ông tổ sỠở cùng má»™t là ng vá»›i ông tổ nghỠđúc đồng thuá»™c huyện Ãông SÆ¡n... Hắn nghe rất chăm chú rồi há»i móc: "Váºy còn thá»i bây giá»?" Ông hoạ sÄ© cÅ©ng cÆ°á»i: "XÆ°a thì cung kiếm nay thì bị gáºy, Ä‘á»u lấy thiên hạ là m nhà cả".
Rồi ông bạn hoạ sÄ© lại kể vá» quê ná»™i của ông ở là ng Phú Khê, thuá»™c huyện Hoằng Hoá, đất tổ của nghá» tuồng. Má»™t là ng há» Lê, xÆ°a kia có đến bảy cái đồng triện, bảy ông lý trưởng, vì là ng quá lá»›n. Cả là ng hát tuồng, có nhà mấy Ä‘á»i là m nghá» tuồng, có gia đình năm anh em trai láºp má»™t gánh tuồng Ä‘i hát khắp má»i nÆ¡i. Và phong Ä‘á»™ những con ngÆ°á»i ở Phú Khê cÅ©ng rất tuồng, hà o hùng nhÆ° các nhân váºt tuồng. Thá»i cải cách ruá»™ng đất có má»™t ông bị quy là địa chủ, sẽ bị Ä‘Æ°a ra đấu toà n xã, sau đó sẽ láºp toà án xá» bắn luôn. Ông nà y chỉ có và i mẫu ruá»™ng, ăn ở vá»›i dân là ng rất phải chăng. Khi ông bị giam đợi ngà y Ä‘Æ°a ra xá» bất thần má»™t đêm ông trốn được vá» nhà . Ông tắm rá»a sạch sẽ, mặc má»™t bá»™ quần áo dà i trắng, Ä‘i già y Chi Long, dao giắt trong ngÆ°á»i rồi ngồi im lặng má»™t mình, không ngủ, cÅ©ng không trò chuyện vá»›i ai, đợi trá»i sáng hẳn má»›i lững thững đến trụ sở của uá»· ban xin gặp cán bá»™ của Ä‘á»™i cải cách. Không ai được biết ông đã xổng ngục từ đêm thấy ông xuất hiện Ä‘á»™t ngá»™t vá»›i bá»™ quần áo trắng má»›i, già y má»›i, vẻ mặt bình thản Ä‘á»u rất ngạc nhiên. ChÆ°a kịp tra há»i gì ông đã nói trÆ°á»›c, từ tốn, Ä‘Ã ng hoà ng:
- Các anh là m sai rồi, có biết không? Tôi là ngÆ°á»i kháng chiến, các con Ä‘á»u Ä‘i kháng chiến, cho rằng tôi có là gian thần nhÆ°ng công kia bù vá»›i tá»™i ná» cÅ©ng được miá»…n tá»™i chết kia mà . Tôi không sợ chết nhÆ°ng tôi không thÃch các anh nhân danh cách mạng nã súng và o ngÆ°á»i tôi. Hãy để tôi tá»± xá».
Nói Ä‘oạn ông giáºt banh vạt áo, rút dao đâm và o bụng mình, lại rạch xuống má»™t Ä‘Æ°á»ng dà i cho ruá»™t xổ ra má»›i chịu nằm váºt xuống.
Rồi má»™t ông trung nông bị quy lầm là địa chủ, khi sá»a sai ông được hạ thà nh phần, xã trả lại nhà nhÆ°ng ruá»™ng thì vá» tay chủ khác. Ông pha má»™t ấm trà ngon má»i bạn bè đến chia vui rồi là m má»™t đôi câu đối dán cá»a, ý tứ thâm trầm:
Hữu phúc khán tương lai, đống lương y cựu
Vô tâm Ä‘Ã m dÄ© vãng, Ä‘iá»n địa canh tân.
(Hãy nhìn vá» tÆ°Æ¡ng lai vì rÆ°á»ng cá»™t còn nguyên. NghÄ© lại chuyện vừa rồi ruá»™ng đất quả tháºt đã có đổi má»›i). Không giáºn cÅ©ng chả buồn chỉ cÆ°á»i khà má»™t tiếng.
Má»™t anh vốn là nhân viên của công ty cấp nÆ°á»›c, sống Ä‘á»™c thân ở thị xã, nghe tin vợ ở nhà ngoại tình anh liá»n xin vỠở hẳn nhà . Vợ thì sợ nhÆ°ng anh chồng vẫn dá»ng dÆ°ng nhÆ° không há» biết chuyện gì. Có Ä‘iá»u đêm đêm anh ngủ riêng, lấy cá»› trong ngÆ°á»i Ä‘ang có bệnh. Sau khi dã thu tháºp má»i chứng cá»› anh bảo vợ: "Cô là vợ tôi nhÆ°ng cô ăn ở không chung thuá»· thì tôi Ä‘Ã nh chịu váºy. Tôi sẽ không là m gì cả nhÆ°ng ná»™i trong ngà y cô phải ra khá»i cái nhà nà y". Cô vợ không dám cãi, và o lạy mẹ chồng rồi lạy chồng, xách khăn gói vá» nhà mẹ đẻ. Anh chồng cõng mẹ sang nhà hà ng xóm vì bà cụ bị liệt rồi châm lá»a đốt nhà . Cái nhà đó đã bị con vợ thất tiết là m cho ô uế chỉ có lấy lá»a má»›i rá»a sạch. Công an tá»›i láºp biên bản, anh nói: "Tôi đốt nhà tôi chứ có đốt nhà hà ng xóm đâu mà phải là m biên bản". Ngà y hôm sau anh cõng mẹ lên xe đò Ä‘i láºp nghiệp ở Tây Nguyên.
Má»™t ông già trong là ng cÅ©ng là ngÆ°á»i hay là m thÆ¡ là m vè, có hai con trai là liệt sÄ©, vợ chồng Ä‘á»u đã ngoà i bảy mÆ°Æ¡i tuổi, bạn bè cÅ©ng đã chết gần hết, là m bốn câu thÆ¡ vịnh cái cảnh cô Ä‘Æ¡n của mình. Buồn lắm chứ mà vẫn đùa được:
Thân bằng cố hữu còn ai
Còn con vợ đó còn chai rượu nà y
MÆ¡ mà ng ná»a tỉnh ná»a say
Rượu dăm ba chén thơ và i bốn câu.
Ngay ngà y đầu tiên vá» tỉnh Thanh, hắn đã được nghe má»™t bà i thÆ¡ nhại bà i thÆ¡: Nam quốc sÆ¡n hà Nam đế cÆ°... của Lý ThÆ°á»ng Kiệt, tất nhiên của ngÆ°á»i Thanh Hoá là m để giá»…u chÆ¡i cái địa phÆ°Æ¡ng tÃnh của xứ Thanh:
Thanh Hoá sơn hà nam dốc xây
Tiệt nhiên định pháºn tại nÆ¡i đây
Như hà báo chà lai xâm phạm
Nhữ đẳng hà nh khan sẽ có ngà y
Và có một dị bản:
Tại sao báo chà lại xâm phạm
Chúng bay sẽ bị thất bại ngay.
Cái tÃnh cách hà o hùng, phóng khoáng và thÃch tá»± đùa của ngÆ°á»i Thanh Hoá đã là m hắn vui lắm, tá»± hà o lắm. Nói thế, chứ hắn vẫn có gốc rá»… là ngÆ°á»i Thanh Hoá. NhÆ°ng còn chuyện các danh nhân là ng hắn thì sao? Thôi thì cứ viết ra đây để bạn Ä‘á»c cùng xét. Là ng của hắn cÅ©ng có má»™t hảo hán từ thá»i Tá»± Ãức là ông Mai Bá Nghiá»…m, trÆ°Æ¡ng tuần, thấy dân tình cÆ¡ cá»±c quá bèn má»™ quân chống lại triá»u đình. Triá»u đình có ngu cÅ©ng còn cả trăm vị đại quan là m tham mÆ°u, còn má»™t anh trÆ°Æ¡ng tuần lấy đâu ra ngÆ°á»i có tà i kinh bang tế thế để phò trợ nên má»›i bà n nhau cá» ngÆ°á»i ra SÆ¡n Tây theo ông Lê Duy cá»±, dòng dõi nhà Lê, tôn ông là m minh chủ, ông Cao Bá Quát là m quốc sÆ° dá»±ng cá» phù Lê diệt Nguyá»…n. Ãã là má»™t chuyện vá»› vẩn. Lại bà n nhau quân ông Nghiá»…m từ Thanh Hoá đánh ra, quân ông Cá»± từ SÆ¡n Tây kéo xuống cùng chiếm lấy thà nh Hà Ná»™i. Lại cà ng vá»› vẩn hÆ¡n. Ông Nghiá»…m Ä‘Æ°a quân vá» VÄ©nh Lá»™c, đóng ở Eo Lon thuá»™c là ng Báo. Quân chÆ°a láºp xong trại, các tÆ°á»›ng đã vá» thăm là ng, mổ bò giết lợn, đãi đằng bà con tá»™c há», nói thánh nói tÆ°á»›ng nhÆ° đã là các báºc khai quốc công thần. Rồi ùn ùn kéo nhau lên huyện giết viên tri huyện là m lá»… tế cá» khởi nghÄ©a. NhÆ°ng chỉ đánh nhau vá»›i quân của triá»u đình có và i tráºn thì đám quân ô hợp của ông Nghiá»…m tan vỡ cả, tÆ°á»›ng chạy đằng tÆ°á»›ng, quân chạy đằng quân, rồi kéo nhau lên tuốt mãi Cẩm Thuá»·, Quan Hoá để trốn sá»± truy nã. Sau đó triá»u đình cá» tổng đốc Hà Duy Phiên, ngÆ°á»i Hoằng NghÄ©a, là m khâm sai đại thần vá» táºn huyện xét xá». Là ng Bồng Trung sẽ phải chia là m đôi, má»™t ná»a nháºp và o Bồng ThÆ°Æ¡ng, tức Biện Thượng, má»™t ná»a nháºp và o Bồng Hạ tức xã VÄ©nh Minh bây giá», xoá tên là ng. Ở là ng có cụ Nguyá»…n Bá Thân, là cụ tổ năm Ä‘á»i của hắn, án sát Khánh Hoà , Ä‘ang ở nhà cÆ° tang mẹ, nguyên là bạn há»c cÅ© của ông Phiên, liá»n viết má»™t lá thÆ° trần tình, lá»i lẽ thống thiết, gá»i lên quan khâm sai. Các bô lão và chức dịch trong là ng mặc áo thụng xanh, quì ở dốc đò Ba Bông, miệng ngáºm cá», tay dâng thÆ° lên quan đại thần khi kiệu quan vừa từ dÆ°á»›i thuyá»n lên. ChÆ°a đánh được ngÆ°á»i mặt Ä‘á» nhÆ° vang, đánh được ngÆ°á»i rồi mặt và ng nhÆ° nghệ là thế. Là ng Bồng Trung chỉ bị thượng quan răn Ä‘e chứ không bị xoá sổ, tháºt là phúc đức mÆ°á»i Ä‘á»i. Cả là ng vui nhÆ° ngà y há»™i chứ không ai thấy là nhục. Má»™t đám giặc cá» là m sao dám chống lại vá»›i quân của triá»u đình, há» nói vá»›i nhau thế.
Trong là ng còn má»™t ông quan to nữa, là cụ Nguyá»…n Huy Tế, là m phó Ãô ngá»± sỠở Huế. Cụ Tế được vua Tá»± Ãức rất yêu, sai ra Thanh Hoá để thanh tra vụ Ä‘á»™ng mồ mả của dòng há» nhà Nguyá»…n ở đất Gia Miêu thuá»™c huyện Hà Trung. Mồ mả ông tiên chỉ là ng bị Ä‘á»™ng dân là ng còn khốn khổ huống hồ mồ mả của nhà vua bản triá»u. Cụ Tế từ Huế ra vá» thẳng là ng thăm gia tá»™c. Cụ vá» ngà y trÆ°á»›c thì ngà y sau các quan đầu tỉnh tổng đốc, án sát, bố chánh cÅ©ng vá» theo luôn và quỳ má»™t dãy ở sân nhà cụ ngá»± sỠđể chịu tá»™i. Ông quan được vua yêu lại nháºn trá»ng trách của hoà ng tá»™c giao phó lấy là m mãn nguyện lắm, nằm dà i trên bá»™ ngá»±a kê giữa nhà , buông mà nh không thèm tiếp. Cụ bắt há» quỳ đúng ná»a buổi má»›i sai gia nhân vén mà nh gá»i há» và o tra há»i. Rồi cụ Tế tha nhÆ°ng khi nằm cáng vá» tỉnh má»—i ông quan phải đặt má»™t cái cùm lên bụng để tá» hình phạt đã không chăm sóc đất tắm gá»™i của nhà vua chu đáo. Ông giáo là trưởng há» của chi hắn, là má»™t trà thức xã há»™i chủ nghÄ©a, khi kể lại chÃnh tÃch của má»™t ông quan thá»i phong kiến mặt cứ Ä‘á» lên vì hãnh diện. Hãnh diện vì được là ngÆ°á»i trong há», ngÆ°á»i cùng là ng vá»›i má»™t ông quan to được vua yêu, đã từng bắt các quan đầu tỉnh phải quỳ gối trên ná»n đất của là ng Bòng. NhÆ°ng mặt hắn vẫn bất Ä‘á»™ng, vì hắn là ngÆ°á»i của văn chÆ°Æ¡ng, lại có táºt hay giá»…u, nên nghÄ© thầm: "Xem ra cái má»™ng là m quan, được là há» hà ng nhà quan, là đầy tá»› hoặc ngÆ°á»i là ng của quan đã thà nh má»™t thuá»™c tÃnh của ngÆ°á»i mình mất rồi".
Ãó là chuyện vá» hai ông nông dân cÅ©ng khá nổi tiếng của là ng hắn, má»™t hảo hán nông dân dám là m giặc nhÆ°ng chỉ là giặc cá» thôi chứ chÆ°a đủ tà i trà để thổi lên thà nh má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a. Và má»™t ông nông dân được số pháºn nuông chiá»u vừa là m quan vừa là m gia nô cho nhà vua, õng ẹo, phách lối má»™t cách khó chịu. Còn má»™t ông nông dân nữa, là con rể ông tổ năm Ä‘á»i của hắn, má»™t lãnh tụ nông dân chống Pháp tiếng tăm vang dá»™i của tỉnh Thanh là ông Tống Duy Tân. Chiến tÃch của ông nghè Tống ra sao đã được viết nhiá»u trong sách sá» chống Pháp thá»i cáºn đại. Ông sống rất anh hùng, chết cÅ©ng anh hùng nhÆ°ng vẫn không thoát khá»i cái tÃnh cách má»™t ông nông dân ở là ng, chÆ°a phải là má»™t thủ lÄ©nh có tầm nhìn xa rá»™ng là m đổi thay thá»i thế. Thá»i nghè Tống và giáo Thá» cùng há»c má»™t thầy là cụ đốc Lê bên Báo thì giáo Thá» há»c giá»i hÆ¡n, văn chÆ°Æ¡ng tà i hoa, sâu sắc hÆ¡n được thầy yêu bạn nể nên ông nghè có ý ghét. Khi cả hai ra Nam Ãịnh theo há»c hoà ng giáp Phạm Văn Nghị má»™t bữa trở vá» quê cùng lại thăm thầy cÅ© bên Báo. Trá»i mÆ°a Ä‘Æ°á»ng lầy, hai ông há»c trò xéo đất và o nhà thầy, thầy lấy dép Ä‘Æ°a cho giáo Thá» rá»a chân rồi bảo con Ä‘Æ°a cho nghè Tống đôi guốc má»™c. Lúc ngồi uống trà thì trò ThỠđược ngồi ngang vá»›i thầy, còn trò Tống thì phải ngồi dÆ°á»›i. Ghen cÅ© cá»™ng vá»›i ghét má»›i sinh thù. Khi ông nghè vâng chiếu Cần VÆ°Æ¡ng đánh Pháp thì việc đầu tiên là cho hÆ°Æ¡ng binh bắt giáo Thá» trói ở sân đình Bòng vu cho ông ta chống Cần VÆ°Æ¡ng, đợi giá» chém. Ông chú ruá»™t của ông nghè biết tin liá»n chạy ra bảo cởi trói cho giáo Thá» rồi vá» mắng cháu: "Giặc chÆ°a đánh được tráºn nà o cho dân vui đã tÃnh chuyện trả thù nhau. Còn ai muốn theo các anh nữa". Trong là ng còn má»™t ông tÆ°á»›ng võ là cụ Ãá» Ãiếm, thuở hà n vi là m nghá» chống đò đồng, tên huý là Ãóm, nằm ngoà i sổ Ä‘inh để khá»i đóng thuế. Khi lấy lÃnh cụ Ä‘i thế cho con má»™t nhà già u trong là ng, và o Huế gặp kỳ thi võ, cụ xin ứng thà trúng phó bảng, Ä‘i đánh tráºn mÆ°á»i năm được thăng đến đỠđốc, lãnh chức tổng binh giữ thà nh Nam Äịnh. Cụ là ngÆ°á»i có sức khoẻ chứ không có há»c vấn, khi má»™t ông quan hầu nhóm dòng chữ lạc khoản của má»™t bức đại tá»± không rõ, cụ liá»n giÆ¡ hai bà n tay cho ngÆ°á»i kia đứng lên mà nhìn. Vì cụ Ãiếm vô há»c nên ông nghè có ý khinh, gặp dịp ra chÆ¡i vá»›i bạn đồng môn là tổng đốc Nam Ãịnh, tuy có má»i cụ Ãiếm sang dá»± tiệc nhÆ°ng hai ông quan văn toà n quay mặt và o nhau nói chuyện văn thÆ¡, bá» mặc ông quan võ ngồi uống rượu má»™t mình. Là m thủ lÄ©nh mà không có chÃnh sách chiêu hiá»n, toà n dùng con cháu vừa dốt nát vừa hách dịch nên ngÆ°á»i thiên hạ má»›i có thÆ¡:
Khoa mục chi mà y hỡi Tống Tân
Rõ phÆ°á»ng nát nÆ°á»›c vá»›i hÆ° dân
Cứ tưởng dà i Ä‘uôi là kÃn Ä‘Ãt
Toan đem khố rách để trùm chân.
Các ông bà nông dân, dẫu là hà o kiệt, nếu chỉ vá»›i vốn liếng sẵn có, nhiá»u lắm cÅ©ng chỉ là m loạn được ở má»™t địa phÆ°Æ¡ng trong vòng và i năm, dăm bảy năm. Nếu là m má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a thay đổi vÆ°Æ¡ng triá»u hay chống xâm lược thì phải có minh chủ, có quân sÆ° giá»i và tÆ°á»›ng tà i, để có cách nhìn, cách nghÄ© vượt ra khá»i cái hạn hẹp của ngÆ°á»i là m ruá»™ng. NhÆ°ng chỉ nhÆ° thế thôi há» cÅ©ng không thay đổi được thá»i thế. Vì ngÆ°á»i tiểu nông hay nói cho rõ hÆ¡n chế Ä‘á»™ phong kiến đã không còn đủ tÆ° cách thay đổi thá»i thế. TrÆ°á»ng hợp của vua Gia Long là má»™t và dụ. Nhà vua là ngÆ°á»i lãnh đạo tà i ba nhất của triá»u Nguyá»…n, nhÆ°ng sau khi đã thống nhất được giang sÆ¡n, ông cÅ©ng không biết phải là m gì để vượt khá»i những thiết chế vá» chÃnh trị, kinh tế và xã há»™i đã quá cÅ© kỹ của các vÆ°Æ¡ng triá»u trÆ°á»›c. Lẽ ra ông ấy phải nhanh chóng thay đổi lại tất cả theo mô hình những quốc gia tiên tiến để bÆ°á»›c và o thế ká»· 19, phải có má»™t quân Ä‘á»™i, má»™t Ä‘Æ°á»ng lối ngoại giao và trên tất cả là má»™t cách quản lý xã há»™i của thế ká»· má»›i thì má»›i tồn tại và phát triển được, má»›i giải quyết nổi những vấn Ä‘á» sẽ nảy sinh trong đối ná»™i cÅ©ng nhÆ° trong đối ngoại mà con cháu ông sẽ phải đối đầu. Quá ná»a thế ká»· 19 cả triá»u đình nhà Nguyá»…n cứ lúi húi và o những chuyện không đâu vì há» chỉ có má»™t quốc sách hết sức hủ láºu, đóng chặt cá»a để ngÆ°á»i trong nhà dạy nhau. NhÆ°ng trên thế giá»›i đã xuất hiện chủ nghÄ©a đế quốc và các cÆ°á»ng quốc công nghiệp Ä‘ang tranh chấp nhau các vùng đất còn vắng chủ để sinh tồn thì chả có quốc gia nà o đóng cá»a được. Nhà Thanh cÅ©ng chủ trÆ°Æ¡ng đóng cá»a để dạy nhau thì há» nã đại bác và o cho các cánh cá»a phải mở tung rồi ùa và o cả lÅ© vồ xé con mồi vừa say thuốc phiện, vừa quá má»i mệt vì những cuá»™c chém giết lẫn nhau trong nÆ°á»›c, thà nh hà ng trăm mảnh nhá» cho dá»… nuốt. Mình mà thoát được Æ°? Chả phải chỉ tại vua quan nhà Nguyá»…n quá hèn yếu mà bị mất nÆ°á»›c, cho dẫu là anh hùng, hà o kiệt lãnh đạo quốc gia ngà y ấy cÅ©ng phải thua vì chúng ta đã là ngÆ°á»i của thế ká»· 16, 17, có khi còn xa xÆ°a hÆ¡n nữa, bá»—ng chốc phải đối mặt vá»›i má»™t Ä‘á»™i quân xâm lược của thế ká»· 19, là ngÆ°á»i cổ xÆ°a đánh nhau vá»›i những tên ăn cÆ°á»›p hiện đại, là sá»± tù Ä‘á»ng váng mốc chống lại vá»›i dòng chảy của sá»± phát triển, dẫu cả triệu ngÆ°á»i dám banh ngá»±c xả thân thì vẫn cứ là thua. Theo sá»± Ä‘á»c của bạn hắn là nhà văn Nguyên Ngá»c thì cụ Phan Chu Trinh đã từng nói: "Ta vá»›i Pháp còn cách nhau cả má»™t thá»i đại", đó là cái khó của má»i cái khó. Váºy tại sao Việt Nam lại thắng Pháp, sau nà y lại thắng cả Mỹ vá»›i những hà nh trang cÅ© kỹ đến váºy? Hắn cÅ©ng tá»± há»i nhiá»u năm cái câu há»i ấy, vá» già má»›i vỡ lẽ vì ngay từ những năm 30 của thế ká»· trÆ°á»›c những nhà cách mạng Việt Nam đã phải chuẩn bị má»™t chÃnh đảng, má»™t quân Ä‘á»™i, má»™t ná»n ngoại giao, má»™t hình thức quản lý xã há»™i của thế ká»· 20, là những ngÆ°á»i yêu nÆ°á»›c của hôm nay chống lại bá»n xâm lược của hôm nay. Là cái chÃnh nghÄ©a, cái mÆ°u kế, cái anh hùng của má»™t nÆ°á»›c nhá» thá»i hiện đại chống lại sức mạnh và những âm mÆ°u gian trá, xảo quyệt của những nÆ°á»›c lá»›n thá»i hiện đại. Còn vá» cái cÆ¡ sở váºt chất của hai cuá»™c chiến tranh yêu nÆ°á»›c thì đã có Liên Xô, Trung Quốc và các nÆ°á»›c anh em khác hiệp lá»±c chi viện rất khẳng khái rồi. NhÆ°ng khi chiến tranh kết thúc, viện trợ các nÆ°á»›c thà nh hà ng đổi hà ng hoặc tÃnh bằng tiá»n thì chúng ta rÆ¡i ngay và o những cuá»™c khủng hoảng kinh tế và xã há»™i. Nói cho rà nh rá»t hÆ¡n là cái cÆ¡ sở kinh tế của má»™t xã há»™i tiểu nông không thể nuôi sống những thiết chế chÃnh trị, xã há»™i được tổ chức theo mô hình má»™t xã há»™i công nghiệp hiện đại. Cái cÆ¡ thể lá»›n mạnh ấy đòi há»i má»™t loại dưỡng chất khác. Ãó là má»™t ná»n kinh tế nhiá»u thà nh phần mà ngÆ°á»i tổng quản lý là cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng, nhân dân không còn là má»™t hình tượng mÆ¡ hồ, có tÃnh tượng trÆ°ng mà đã trở thà nh ngÆ°á»i tiêu dùng, là khách hà ng, là thượng đế, quyết định sá»± thà nh bại của má»i ná»n kinh tế.
Là ng Bòng của hắn là là ng của nhiá»u danh nhân và anh hùng. Ông Mai Bá Nghiá»…m là má»™t anh hùng, ông Ãá» Ãiếm là má»™t anh hùng. Ông giữ thà nh Nam Ãịnh đánh nhau vá»›i quân Pháp suốt mấy ngà y, rồi quan chạy đằng quan, quân chạy đằng quân nhÆ°ng ông vẫn chống cá»± cho tá»›i lúc bị trúng đạn xổ ruá»™t má»›i quấn bụng nhảy lên ngá»±a chạy vỠý Yên và chết ở dá»c Ä‘Æ°á»ng. Dân là ng Hà o Kiệt tháo cánh cá»a chùa đóng hòm chôn ông dÆ°á»›i chân ruá»™ng rồi cấy lúa lên trên. Ba năm sau bà vợ từ Thanh ra, xin hà i cốt chồng gói và o tấm vải bố đặt lên lÆ°ng con ngá»±a chiến đã già vẫn quanh quẩn bên má»™ chủ suốt ba năm. Rồi má»™t bà lão và má»™t con ngá»±a già đi bÆ°á»›c má»™t trở vá» Bòng. Má»™t cảnh tượng hà o hùng là m nôn nao nhiá»u thế hệ, đẹp nhÆ° má»™t bản tráng ca. Lúc ông nghè Tống bị Pháp bắt, Ä‘Æ°a ra cầu Hạc chém đầu, ông còn tung vòng khăn nhiá»…u bịt tóc cho Ä‘ao phủ, lấy và nh tre vạch xuống đất hai câu thÆ¡:
Nhi kim thuá»· liá»…u tiá»n sinh trái
Tá»± cổ lÆ°u truyá»n bất tá» danh. [2]
Má»™t cái chết cÅ©ng tháºt anh hùng. Những anh hùng hà o kiệt sinh và o má»™t xã há»™i đã lạc thá»i, đã thà nh cổ hủ thì cÅ©ng chỉ dâng hiến cho tổ quốc được đến thế. Há» không thể là m hÆ¡n được, chà há» thì lá»›n nhÆ°ng tà i há» rất có hạn vì đầu óc chân tay bị trói buá»™c bởi những há»c thuyết lẩm cẩm từ Ä‘á»i cha Ä‘á»i ông nên không nghÄ© xa được, không nghÄ© rá»™ng được, lại bị nhiá»…m từ nhiá»u Ä‘á»i những thói xấu cố hữu của ngÆ°á»i nông dân, nên trở thà nh những anh hùng bất đắc chÃ, chỉ nên ngưỡng má»™ há» từ xa, chứ nhìn quá gần cÅ©ng dá»… nản lòng lắm, tá»™i nghiệp lắm. Hắn ở lại Bòng cả tuần, nghe đủ má»i chuyện của là ng, chuyện anh hùng của thá»i xÆ°a và nhiá»u chuyện rất kinh dị của thá»i nay, lắm lúc buồn quá lại ra bá» sông Mã ngồi ngắm những con thuyá»n chở hà ng lá»›n chạy buồm từ Hà m Rồng ngược Cẩm Thuá»· cho kịp phiên chợ, chạy ngược dòng vừa chèo vừa chống. Cách đây má»›i có và i chục năm khi thuyá»n chạy buồm xuôi theo dòng nÆ°á»›c vẫn có ba Ä‘oạn phải kéo nếu không có gió, chứ không được chèo sợ chạm long mạch. Ãã có câu ca "Trà ng Lang, Xóm Lổ, Báo Bòng - Qua ba khúc ấy mặc lòng ngược xuôi". Báo Lòng là đất của vua chúa. Là ng Bòng là đất của con cháu Nguyá»…n Bặc, thuá»· tổ của triá»u Nguyá»…n. Là ng Báo là đất đã sinh ra Trịnh Kiểm, ông tổ của dòng chúa Trịnh thá»i Lê Trung HÆ°ng. Ngồi nghe những câu hò: Ê... ê... ê... ngân dà i của đám "hốp đò" chống những cây sà o tre dà i bảy, tám mét đầu bịt khâu sắt để khá»i trượt khi cắm và o ghá»nh đá bÆ°á»›c ngược thuyá»n lại cà ng buồn nhÆ° tiếng rên sầu thảm của những anh hùng không thoả chà từ dÆ°á»›i đáy sông vang vá»ng ngược lên.
19.
Có lần nói chuyện vá»›i thằng con lá»›n, hắn có phà n nà n mẹ nó dạo nà y thay đổi tÃnh nết lạ lùng quá, là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà hoà n toà n khác chứ không còn là ngÆ°á»i vợ đã từng chung sống non ná»a thế ká»·. Hắn nói: "Tại sao mẹ mà y lại là m khổ bố thế nhỉ, lại có thể ngá» vá»±c bố có ngoại tình? Lúc trẻ thì tin vá» già lại không thể tin, chả lẽ bố còn trẻ lắm hả? Là má»™t ông già bảy chục tuổi đầu rồi, sắp ra nghÄ©a trang nằm rồi! Thở còn không được nói gì chuyện trai gái!" Thằng con cÆ°á»i má»™t cách dá»… ghét, nhÆ° là má»™t chuyện rất vá»› vẩn, rất nhá» nhoi, không đáng để ý mà những ngÆ°á»i già cứ thÃch là m cho to chuyện. Nó nói: "Nếu bố hoà n toà n trong trắng việc gì bố phải giáºn dữ đến thế, nói má»™t Ä‘iá»u không có chả lẽ nói mãi nó thà nh có à ?" Hắn nói gần nhÆ° rÃt trong kẽ răng: "Cái số tao cÅ©ng là cái số không ra gì, thuở nhá» thì bị ông ná»™i mà y vu tao là thằng ăn cắp, vá» già lại bị mẹ mà y vu là tao có ngoại tình!" Thằng con nhìn hắn cÆ°á»i nhá»: "Lại còn không ra gì, nhÆ° thế nà o má»›i là ra gì?" Hắn ngồi nghÄ© ngợi má»™t lát rồi bảo con: "Có thể cÅ©ng là má»™t dạng bệnh tâm thần, bệnh tâm thần phân liệt chả hạn, lấy chuyện ảo là m chuyện tháºt..." Thằng con nói: "Chả có tâm thần gì đâu, má»™t cách trả thù đấy thôi" - "Cái gì trả thù?" - "Bố là ngÆ°á»i thắng mẹ là ngÆ°á»i thua, bố được cả, mẹ gần nhÆ° mất hết" - "Cái gì mất hết...?" - "XÆ°a kia mẹ là ngÆ°á»i đẹp, lại rất khoẻ mạnh, lại có cÆ¡ quan, có bè bạn, có việc là m hà ng ngà y. Sau mấy chục năm đẻ con nuôi con, bây giỠđã thà nh má»™t bà già bệnh táºt, xấu xÃ, không có việc để là m, không có bè bạn để trò chuyện, không có gì hết ngoà i chồng và con". Hắn nói vá»™i: "Ãấy, đấy, chồng con là tà i sản của mẹ mà y, chồng con thà nh đạt tức là mẹ mà y đã được nhiá»u, đâu có thua kém ai..." Thằng con vẫn còn Ä‘á»u Ä‘á»u: "Vẫn thua chứ bố, trong gia đình mình mẹ là ngÆ°á»i chịu thiệt nhiá»u nhất, thua Ä‘áºm nhất". Hắn nói đã hÆ¡i gắt: "Thá»i xÆ°a các bà vợ, bà mẹ chả đòi há»i gì hÆ¡n là được hy sinh cho chồng con. Chồng con không là m gì nên vẫn chả phà n nà n má»™t tà nà o, vẫn rất thoả mãn vì đã là m tròn má»i bổn pháºn". Thằng con cÆ°á»i nhá»: "Sao bố lại và thá»i nay vá»›i thá»i xÆ°a, má»—i thá»i má»—i khác chứ?" Hắn nói Æ°Æ¡ng bÆ°á»›ng: "Có nhiá»u cái khác nhÆ°ng cÅ©ng có nhiá»u cái không khác, nhÆ° cách ăn ở, cách cÆ° xá» trong gia đình của các bà vợ, bà mẹ của Việt Nam". Thằng con vẫn cÆ°á»i: "NgÆ°á»i dân hồi xÆ°a chỉ cần cÆ¡m no áo ấm là đã rất bằng lòng. NhÆ°ng bây giá» há» còn cần cả tá»± do và dân chủ nữa. Mấy vụ lá»™n xá»™n ở mấy xã của Thanh Hoá ngà y ná» của Thái Bình má»›i đây đâu phải vì dân đói cÆ¡m, há» chỉ đói có cái quyá»n dân chủ của mình mà thôi. Các bà vợ cÅ©ng thế, xÆ°a kia có chồng con là ngÆ°á»i sang trong nÆ°á»›c là đủ mãn nguyện, nhÆ°ng nay thì không thể đủ, còn tôi nữa chứ, tôi có phải là con đầy tá»› đâu mà không được tÃnh đến?" Hắn lắng nghe mặt mÅ©i cau có, nghe thì phải nhÆ°ng vẫn có cái gì chÆ°a hẳn là phải, nó ngược lại vá»›i thói quen, vá»›i cách nghÄ© vốn có của hắn. Hắn nói lầm bầm: "NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà là trụ cá»™t của gia đình, là ná»™i tÆ°á»›ng, là m gì có chuyện chia ra là tôi, là anh, là chúng nó. Mà y cứ bà y đặt..." Thằng con lại há»i, trong câu há»i đã có ý giá»…u: "Má»™t thà nh viên của cá»™ng đồng phải có nghÄ©a vụ vá»›i cá»™ng đồng, nhÆ°ng không bao giỠđược xem là má»™t vá»›i cá»™ng đồng. Cá»™ng đồng có quyá»n lợi của cá»™ng đồng, cá nhân có quyá»n lợi của cá nhân. Nếu những ngÆ°á»i lãnh đạo quốc gia và những ông chủ gia đình lại cố tình quên Ä‘i những cái quyá»n của cá nhân là há» sẽ gặp rắc rối đấy. NhÆ° bố chẳng hạn?" Hắn lại gắt: "Tao là ngÆ°á»i viết văn, không viết vá» các số pháºn cá nhân thì viết cái gì?" - "Bố viết vá» ngÆ°á»i khác thì thế. NhÆ°ng thá» viết vá» chÃnh mình xem sao? Chỉ có má»™t ông chủ rất sáng chói và những thà nh viên loè nhoè của má»™t gia đình. Và cái gia đình ấy phải có nghÄ©a vụ phục vụ ông chủ, hoà là m má»™t vá»›i ông chủ, vì ông chủ thà nh danh thì cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có danh. NhÆ°ng con cÅ©ng muốn có cái danh riêng của con chứ, má» nhạt hÆ¡n bố cÅ©ng được nhÆ°ng là của riêng con" - "Chúng mà y vẫn nghÄ© nhÆ° thế à ?" - "Có má»™t và dụ rất cụ thể, cái bữa mấy anh quay phim tá»›i đây, há» muốn bá»n con phải có mặt cùng vá»›i bố, nhÆ°ng có đứa nà o chịu ngồi cạnh bố đâu, nó trốn hết. Chỉ có con buá»™c phải có mặt thôi, vì con không thể trốn, và má»™t thằng cháu ngoại nó thÃch chụp hình quay phim nên nó cÅ©ng không trốn... Ãừng có nghÄ© má»™t nÆ°á»›c đã vẻ vang thì muốn đối xá» vá»›i ngÆ°á»i dân thế nà o cÅ©ng được. CÅ©ng nhÆ° ông bố đã vẻ vang thì có thể bắt vợ con là m tôi là m tá»› cho mình cÅ©ng vẫn được. NghÄ© thế là nhầm!" Hắn há»i thăm dò: "Váºy không phải là mẹ mà y ngá» tao có ngoại tình tháºt, mà là ..." Thằng con lại cÆ°á»i: "Mẹ tá»± xem đã là ngÆ°á»i bá» Ä‘i rồi, không còn giúp gì được cho chồng cho con nữa, là ngÆ°á»i ăn bám hoà n toà n nên má»™t cái nhăn mặt, má»™t câu nói gắt, má»™t cá» chỉ tá» ra lạnh nhạt của bố thì mẹ không thể bá» qua nhÆ° hồi còn trẻ đâu. Ãó là sá»± hắt hủi, sá»± ghê sợ của bố đối vá»›i má»™t ngÆ°á»i vợ đã hoá ra xấu xÃ, đã hoá ra gai mắt chỉ muốn bá» Ä‘i, muốn vứt Ä‘i. NhÆ°ng bá» thế nà o được, vứt thế nà o được vì mẹ vẫn là vợ của bố, là mẹ của chúng con, vẫn có quyá»n khuấy đảo cuá»™c sống của bố cả ngà y lẫn đêm khiến bố phải nổi Ä‘iên nếu mẹ muốn".
Tạp chà Nhà Văn, Hà nội 2003
--------------------------------------------------------------------------------
[1]Dịch nghĩa :
Luáºt Hà n cất tiếng má»›i, sau Ä‘á»i Lý, trÆ°á»›c Ä‘á»i Lê, văn phái mở riêng cõi Hoa Việt
Cá sấu (lặn) im sóng dữ, sông Lô, biển Triá»u, Ä‘á»n thiêng thá» phụng trá»i Bắc Nam
à câu nà y nói vá» công của Nguyá»…n Thuyên (Hà n Thuyên) ngÆ°á»i nghÄ© ra chữ Nôm, thÆ¡ Nôm và là m văn tế Ä‘uổi cá sấu.
[2]Tạm dịch :
Món nợ tiá»n sinh nay má»›i trả
Cái danh bất tá» trÆ°á»›c còn truyá»n
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 8)
20.
XÆ°a nay hắn vẫn chủ trÆ°Æ¡ng những năm tháng ngắn ngủi của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i không nên tiêu phà nó và o những chuyện vô Ãch, không đâu để có thể dà nh tất cả cho sáng tác. Hắn ngắm nhìn nhiá»u báºc Ä‘Ã n anh trong nghá», tà i năng lá»›n hÆ¡n hắn nhiá»u, há»c vấn cÅ©ng sâu rá»™ng hÆ¡n hắn nhiá»u nhÆ°ng là m nghá» cứ nhÆ° nhà văn nghiệp dÆ°. Há» sinh ra để là m văn là m thÆ¡ nhÆ°ng được ná»a chừng lại chuyển sang là m anh viên chức nhà nÆ°á»›c, ngà y ngà y xách cặp ngồi xe, tham dá»± đủ má»i cuá»™c há»p, không há»p lá»›n thì há»p nhá», không có má»™t lúc nà o được ngồi má»™t mình, không có lúc nà o được nhà n rá»—i để Ä‘á»c sách, để Ä‘i chÆ¡i vá»›i bạn bè tán lếu tán láo, lúc nà o cÅ©ng công việc, cÅ©ng nghị quyết, cÅ©ng báo cáo, má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i chỉ được tiếp xúc vá»›i cuá»™c sống gián tiếp, cuá»™c sống đã được nguyên tắc hoá, công thức hoá theo má»™t quan Ä‘iểm, má»™t cách nhìn nên các nhà văn công chức chỉ có thể viết rất giống nhau, sá»± khác nhau chỉ còn ở sá»± già tay hay non tay trong nghá» mà thôi. Các nhà văn viên chức ấy thÆ°á»ng nói vá»›i bạn bè và vá»›i chÃnh mình, khi nà o rá»i bỠđược các chức vụ mà vì anh em há» phải gánh vác, há» sẽ bắt tay và o công việc chÃnh của Ä‘á»i mình: ngồi viết. NhÆ°ng cái thói quen là m công chức suốt mấy chục năm đã không buông tha há», há» không thể không được trịnh trá»ng má»i phát biểu tại các cuá»™c há»p. Ãược Ä‘i há»p, được má»i ngồi hà ng ghế đầu tại các cuá»™c há»p đã là lẽ sống của há» mất rồi. Há» bấu vÃu và o cái hôm nay mà quên mất cái há» có thể để lại cho mai sao.
Nói thế chứ hắn cÅ©ng đã mất và i năm ra Bắc và o Nam để giữ má»™t chức vụ hữu danh vô thá»±c ở Há»™i Nhà văn. Rút cuá»™c là hắn thua, vừa mất thì giá» vừa thân bại danh liệt. Là vì ở xứ ta trong nhiá»u chục năm (và trong nhiá»u thế ká»·) chỉ có là m quan má»›i là ngÆ°á»i danh giá, được xã há»™i tôn trá»ng, bạn bè nể nả, vợ con cÅ©ng được vênh vang. Má»™t xã há»™i mà cả má»i ngÆ°á»i nếu không là công nhân, viên chức nhà nÆ°á»›c thì cÅ©ng là xã viên, há»™i viên của má»™t tổ chức sản xuất hoặc kinh doanh nà o đó, không có nghá» tá»± do, không má»™t ai được là m má»™t việc gì hoà n toà n tÆ° nhân cả. Những ngÆ°á»i buôn bán nhỠở các thà nh thị là những ngÆ°á»i sống khốn khổ nhất, kiếm sống đã vất vả lại không được khuyến khÃch, không được tôn trá»ng, lại bị các ông thuế, ông quản lý thị trÆ°á»ng hà nh hạ vặt. Ngay nhÆ° những ngÆ°á»i xÆ°a nay vốn được xem là là m nghá» tá»± do nhÆ° các nghệ sÄ© chẳng hạn cÅ©ng phải sinh hoạt trong các há»™i nghá» nghiệp, các Ä‘oà n nghệ thuáºt của các nhà hát, và vẫn phải Ä‘i há»p, vẫn phải có ngÆ°á»i lãnh đạo và nhiá»u ngÆ°á»i bị lãnh đạo. Và các đại há»™i của các há»™i nghệ thuáºt ấy vẫn mất rất nhiá»u thì giỠđể bà n cãi, cân nhắc sẽ cá» những ai và o cÆ¡ quan lãnh đạo. Nên là m quan là con Ä‘Æ°á»ng duy nhất để tiến thân, là tiêu chuẩn quan trá»ng nhất để xem xét giá trị má»™t con ngÆ°á»i, là những lo âu đến cháy ruá»™t, là sá»± sung sÆ°á»›ng đến phát cuồng của nhiá»u ngÆ°á»i vốn đã có danh trÆ°á»›c khi có quyá»n. Vì cái danh trong nghá» xem ra chả được ai trá»ng cả. Nhà văn Trần Công Tấn có nói vá»›i hắn má»™t chuyện: Năm ông Chế Lan Viên còn sống có lần ông vá» thà nh phố há»p (vì nhà ông ở mãi Ä‘uôi quáºn Tân Bình) nên Tấn rất muốn má»i ông anh vá» cÆ¡ quan mình ăn bữa cÆ¡m trÆ°a tháºt Ä‘Ã ng hoà ng liá»n nghÄ© ra má»™t mẹo, nói vá»›i ông Tổng cục trưởng, rằng có nhà thÆ¡ Chế Lan Viên, là đại biểu Quốc há»™i nhiá»u khoá, hiện Ä‘ang có mặt... Láºp tức ông kia liá»n ra lệnh cÆ¡ quan phải tổ chức tiếp ông đại biểu quốc há»™i ngay, tiếp tháºt Ä‘Ã ng hoà ng. Chứ nếu chỉ nói là nhà thÆ¡ thì có khi ông kia sẽ há»i lại: "Là nhà thÆ¡ à , là nhà thÆ¡ tại sao ta lại phải tiếp?" CÅ©ng nhÆ° có má»™t ông cán bá»™ cÅ©ng và o cấp lãnh đạo kha khá bảo má»™t trợ lý nhân nghe nói vá» Nguyá»…n Du: "Nếu có gặp ông ấy nhá»› má»i lại cÆ¡ quan mình chÆ¡i, nói là mình má»i". Chả cứ nhiá»u nhà lãnh đạo coi thÆ°á»ng những văn nghệ sÄ© chả có chức tÆ°á»›c gì, chỉ là nghệ sÄ© thôi, mà ngay cả đám doanh nhân trẻ má»›i đây cÅ©ng cáºy có tiá»n coi các nghệ sÄ© nhÆ° má»™t món nhắm của há» lúc tiệc tùng. Má»™t bữa có má»™t doanh nhân trẻ và đám bạn của y má»i ông Chế và hắn tá»›i dùng cÆ¡m tối tại má»™t nhà hà ng sang trá»ng ở quáºn 5, có xe Ä‘Æ°a rÆ°á»›c hẳn hoi. Hai anh em đã ná»a năm má»›i được gặp nhau, mừng quá, cứ dÃnh và o nhau nói đủ thứ chuyện, nói cả ná»a giá», cuối cùng cái đứa bá» tiá»n phải nói má»™t cách chả lịch sá»± chút nà o: "Chúng em má»i cÆ¡m hai bác để các bác nói chuyện vá»›i chúng em, chứ đâu phải để các bác nói chuyện vá»›i nhau". Cả hai Ä‘á»u ngượng, ông Chế nhìn hắn cÆ°á»i cÆ°á»i: "Ờ nhỉ, bá»n mình vô ý quá, các anh muốn nghe chuyện gì nà o?" Năm hắn còn ở quân Ä‘á»™i, quân hà m đại tá nhÆ°ng chả có chức vụ gì, chỉ là anh phóng viên viết báo thôi, lại được giá»›i thiệu trong danh sách các ứng cá» viên đại biểu quốc há»™i của thà nh phố, khiến cả má»i ngÆ°á»i ở số 8 Nguyá»…n Bỉnh Khiêm (cÆ¡ quan đại diện của Tổng cục ChÃnh trị ở phÃa Nam) rất ngạc nhiên. Há» nhìn hắn má»™t cách giá»…u cợt, má»™t anh chân trắng lại được bầu là đại biểu quốc há»™i, có nhầm không đấy? Hẳn là má»™t cái tên trong và i tên trong má»™t danh sách bầu để ngÆ°á»i Ä‘i bầu gạch ấy mà , chứ nÆ°á»›c non gì! Mà hoá ra hắn lại trúng cá» vá»›i số phiếu rất cao! Hắn cÅ©ng ngạc nhiên, bà con Củ Chi, Hóc Môn thì biết gì vá» hắn mà dám bá» phiếu cho hắn. Vá» sau má»›i vỡ lẽ, há» nhầm hắn vá»›i phó thủ tÆ°á»›ng Phan Văn Khải, ngÆ°á»i ra ứng cỠở đất Củ Chi (quê hÆ°Æ¡ng của ông) chỉ có thể là ông Sáu Khải, chứ là m gì có má»™t anh chà ng Nguyá»…n Khải, chả có chức tÆ°á»›c gì kèm theo, nà o khác. Lần đầu tiên hắn được má»i Ä‘i há»p Ãoà n đại biểu Quốc há»™i của thà nh phố tại ngôi nhà tiếp dân của các nghị sÄ© lại Ä‘i xe đạp nên ông thÆ°á»ng trá»±c vá»™i ngăn hắn và bảo: "Bữa nay các vị đại biểu quốc há»™i Ä‘ang há»p, xin má»i bác lại khi khác". Thì ra hắn có má»™t bản mặt rất là dân, không trá»™n lẫn vá»›i quan được. Do đó hắn vẫn thèm được là m quan, dẫu là má»™t chức quan nhá» hắn cÅ©ng không muốn bá» lỡ, nên khi cấp trên gá»i hắn ra Hà Ná»™i để chuẩn bị sau Ãại há»™i Nhà văn sẽ là m ngÆ°á»i lãnh đạo Há»™i là hắn lao ra liá»n, dẫu hắn chÆ°a là m cái nghá» quản lý bao giá», lại có tÃnh lÆ°á»i và thiếu quyết Ä‘oán. NhÆ°ng cấp trên tÃnh không bằng há»™i viên tÃnh, đại há»™i phải bầu lần thứ hai cho đủ số uá»· viên Ban chấp hà nh hắn má»›i trúng cá», mà cÅ©ng chỉ trúng vá»›i số phiếu thấp, quá bán má»™t tà thì phải. Thế là hắn Ä‘Ã nh phải chấp nháºn cái ghế ngồi ghé, nói leo, tất nhiên cÅ©ng có bẽ bà ng má»™t chút, nghÄ© rằng "hạ sÆ¡n" để là m vÆ°Æ¡ng là m tÆ°á»›ng gì, hoá ra... NhÆ° má»™t Ä‘á»n bù, vá» hoạn lá»™ thì hắn thất bại nhÆ°ng vá» nghá» nghiệp hắn lại viết được má»™t cuốn sách rất khá, theo dÆ° luáºn. Ãó là cuốn tiểu thuyết: Má»™t cõi nhân gian bé tÃ, chỉ viết vá» những ngÆ°á»i thất bại. Thất bại ở chÃnh trÆ°á»ng, thất bại ở tuổi già , thất bại vì sá»± cô Ä‘Æ¡n lúc cuối Ä‘á»i, thất bại không do mình gây ra mà do những rà ng buá»™c vá»› vẩn từ má»™t quá khứ. Ná»—i buồn của há», tiếng kêu ai oán của há» nhÆ° từ thẳm sâu của những kiếp ngÆ°á»i vá»ng lên nên nó có má»™t vẻ đẹp riêng, nó gần gÅ©i vá»›i con ngÆ°á»i, nó thuá»™c vá» những thăng trầm của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, là những rủi ro má»™t khi đã va phải nó rất khó rÅ© bá». Nó trở thà nh những hình tượng nghệ thuáºt để cái cõi nhân gian bé tà nhìn và o đó mà ngẫm nghÄ© và được an ủi. Trong má»i thất bại của con ngÆ°á»i ta chỉ có cái thất bại vá» hoạn lá»™ là không nên biết và cÅ©ng không nên viết vì nó nhÆ¡ bẩn và buồn cÆ°á»i. Khi ông KhÆ¡rútsốp, má»™t nhân váºt lừng lẫy tiếng tăm má»™t thá»i, bị tÆ°á»›c má»i quyá»n lá»±c, bị buá»™c phải nghỉ hÆ°u, có má»™t phóng viên nÆ°á»›c ngoà i há»i đứa cháu ngoại: "Lúc nà y ông cháu ở nhà là m gì?" Ãứa bé trả lá»i rất hồn nhiên: "Ông cháu chỉ ngồi khóc thôi".Ở nÆ°á»›c ta cÅ©ng có vị phải ra khá»i trung Æ°Æ¡ng sau nhiá»u khoá ở trung Æ°Æ¡ng cÅ©ng đã báºt khóc, nghe nói nÆ°á»›c mắt ngắn dà i suốt mấy năm, nhà nhÆ° có tang suốt mấy năm. Con ngÆ°á»i đã nhá» lại rất nhiá»u bởi tiếng khóc ai oán của há» và của vợ con há».
21.
Nhà thÆ¡ lá»›n của dân tá»™c Ôn NhÆ° Hầu Nguyá»…n Gia Thiá»u cÅ©ng là má»™t ông tổ của hắn nhÆ°ng khác chi. Chi cụ Thiá»u thuá»™c ông tổ Sảng quốc công Nguyá»…n Văn Lá»—, là con thứ năm của Hoằng quốc công Nguyá»…n Công Chuẩn được xếp và o hà ng công thần Bình ngô khai quốc, được ban quốc tÃnh Lê. Còn chi của hắn thuá»™c ông tổ Châu quáºn công Nguyá»…n NhÆ° Hiếu là con thứ ba của cụ Chuẩn. Trong số con cháu của cụ Lá»— có Thá» DÆ°Æ¡ng Hầu Nguyá»…n Há»±u là tÆ°á»›ng của Nguyá»…n Kim, Trịnh Kiểm, Ä‘i đánh quân nhà Mạc ở vùng Gia LÆ°Æ¡ng rồi lấy vợ ở là ng Liá»…u Ngạn, tổng Liá»…u Lâm, phủ Siêu Loại, thuá»™c trấn Kinh Bắc. Qua mấy Ä‘á»i nữa má»›i đến Ä‘á»i cụ Nguyá»…n Gia Ngô (có sách viết Nguyá»…n Gia CÆ°) tÆ°á»›c Ãạt VÅ© Hầu lấy con gái Trịnh CÆ°Æ¡ng, sinh ra cụ Nguyá»…n Gia Thiá»u. Cụ Thiá»u là cháu ngoại của Chúa, được ở trung phủ Chúa từ nhá», thuá»™c dòng dõi cà nh và ng lá ngá»c, có tà i cả văn lẫn võ, lại am hiểu cả nhạc và hoạ mà không được Chúa trá»ng nhÆ° các cháu bên ná»™i. Ông là ngÆ°á»i vừa hám công danh lại cÅ©ng ham chÆ¡i, có máu văn nghệ mà . NhÆ°ng nhà cầm quyá»n cần ngÆ°á»i trung thà nh, táºn tuỵ, sai đâu là m đấy, không cần bằng cấp gì, văn chÆ°Æ¡ng gì nhÆ° đám kiêu binh lấy từ trong Thanh ra chả hạn. Nên Trịnh Sâm xem ông nhÆ° má»™t váºt trang trà trong phủ Chúa, chỉ dùng và o những việc vui, văn thÆ¡, Ä‘Ã n hát và trông nom việc trang trà trong ná»™i phủ. Ông là cháu gá»i Trịnh Doanh là cáºu, là anh em con cô con cáºu vá»›i Trịnh Sâm mà không có vai vế gì ở lục phiên cả, lại là ngÆ°á»i có tà i ăn nói, chắc cÅ©ng hay ngứa miệng nói năng ngông nghênh gì đó, thiếu gì chuyện để nói ở cái thá»i Trịnh Sâm, Ãặng Thị Huệ và ông em Ä‘a dâm, hiếu sát của bà ta. Nên nhà Chúa mất lòng, tá» ra lạnh nhạt vá»›i ông, và không má»i ông tham dá»± những buổi yến tiệc trong cung vua phủ Chúa, vá» sau cÅ©ng không được tá»± do ra và o nÆ¡i cung cấm nữa. Tá»›i năm 1782, sau nhiá»u năm lặn lá»™i trong bể hoạn ông má»›i được thăng chức Tổng binh Ãồng tri, Ãồng tri là cùng xem xét, tức chỉ là ông phó tổng binh thôi, rồi Ä‘Æ°a Ä‘i dẹp loạn ở miá»n thượng du thuá»™c HÆ°ng Hoá, giáp mặt vá»›i quân biên viá»…n nhà Thanh. Cái chức LÆ°u thủ HÆ°ng Hoá không phải là thăng mà là giáng, là bị biếm, là đi đầy, vì đã có câu, quan ngoà i nhất phẩm không bằng quan trong nhị tam phẩm. Còn cái tÆ°á»›c hầu của ông ngà y ấy cÅ©ng chả phải sang trá»ng gì. Ãến má»™t anh Tầu bốc thuốc cho Trịnh Cán còn được phong hầu nữa là . NhÆ°ng ông đâu có chịu ở liá»n trên đó mà hay bá» nhiệm sở vá» chÆ¡i bá»i ở Tây Hồ sá»›m tối cùng nhóm bạn rượu, bạn thÆ¡ lúc bà n vá» thá»i thế, lúc bà n vá» nhân tình thà nh nhóm "tứ linh tá»u hữu" được ngÆ°á»i kinh kỳ tặng hai câu thÆ¡:
Quần cư Nam Việt ốc Tây Hồ
Thi tá»i ngang tà ng hảo trượng phu.
Ãã là hảo trượng phu thì không thể là m hảo gia nháºn được. Ân sủng của nhà Chúa vá»›i ông chấm dứt từ đây, đã là m nhà thÆ¡ thì không thể là m đầy tá»›, muốn là m đầy tá»› thì không nên mÆ¡ má»™ng đến văn thÆ¡. XÆ°a nay ngÆ°á»i của phú quý không thể là ngÆ°á»i của đạo lý, vừa muốn là m quan to lại muốn là m cả thi hà o, tham thế! Nên ông má»›i mượn lá»i của cung nữ đã từng được vua yêu chúa dấu bá»—ng chốc bị bá» quên mà than thở nhá»› tiếc cái thá»i và ng son ấy:
Ngà y sáu khắc tin mong, nhạn vắng
Ãêm năm canh tiếng lắng, chuông rá»n
Lạnh lùng thay giấc cô miên
Mùi hương tịch mịch, bóng đèn thâm u!
Tiếng kêu bi thÆ°Æ¡ng của cô cung nữ - Nguyá»…n Gia Thiá»u rá»n rÄ© suốt 356 câu thÆ¡, chả có câu nà o muốn dứt hẳn cái quá khứ nhÆ¡ nhá»›p của kẻ tôi đòi, kẻ giúp vui để trở vá» vá»›i cuá»™c Ä‘á»i tá»± do nhÆ° bản tÃnh của má»™t nhà thÆ¡ đòi há»i. Nên vẫn còn: Ãè chừng nghÄ© tiếng tiểu đòi - Nghiêng bình phấn mốc mà dồi má deo. Trong phả viết ông là ngÆ°á»i không thÃch vinh hoa phú quý, tá»± xÆ°ng là Hi Tôn Tá» và NhÆ° ý Thiá»n, lấy thi tá»u cầm kỳ, nghiên cứu Pháºt há»c, Lão há»c là m vui. NhÆ°ng Ä‘á»c thÆ¡ của ông hắn chẳng tin má»™t tà nà o vá» sá»± đánh giá ấy. Má»™t ngÆ°á»i đã và o cõi ung dung tá»± tại, không nhuốm chút bụi trần nà o thì là m sao viết nổi những câu thÆ¡ da diết những nhá»› thÆ°Æ¡ng, những luyến tiếc những ngà y vui đã qua:
Ãêm hồng thuý thÆ¡m tho mùi xạ
Bóng bội hoà n nhấp nhá trăng thanh
Mây mÆ°a mấy giá»t chung tình
Ãình trầm hÆ°Æ¡ng khoá má»™t cà nh mẫu Ä‘Æ¡n.
Trong thÆ¡ có mùi của quyá»n quý, có cả mùi của da thịt, má»™t ngÆ°á»i lòng đã dá»ng dÆ°ng trÆ°á»›c má»i cám dá»— thì cảm thế nà o được những tình ấy, dùng thế nà o được những chữ ấy. Và cả những câu oán há»n nhÆ° nghiến răng mà viết, nhÆ° đã chất chứa bao nhiêu thống khổ, bao nhiêu căm tức mà viết:
Gót danh lợi bùn pha sắc xám
Mặt phong trần nắng rám mùi dâu
Nghĩ thân phù thế mà đau
Bá»t trong bể khổ, bèo đầu bến mê.
Tiếng thở dà i của cô cung nữ - nhà thÆ¡ má»›i tá»™i nghiệp là m sao, má»›i tầm thÆ°á»ng là m sao!
Mồi phú quý nhỠlà ng xa mã
Bả vinh hoa lừa gã công khanh
Giấc Nam kha khéo bất bình
Bừng con mắt dáºy thấy mình tay không.
Ãá»c thÆ¡ của Ôn NhÆ° Hầu hắn cứ lấy là m lạ tại sao ông có thể nháºp và o da thịt, và o táºn chá»— sâu thẳm trong tâm hồn cô cung nữ bị đấng quân vÆ°Æ¡ng ruồng bá» tà i tình đến váºy, nhÆ° ông viết vá» thân pháºn của chÃnh ông, nói thế cÅ©ng chÆ°a đủ, nhÆ° chÃnh ông đã từng là đà n bà , đã từng là cung nữ. Ngay cả lối cấu trúc câu thÆ¡ cÅ©ng khác nhiá»u vá»›i Kiá»u, vá»›i Chinh phụ ngâm tráºt tá»± các từ ngữ cứ xáo trá»™n cả lên khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c phải ngạt thở, phải quặn gan quặn ruá»™t: "Mùi tục luỵ lưỡi tê tân khổ - ÃÆ°á»ng thế đồ gót rá»— kỳ khu" - "Cuá»™c thà nh bại hầu cằn mái tóc - Lá»›p cùng thông nhÆ° đúc buồng gan". Ãã từng là đà n bà ư? Ãã từng là cung nữ Æ°? Lại có thể thế được sao? Lạ nhỉ! Khó hiểu nhỉ! Phải tá»›i năm hắn đã ngoà i bốn mÆ°Æ¡i tuổi tình cỠđược nghe má»™t chuyện cÅ©ng hÆ¡i bất ngỠđối vá»›i hắn, dần dần hắn má»›i vỡ lẽ...
Cách đây đã ba chục năm, má»™t lần vá» công tác tại tỉnh N. hắn vừa bÆ°á»›c và o văn phòng tỉnh uá»· thì gặp ngay anh M. là thÆ°á»ng vụ tỉnh uá»· phụ trách tuyên huấn, anh liá»n kéo hắn ra ngoà i hà nh lang, nói nhá»: "Nà y, mình dặn cáºu, nếu ông Ã. (bà thÆ° tỉnh uá»·) có há»i cáºu vá» cái vÆ°á»n hoa má»›i là m lại của tỉnh uá»· thì cứ khen là rất đẹp nhá, đừng có sáng kiến nà y ná» mà khổ bá»n văn phòng". Thì ra có má»™t ông nhà báo khi được bà thÆ° tỉnh uá»· há»i đã nói: "Nếu có thêm và i khối đá đặt rải rác chá»— nà y chá»— kia thì sinh Ä‘á»™ng hÆ¡n". Thế là ngà y hôm sau văn phòng phải lấy má»™t cái xe tải lên táºn má»™t huyện giáp núi khuân đá vỠđặt và o vÆ°á»n hoa theo lệnh của ngÆ°á»i lãnh đạo cao nhất tỉnh. Anh M. lại kể có lần Ban thÆ°á»ng vụ tỉnh uá»· ra má»™t quyết định, cÅ©ng đã bà n bạc vá»›i ông già , ông già cÅ©ng đã đồng ý rồi, Ä‘á»™t nhiên lại bảo nên hoãn, chÆ°a nên là m. ThÆ°á»ng vụ há»i lại nếu không là m thì sẽ trả lá»i vá»›i Ban chấp hà nh ra sao thì ông nÃn thinh rồi bá» há»p vùng vằng xách cặp vá».
ThÆ°á»ng vụ liá»n cá» anh M. đến táºn nhà bà thÆ° lấy tình chú cháu mà thuyết phục (ông Ã. là bạn tù vá»›i ông già của anh M.). Ông bà thÆ° buông mà n nằm quay mặt và o tÆ°á»ng, M. phải gá»i mấy lần ông vẫn không lên tiếng. Ông già lão thà nh cách mạng vá» già trở lại tÃnh trẻ, hay há»n hay dá»—i nhÆ° Ä‘Ã n bà . M. phải tụt dép vén mà n, ngồi và o trong giÆ°á»ng lay vai bà thÆ° nói nhÆ° nói vá»›i má»™t giá đồng cô: "Cháu đây mà , chú quay lại nói chuyện vá»›i cháu Ä‘i nà o..." Ông nói gắt: "Chúng mà y đã quyết định thì cứ thế mà là m, há»i han gì, tao cÅ©ng sắp được nghỉ ngÆ¡i rồi". Dá»— dà nh cả giá» mà cÅ©ng phải biết cách dá»—, giá»ng ông già má»›i dịu lại nhÆ°ng vẫn còn má»™t chút há»n: "Ãược rồi, cứ thế mà là m, là m không xong đừng có Ä‘em tôi ra là m cái bung xung nhá!".
Thì ra má»™t ngÆ°á»i được quyá»n lá»±c nuông chiá»u quá lâu dá»… biến tÃnh thà nh Ä‘Ã n bà , thà nh thái háºu để được táºn hưởng những cái ve vuốt là m mê muá»™i con ngÆ°á»i của quyá»n lá»±c, lúc vui lúc giáºn, lúc ban Æ¡n, lúc trách phạt theo cái yêu cái ghét tức thá»i, lúc bảo nên là m, lúc lại bảo không nên là m, chỉ phút trÆ°á»›c phút sau ngay những ngÆ°á»i cá»™ng tác ká» cáºn cÅ©ng không thể nháºn ra những dấu hiệu khác thÆ°á»ng để biết trÆ°á»›c. Nguyá»…n Gia Thiá»u cÅ©ng thế, ông đã được đấng quân vÆ°Æ¡ng - quyá»n lá»±c chá»n là m cung nữ, là m ái phi từ thuở má»›i lá»t lòng, thuá»™c dòng máu tôn quý nhà Chúa, lá»›n lên là chà ng thanh niên văn võ song toà n, bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng công danh nhÆ° đã mở sẵn từ má»i hÆ°á»›ng, bÆ°á»›c đến là tá»›i, vá»›i tay là có. Ấy là lúc cô cung nữ - Nguyá»…n Gia Thiá»u, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trong Nguyá»…n Gia Thiá»u được phô bà y má»i vẻ yêu kiá»u trÆ°á»›c cái nhìn tán thưởng của nhà Chúa, nhÆ° ông đã viết: "Thôi cÆ°á»i ná» lại nhăn mà y liá»…u - Ghẹo hoa kia lại dÃu gót sen - Thân nà y uốn éo vì duyên - CÅ©ng cam má»™t tiếng thuyá»n quyên vá»›i Ä‘á»i..." NhÆ°ng đấng quân vÆ°Æ¡ng - quyá»n lá»±c cÅ©ng là ngÆ°á»i hay chóng chán: ChÆ¡i hoa cho rữa nhị tà n lại thôi. Ông ta rất thÃch thay ngÆ°á»i, thay là thay, rất tà n nhẫn rất lạnh lùng: "Giết nhau chẳng cái lÆ°u cầu - Giết nhau bằng cái u sầu Ä‘á»™c chÆ°a" - "Tiếng thuý Ä‘iện cÆ°á»i già hoá gắt - Mùi quyá»n môn thắm rất nên phai". Ãó là cái giá phải trả của những ngÆ°á»i trót được đấng tối cao quyá»n lá»±c yêu và để lá»t và o mắt xanh.
Ãã căm đến thế, đã oán đến thế, nghÄ© rằng ngÆ°á»i bị Ä‘uổi phải tởm lợm cái mùi phú quý cho đến chết, nà o ngá» vẫn thèm lắm, vẫn tiếc lắm, đã phấn mốc má deo mà không hết hy vá»ng:
Phòng khi Ä‘á»™ng đến Cá»u trùng
Giữ sao cho được má hồng như xưa
Hai câu thÆ¡ kết thúc của khúc ngâm rằng hay thì hay tháºt là hay... vá» phÆ°Æ¡ng diện văn chÆ°Æ¡ng là cái nghá» của hắn, hắn phải nháºn là tuyệt hay vì nó quá tháºt. NhÆ°ng nhìn lại con ngÆ°á»i thì hắn hÆ¡i xấu hổ vì hai câu thÆ¡ ấy nhÆ° được buá»™t viết ra trong lúc thảng thốt, không kịp che giấu những cái tầm thÆ°á»ng, yếu Ä‘uối của má»™t kiếp ngÆ°á»i. Bao nhiêu lá»i dáºy hà m súc của các triết nhân, bao nhiêu chiêm nghiệm Ä‘au Ä‘á»›n của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i vẫn không ngăn được sức sống mãnh liệt của thói quen: Lắng nghe tiếng lăn bánh của cá»— xe phú quý, tiếng gá»i của đấng quân vÆ°Æ¡ng - quyá»n lá»±c đêm đêm má»—i lần chợt tỉnh giấc...
22.
Cuối cùng thì hắn cÅ©ng nháºn ra hắn là ai rồi. Hắn đã trở thà nh Ä‘Ã n bà , thà nh thái háºu từ lâu rồi, tuy hắn chả có má»™t tà quyá»n hà nh nà o ngoà i xã há»™i nhÆ°ng vẫn là má»™t quyá»n uy tối thượng trong gia đình. Hắn đã trở thà nh cung nữ của đấng quân vÆ°Æ¡ng quyá»n lá»±c vá»›i những vui buồn thất thÆ°á»ng, những thưởng phạt tuỳ thÃch, cả những lá»i nói thiếu cân nhắc, gặp gì nói nấy vá»›i vợ vá»›i con và cà ng ngà y hắn cà ng thÃch xét nét những việc nhá» nhặt, cay nghiệt trong cách xá» sá»±, và muốn má»—i lá»i nói của mình phải là má»™t mệnh lệnh không cho phép ai cãi lại hoặc dám là m ngược lại. Thoạt đầu hắn nghÄ© những biến tÃnh đó là má»™t biểu hiện của tuổi già . NhÆ°ng khi tiếp xúc vá»›i bạn bè, vá»›i Há»™i nghá» nghiệp, vá»›i quân Ä‘á»™i là quê cÅ© của hắn thì cà ng già hắn cà ng biết cách nhÆ°á»ng nhịn, biết ngưỡng má»™ những ý định đẹp, những hà nh Ä‘á»™ng đẹp, biết là m là nh vá»›i những ngÆ°á»i vốn ghét mình, biết nháºn lá»—i và sá»a lá»—i, biết nghe má»™t cách thản nhiên má»i lá»i chế giá»…u hoặc đúng hoặc sai, không giáºn đã Ä‘Ã nh mà cÅ©ng không thấy cần thiết phải nói lại, cứ nhÆ° má»™t tu sÄ© sắp bÆ°á»›c và o cõi "ngá»™". Là vì ở ngoà i Ä‘á»i hắn vốn lạ vá»›i quyá»n lá»±c, cÅ©ng thÃch nhÆ°ng là thÃch gá»i là , không mê, dá»… thì nhảy và o chÆ¡i, rắc rối quá là nhảy ra liá»n, cÅ©ng có nhá»›, có tiếc nhÆ°ng cái tÃnh lÆ°á»i cố hữu đã lấp kÃn ngay láºp tức cái khoảng nhá»› theo thói quen ấy. CÅ©ng có má»™t lần hắn đã được quyá»n lá»±c để mắt và cho gá»i hầu nhÆ°ng hắn đã già mất rồi. Già rồi còn được gá»i ra nháºn chức phó tổng thÆ° ký Há»™i Nhà văn, do có chân lãnh đạo má»™t Ä‘oà n thể mà được má»i ứng cỠđại biểu Quốc há»™i và lại trúng cá» Quốc há»™i là cÆ¡ quan quyá»n lá»±c cao nhất nÆ°á»›c nhÆ°ng hắn không có ý định là m má»™t đại biểu nhân dân chân chÃnh mà chỉ muốn được tiếp tục là m nghá», lấy Quốc há»™i là má»™t thá»±c tế má»›i lạ để hắn tìm hiểu và quan sát. Ãi há»p và i lần hắn má»›i nháºn ra các đại biểu ôm cặp Ä‘i há»p gánh trên vai há» nhiá»u trách nhiệm lắm, vì dân hai phần ba, còn má»™t phần ba là vì há». Vì Quốc há»™i còn là nÆ¡i giao dịch, thÆ°Æ¡ng lượng, quyết định nhiá»u việc mà theo hệ thống các tổ chức nó buá»™c phải thông qua có khi phải kéo dà i cả năm, cả mấy năm. Ở Quốc há»™i má»—i đại biểu có quyá»n gặp các Bá»™ trưởng, các Tổng Cục trưởng, tháºm chà gặp cả Thủ tÆ°á»›ng tÆ°Æ¡ng đối dá»… dà ng, dá»… dà ng là m quen, dá»… dà ng nói chuyện, dá»… dà ng thỉnh cầu vì há» Ä‘á»u là những đại biểu của nhân dân cả. Có má»™t nữ đại biểu giám đốc má»™t xà nghiệp lá»›n, khoe vá»›i hắn trong má»™t buổi sáng cô đã xin được năm chữ ký tắt của các nhân váºt hết sức khó gặp. Hà ng ghế của thà nh phố Hồ Chà Minh là hà ng ghế thứ hai và thứ ba sau hà ng ghế đầu của các vị lãnh đạo Ãảng và Nhà nÆ°á»›c, hắn lại được ngồi ở hà ng ghế thứ hai vì hắn là ngÆ°á»i là m công tác quản lý má»™t Ä‘oà n thể. Ngồi ở vị trà đó hắn được tá»± do quan sát các vị lãnh đạo khi ngồi há»p, chả để là m gì cả, chỉ để quan sát thôi. Hắn vốn thÃch quan sát các nhân váºt nổi tiếng trong má»i sinh hoạt bình thÆ°á»ng của há» mà . Còn việc thứ hai thì hoà n toà n bất ngá», hắn trở thà nh nhân viên chuyển thÆ° của các hà ng ghế sau tá»›i táºn tay từng vị lãnh đạo ngồi ở hà ng ghế trên cùng. ThÆ° của ai hắn không thể biết, chỉ biết ngÆ°á»i ngồi ở hà ng ghế sau bấu và o vai hắn, má»™t lá thÆ° Ä‘Æ°a qua vai và má»™t lá»i dặn nhá»: "Há» bảo nhỠông Ä‘Æ°a táºn tay cụ X.", rồi cụ Y, rồi cụ Z, Ä‘Æ°a nhiá»u lần quá đến ná»—i đã có vị quay lại há»i đùa: "Nà y, cáºu nháºn thêm cái việc nà y hồi nà o váºy?" Nếu các vị ấy lại sinh ngá» hắn đã nháºn tiá»n những ngÆ°á»i nhá» vả thì hắn biết nói sao? Kỳ há»p thứ hai của khóa 8, há»p cuối năm, hắn có là m quen vá»›i má»™t bà thÆ° huyện uá»· tên là K, do sá»± giá»›i thiệu của má»™t ngÆ°á»i bạn khác. Ông bà thÆ° nà y cÅ©ng đã từng là quân nhân thá»i đánh Mỹ, vá» nhà đi buôn mấy năm rồi má»›i ra là m việc lại, tuổi ngoà i bốn chục, là ngÆ°á»i nhìn xa trông rá»™ng, cách nghÄ©, cách nói rà nh mạch, quyết liệt, không từ nan bất cứ má»™t việc gì có lợi cho địa phÆ°Æ¡ng mình. Ngay trong lần gặp là m quen, anh ta đã há»i hắn vỠông chủ tịch thà nh phố cÅ©ng là trưởng Ä‘oà n đại biểu Quốc há»™i và có ý muốn má»i ông chủ tịch má»™t thà nh phố lá»›n nhất nÆ°á»›c, đông dân nhất nÆ°á»›c tá»›i thăm huyện của anh ta vừa để thắt chặt tình Ä‘oà n kết Bắc Nam vừa tìm đối tác là m ăn cho huyện nhà . Rồi anh ta cÆ°á»i: "Huyện của tôi cÅ©ng là má»™t huyện biết hoà nháºp nhanh và o ná»n kinh tế thị trÆ°á»ng bằng các hà ng hoá nông nghiệp của mình". TrÆ°á»›c khi chia tay ông bà thÆ° huyện còn nhắc lại lá»i má»i, thà nh tâm lắm, tha thiết lắm. Hắn cÅ©ng tình thá»±c nói lại vá»›i trưởng Ä‘oà n, trưởng Ä‘oà n xem lại lịch là m việc những ngà y nghỉ há»p, nói: "Có lẽ phải đợi kỳ há»p sau váºy, những ngà y nghỉ tá»›i không có buổi nà o rảnh". Hắn nói lại vá»›i ông bà thÆ° huyện uá»· quá nhiệt tình vá»›i miá»n Nam, và nhắc lại lá»i cảm Æ¡n cùng lá»i hẹn sẽ tá»›i thăm huyện của anh và o kỳ há»p sau của ông chủ tịch thà nh phố. Anh ta liá»n nhìn hắn bằng cặp mắt trống rá»—ng rồi hạ má»™t câu khiến hắn phải sững sá»: "Tôi muốn má»i ông ấy đến huyện và o dịp nà y là muốn nhỠông giúp tôi Ä‘Æ°a mấy vạn mét pháo và o thà nh phố nhân dịp Tết. Chứ sang năm má»›i đến chÆ¡i thì còn chuyện gì để nói!" Hắn đứng chết sững má»™t lúc vì hãi quá, sau đó lại mừng quá. Vì nếu ông chủ tịch lại tin lá»i hắn tá»›i thăm huyện của K., rồi tiệc tùng, rồi quà cáp, rồi diá»…n văn và đáp từ vá» tình anh em ruá»™t thịt giữa hai miá»n, ngÆ°á»i lá»›n há»— trợ cho kẻ bé, anh lá»›n há»— trợ cho em nhá», cuối cùng xin ông anh giúp thằng em Ä‘Æ°a và i vạn mét pháo phi pháp và o thà nh phố nhân dịp Tết thì ông anh biết nói sao? Dứt khoát là ông anh sẽ từ chối thẳng thừng, chả nể nang gì má»™t thằng bà thÆ° huyện uá»· má»›i quen biết đã giở trò láu cá. Sau đó ông sẽ tá»± há»i cái thằng nhà văn có vẻ ngốc nghếch kia đã nháºn của thằng bà thÆ° huyện uá»· bao nhiêu tiá»n nếu vụ là m ăn nà y trót lá»t? Nhà văn kiêm cò pháo, hay nhỉ, đẹp mặt nhỉ, có thanh minh cả má»™t khoá quốc há»™i cÅ©ng chả ai chịu hiểu cho! Thế là hắn liá»n có ngay má»™t phÆ°Æ¡ng châm sống sau hai kỳ há»p Quốc há»™i: "Sống là phải cảnh giác, chá»› vá»™i tin và o những lá»i nói quá đẹp mà chết có ngà y". Là m đại biểu Quốc há»™i thì nên Ä‘á» phòng, chá»› có vá»™i tin nhÆ°ng là nhà văn thì cứ phải tin, phải yêu, phải hy vá»ng và o tất cả những ai mà hắn có dịp tiếp xúc, dẫu vẫn biết rà nh rà nh những thói xấu của há», những cái tầm thÆ°á»ng của há». Ãã là con ngÆ°á»i, lại là ngÆ°á»i Ä‘ang sống ở má»™t thá»i má»i cÆ¡ chế bao cấp dần dần bị dỡ bỠđể chuyển đổi tất cả thà nh hà ng hoá, tất cả Ä‘á»u có thể mua và bán má»™t cách tá»± do dẫu có nhiá»…m phải thói xấu của ná»n kinh tế thị trÆ°á»ng cÅ©ng là chuyện tất nhiên, chuyện bình thÆ°á»ng. Nên hắn vẫn viết vá» cuá»™c Ä‘á»i của K, trong má»™t truyện vừa NgÆ°á»i là ng pháo lý thú. Vì K là má»™t mẫu ngÆ°á»i rất tiêu biểu cho cái thá»i bây giá», sá»— sà ng, lì lợm, quyết liệt, tháo vát, biết cách tổ chức má»i thứ Ä‘ang có trong tay thà nh hà ng, thà nh tiá»n hết sức thần diệu. Có nghÄ©a là những ngÆ°á»i tốt của thá»i nay, những ngÆ°á»i có thể là m giầu cho huyện mình, cho tỉnh mình, nhìn cho kỹ cÅ©ng có lắm trò ma quá»·, có tÃnh Tuy Kiá»n lắm. Muốn giữ cho há» khá»i sa và o tá»™i lá»—i thì pháp luáºt phải chặt chẽ, thi hà nh pháp luáºt phải nghiêm minh, cÆ¡ chế quản lý xã há»™i phải khoa há»c, hiện đại, báo chà phải được tá»± do phát hiện và tố cáo má»i hà nh vi lừa đảo, tham nhÅ©ng, phải dùng những công cụ của thá»i bây giỠđể quản lý những ngÆ°á»i của thá»i bây giá».
Trong suốt má»™t nhiệm kỳ Quốc há»™i khoá 8 hắn chỉ phát biểu có má»™t lần vá» những Ä‘iá»u bổ sung cho Luáºt Báo chÃ. Hắn Ä‘á» nghị Quốc há»™i xem xét cho ra báo tÆ° nhân và nhà xuất bản tÆ° nhân để đảm bảo quyá»n tá»± do ngôn luáºn, tá»± do xuất bản của má»™t xã há»™i văn minh. Hắn vừa ngồi xuống thì bà T. cÅ©ng là đại biểu của thà nh phố Hồ Chà Minh, nguyên là má»™t nữ luáºt sÆ° danh tiếng của Sà i Gòn trÆ°á»›c đây, má»™t thượng nghị sÄ© trong phe đối láºp vá»›i chÃnh quyá»n Thiệu, đứng lên phản đối liá»n. Bà nói, đại ý, rằng hắn chÆ°a từng sống trong xã há»™i tÆ° bản nên má»›i ngá»™ nháºn là ở đó có tá»± do báo chÃ! Không có đâu! Danh nghÄ©a là báo của tÆ° nhân nhÆ°ng nguồn tà i trợ thÆ°á»ng xuyên để nuôi sống nó luôn luôn là của các tổ chức chÃnh trị, tôn giáo, nghá» nghiệp đầy quyá»n lá»±c. Há» má»›i là những ông chủ Ä‘Ãch thá»±c của tá» báo, quyết định xu hÆ°á»›ng chÃnh trị của nó, còn các nhà báo chỉ là những ngÆ°á»i là m công ăn lÆ°Æ¡ng mà thôi. Theo bà , hãy tổ chức những tá» báo hiện có của các Ä‘oà n thể thà nh những cÆ¡ quan ngôn luáºn tháºt sá»± có uy tÃn, có đông đảo bạn Ä‘á»c cÅ©ng đã tốt lắm rồi. Bà vừa dứt lá»i tiếng vá»— tay đã vỡ ra vang dá»™i và kéo dà i khắp há»™i trÆ°á»ng. Bà là má»™t trà thức yêu nÆ°á»›c, Ä‘i há»c và hà nh nghỠở nhiá»u nÆ°á»›c tÆ° bản từ nhá» tá»›i già nhÆ°ng lại có láºp trÆ°á»ng của má»™t ngÆ°á»i cá»™ng sản. Còn hắn là đảng viên cá»™ng sản chÃnh gốc lại hùa theo những đòi há»i của nhiá»u ngÆ°á»i được xem là rất đáng ngá» vá» quyá»n được ra báo và mở nhà xuất bản tÆ° nhân. Ông chủ quyá»n lá»±c bắt đầu ghét hắn từ ngà y ấy, đã muốn Ä‘uổi hắn ra khá»i cÆ¡ quan quyá»n lá»±c từ ngà y ấy. Rồi hắn lại ngủ gáºt nữa. Trong những phiên há»p tranh cãi sôi nổi vá» má»™t từ, má»™t câu trong những Ä‘iá»u luáºt bổ sung của Bá»™ luáºt Hình sá»±, thì hắn ngủ gục, đầu vẫn ngay, lÆ°ng vẫn thẳng nhÆ°ng đầu óc đã trống rá»—ng, má» mịt, ngÆ°á»i ngồi cạnh phải hÃch nhẹ hắn má»›i bừng tỉnh. Má»™t ông nghị gáºt nhÆ° các báo vẫn chế giá»…u các ông nghị bản xứ thá»i Pháp thuá»™c. Té ra hắn được và o Quốc há»™i là do sá»± hiểu nhầm từ cả hai phÃa. PhÃa lãnh đạo thì nghÄ© rằng hắn Ä‘i nhiá»u, biết nhiá»u và cÅ©ng Ä‘á»c nhiá»u ắt hẳn sẽ có nhiá»u ý kiến má»›i lạ để đóng góp vá»›i nhà nÆ°á»›c. Còn hắn cÅ©ng nghÄ© do có cÆ¡ há»™i quen biết thêm nhiá»u nhân váºt nổi tiếng của nhiá»u ngà nh nghá», lại được tham gia bà n bạc những việc trá»ng đại của cả nÆ°á»›c ắt hẳn sẽ viết được nhiá»u bà i báo rất lý thú nhÆ° những bà i báo đã viết trong năm 1974 chả hạn. Suốt má»™t nhiệm kỳ năm năm, Ä‘i vá» bằng máy bay má»—i năm bốn lượt, lại hai tháng há»p Quốc há»™i, nuôi ăn, nuôi ở, lại chiếm má»™t chá»— ngồi ở cÆ¡ quan quyá»n lá»±c tối cao, rút cuá»™c hắn chả là m được tÃch sá»± gì, nói có má»™t lần lại nói sai, đến má»™t bà i báo vỠđất thép Củ Chi thá»i đánh Mỹ nhÆ° hắn đã hứa vá»›i bà con ở đó cÅ©ng không có nốt. Hắn đã ngượng lắm, lại cà ng ngượng khi má»™t bạn đồng nghiệp là m tạp chà NgÆ°á»i đại biểu nhân dân của Quốc há»™i há»i hắn: "Tại sao anh lại Ãt nói thế nhỉ? Gần hết má»™t khoá Quốc há»™i mà anh không nói được má»™t câu nà o để bá»n em nhá»›?" Biết nói thế nà o nhỉ? Hắn đã ngồi nhầm chá»—, có thế thôi! Chá»— của hắn là quán trá», bến phà , bến xe, sân phÆ¡i hợp tác xã, lán ở của công nhân nông trÆ°á»ng, những khu nhà táºp thể của gia đình quân nhân, ở bỠở bụi, nghe đủ chuyện vui chuyện buồn, chuyện hay chuyện dở của thiên hạ, ngứa miệng thì góp và o má»™t đôi câu, sáng gặp bạn trẻ tối gặp bạn già , lúc thì bà n luáºn nhân tình thế thái, lúc thì nói láo nói lếu vá» má»i sá»± ở Ä‘á»i. Má»™t ngà y sống thoả mãn, trà n đầy, cà ng nói cà ng thông minh, cà ng nghÄ© cà ng nẩy sinh, lắm Ä‘iá»u sâu sắc, chữ nghÄ©a gá»i chữ nghÄ©a, hình ảnh gá»i hình ảnh, dưỡng chất nuôi sống ngòi bút của hắn trong bấy nhiêu năm chủ yếu là ở môi trÆ°á»ng đó, chứ có bao giỠở trong các cuá»™c há»p! Ở các cuá»™c há»p hắn chỉ ngáp thôi, vây vẩy bạc phếch, đứng xa cÅ©ng ngá»i thấy mùi tanh, còn thả hắn và o nÆ°á»›c, nÆ°á»›c ao, nÆ°á»›c rạch, cống rãnh được tuốt, hắn lại vùng vẫy nhà o lá»™n, vây vẩy sáng loé, môi mép toe toét, tung bá»t giỡn sóng, là cá sắp hoá rồng chứ đâu phải là con cá Æ°Æ¡n nhÆ° khi ngồi há»p.
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 9)
23.
Năm 1957, sau khi đăng rải trên tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i nhiá»u táºp ghi chép có cái tá»±a Ä‘á» chung là Xung Ä‘á»™t, tên của hắn bắt đầu được các tiá»n bối trong nghá» lÆ°u ý. Ông thầy của hắn là cụ Nguyá»…n Tuân nhìn hắn má»™t cách Æ°u ái rồi bảo: " Xem ra cáºu cÅ©ng biết nhiá»u nhỉ?", cÅ©ng có thể hiểu có nhiá»u chuyện ở má»™t vùng nông thôn theo đạo Thiên Chúa cụ chÆ°a được biết, nhá» Ä‘á»c hắn mà biết. Lá»i khen của giáo chủ văn xuôi đâu phải lá»i nói đãi bôi, nói cho có nói. Hắn bắt đầu nhen nhóm lại lòng tin, là rồi ra hắn cÅ©ng có thể viết được. Lại má»™t tin vui khác nhÆ°ng buá»™c hắn phải cân nhắc, tÃnh toán, vì trÆ°á»›c mắt là được, vá» lâu dà i có khi lại không được. Ấy là cấp trên muốn hắn được theo há»c khoa lý luáºn văn há»c của trÆ°á»ng dạy viết văn nổi tiếng Gorki, thá»i gian cÅ©ng dà i, khoảng bảy, tám năm gì đó. Cùng Ä‘i vá»›i hắn có anh Nguyá»…n Minh Tấn, là cán bá»™ của Ban Tuyên giáo Trung Æ°Æ¡ng. Hắn muốn Ä‘i há»c xa trong má»™t thá»i gian dà i để tiện nói lá»i hoãn hôn hoặc thoái hôn vá»›i cô gái mà hắn đã để ý, đã thÆ°Æ¡ng yêu, đã hứa hẹn. NgÆ°á»i yêu của hắn sẽ là má»™t ngÆ°á»i vợ rất lý tưởng nếu hắn gặp cô sá»›m hÆ¡n dăm năm, đất nÆ°á»›c vẫn còn chiến tranh, ngÆ°á»i vợ ở nhà nuôi mẹ, nuôi con, trong trÆ°á»ng hợp của hắn còn là m chá»— dá»±a cho em trai nữa để hắn yên tâm Ä‘i kháng chiến. Vả lại ở là ng quê trong thá»i kháng chiến thì vợ hắn thuá»™c loại xinh đẹp, lại thông minh, nói năng cÅ©ng duyên dáng, cái duyên dáng thÆ¡ ngây, má»™c mạc của đồng quê, của cách mạng, của Ä‘á»i sống má»›i. Còn bây giá» ngÆ°á»i yêu của hắn lại sống giữa má»™t Hà thà nh hoa lệ, giữa cả mấy chục ngÆ°á»i đẹp được tuyển chá»n từ nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng của cả nÆ°á»›c vỠđể múa, để hát, để diá»…n kịch và là m ngÆ°á»i giá»›i thiệu. Từ sáng đến tối ở các Ä‘oà n nghệ thuáºt ấy ngÆ°á»i ta chỉ bà n vá» các vai diá»…n, các giá»ng ca, các Ä‘iệu múa; vá» quần áo và phấn son, vá» cái đẹp và cái duyên của ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i ná»; và cả vá» những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông và các mối tình khi vui khi buồn giữa há». Hết nói chuyện nghệ thuáºt trong nÆ°á»›c lại nói chuyện nghệ thuáºt từ nhiá»u nÆ°á»›c anh em sang Hà Ná»™i biểu diá»…n trong mấy năm đầu hoà bình. Trong cái thế giá»›i son phấn, nghệ thuáºt, trà thức, dầu tất cả má»›i chỉ là há»c đòi, là m ra vẻ của đám lÃnh tráng má»›i tạm buông tay súng để sống trong các thà nh phố của hoà bình, ngÆ°á»i yêu của hắn đứng tách riêng hẳn má»™t mình, ngây ngô, ngÆ¡ ngác nhÆ° của lạ. Bao nhiêu cái duyên khi còn ở quân khu liá»n bị tÆ°á»›c sạch lúc bÆ°á»›c và o Hà Ná»™i, thà nh ngÆ°á»i thừa, nói cÆ°á»i thừa, đứng đâu cÅ©ng thừa, là m gì cÅ©ng thừa, vừa thÆ°Æ¡ng tâm vừa khó chịu. Thế là hắn bắt đầu chán, bắt đầu ghét, tránh gặp mặt và rất khổ tâm khi phải Ä‘i vá»›i nhau ngoà i phố, cùng ngồi vá»›i nhau ở má»™t quán hà ng hoặc cùng Ä‘i xem má»™t phim nghe nói là hay hoặc má»™t vở kịch má»›i công diá»…n. Bạn gái hắn nghe hắn báo tin sẽ sang Liên Xô há»c bảy, tám năm cÅ©ng sững sá» nhÆ°ng không phản đối, vì Ä‘i há»c là má»™t vinh dá»±, là đã được cấp trên tin cáºy tuyển và o Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ trẻ được Ä‘Ã o tạo chÃnh quy để mai nà y đảm nhiệm những trách nhiệm lá»›n hÆ¡n. Má»™t lần khác hắn lại nói chÆ°a nên tổ chức cÆ°á»›i xin vá»™i, lúc vá» cả hai má»›i trong ngoà i ba mÆ°Æ¡i, còn trẻ chán, vả lại thá»i nay đâu cần nhiá»u con, chỉ má»™t hai đứa là đủ. Bạn gái hắn vẫn không nói gì. Ãến lần thứ ba lại bà n vá» việc hoãn tổ chức đám cÆ°á»›i, bạn gái hắn má»›i nói, cÆ°á»›i nhau trÆ°á»›c khi Ä‘i há»c lại hoá hay, lúc trở vá» con đã lên bảy lên tám mà ngÆ°á»i chồng không phải báºn bịu gì, không phải mó tay và o tã lót *** đái mà vẫn được con, con lại đã lá»›n, Ä‘i trẻ Ä‘i há»c cả ngà y, nhà ở có cháºt chá»™i cÅ©ng chả ảnh hưởng gì đến công việc nếu phải là m việc ở nhà . Æ hay, cái cô nà y ngây ngô váºy mà tÃnh toán cÅ©ng hay nhỉ! Hắn vốn là thằng lÆ°á»i, muốn có cả vợ đẹp lẫn con khôn mà không phải tốn công sức nên nghe thấy phải quá. Vả lại bảy, tám năm ở nÆ°á»›c ngoà i, sống Ä‘á»™c thân thì thiếu gì ngÆ°á»i đẹp ở trong nÆ°á»›c sang há»c đủ các ngà nh nghá», có mèo mỡ chim chuá»™t nhau cÅ©ng chẳng ai để ý, nÆ°á»›c ngÆ°á»i ta văn minh, chuyện trai gái yêu Ä‘Æ°Æ¡ng là chuyện thÆ°á»ng tình, miá»…n là không để lại dấu vết. Ở nÆ°á»›c ngoà i trong tuổi thanh xuân lúc vá» nÆ°á»›c đã ngót nghét bốn chục, lao đầu và o sá»± nghiệp là vừa đẹp, lại đã có má»™t gia đình yên ấm, cùng má»™t lúc được cả việc công lẫn việc tÆ°, còn mong gì hÆ¡n, nhÆ°ng chả lẽ má»i chuyện khó khăn ở nhà lại dồn hết lên vai vợ? NhÆ°ng cái ngÆ°á»i tình nguyện sẽ là vợ hắn, dầu hắn phải Ä‘i há»c xa và dà i ngà y, nghe những băn khoăn của hắn đã cÆ°á»i rất dá»… dãi: "Má»™t mình sinh con nuôi con rồi nuôi cả mẹ chả có gì là vất vả vá»›i em cả. NhÆ° chị em ấy, cÅ©ng nuôi con má»™t mình trong suốt tám năm anh ấy Ä‘i kháng chiến, lại còn chạy giặc, giặc đốt nhà mấy lần còn là m lại nhà , vay ăn từng bữa mà lúc chồng vá» vẫn có nhà , có thóc, có cả con, có sao đâu!" Ờ nhỉ, bạn gái hắn là má»™t cô gái nông thôn quen sống trong vất vả, thiếu thốn, lại có tÃnh hy sinh cho chồng cho con nhÆ° mẹ, nhÆ° chị, nhÆ° những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà khác trong là ng, chứ có nhÆ° các cô gái ở thà nh phố đâu, ở nhà cha mẹ nuôi, lấy chồng chồng nuôi, chồng hầu, biến mình thà nh mèo cảnh, chó cảnh, nÅ©ng nịu há»n dá»—i, lúc gù lúc gừ, vá»› phải thằng chồng vừa lÆ°á»i vừa có máu nghệ sÄ© thì tan cá»a nát nhà ngay. Thế là hắn quyết định sẽ lấy vợ, và vợ sẽ có mang trÆ°á»›c ngà y hắn lên Ä‘Æ°á»ng ra nÆ°á»›c ngoà i. NhÆ°ng cÅ©ng còn má»™t chút tÃnh toán nữa, hắn Ä‘ang viết được, các táºp ghi chép có tên là Xung Ä‘á»™t Ä‘ang được bạn trong nghá» khen và bạn Ä‘á»c yêu văn chÆ°Æ¡ng đón đợi từng số tạp chÃ, sau nhiá»u năm gò gẫm chữ nghÄ©a ý tứ mà vẫn chẳng đâu và o đâu. Thêm nữa hắn lại sống trong cái không khà náo nức sáng tác của ngôi nhà số 4 Lý Nam Ãế. Hắn ở má»™t phòng vá»›i Ngô Thông, nguyên thÆ° ký báo Quân Ä‘á»™i Nhân dân khu 5, cạnh phòng của Phùng Quán, Tạ Hữu Thiện, rồi đến phòng của Minh Giang và Phác Văn, phòng ngoà i cÅ©ng là của Hữu Mai và Nguyá»…n Ngá»c Tấn. Tấn là ngÆ°á»i Nam Ãịnh nhÆ°ng và o Sà i Gòn kiếm sống từ năm 13, 14 tuổi. Sau cách mạng tháng Tám, Tấn tòng quân tham gia kháng chiến ở trong đó suốt 9 năm, viết báo, là m thÆ¡. Nà o dè anh lại trở thà nh má»™t cây bút viết truyện ngắn hết sức đặc sắc, vừa có chất thÆ¡ nhÆ°ng vẫn trÄ©u nặng những ý tứ thâm trầm. Và o những năm ấy Hữu Mai có truyện ngắn Mất hết Ä‘ang gây bà n luáºn sôi nổi cùng vá»›i truyện Ãẹp của Xuân Cang. Phùng Quán sau Vượt Côn Ãảo có trÆ°á»ng ca Võ Thị Sáu. Nguyên Ngá»c vẫn cái mạch sống của Ãất nÆ°á»›c đứng lên, viết tiếp nhiá»u truyện ngắn, truyện nà o cÅ©ng đẹp nhÆ° má»™t bà i thÆ¡ bằng văn xuôi. Hồ PhÆ°Æ¡ng có Cá» non, Phù Thăng ở dÆ°á»›i Ä‘Æ¡n vị gá»i lên truyện ngắn Con những ngÆ°á»i du kÃch... Có tối đã khuya lắm, dá»c Ä‘Æ°á»ng Phan Ãình Phùng chỉ còn nghe có tiếng rao buồn nản kéo dà i của hà ng phở gánh: "Phở...ở...ở....", thì Tấn đến gõ của từng phòng kéo má»i ngÆ°á»i lại phòng anh để nghe anh Ä‘á»c má»™t truyện ngắn vừa má»›i đặt dấu chấm hết cách đó dăm phút. Ãó là truyện ngắn Im lặng. Há»c lý luáºn có thể dà nh cả Ä‘á»i, nhÆ°ng khoảng thá»i gian để viết ra văn có khi chỉ dăm năm. Bá» quên hoặc đánh mất hoặc tiêu phà năm năm trá»i cho, nghá» cho coi nhÆ° thà nh ngÆ°á»i khác, là m nghá» khác chứ không thể trở lại tìm kiếm Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng đã lạc. Nó đã là cái hÆ° ảo, cái thoáng chốc mất hút mãi mãi rồi... Thế là lại có má»™t quyết định má»›i, ở lại, lấy vợ, sinh con và là m nghá» theo kinh nghiệm, theo bạn bè, theo cái nghiệp ông trá»i đã buá»™c, bá» ngoà i các thứ lý luáºn, các thứ vinh dá»±, vui thú khác.
Cái sá»± tÃnh toán tầm thÆ°á»ng, Ãch ká»· lúc má»›i và o nghá» nà o ngá» sẽ là lối sống má»™t Ä‘á»i văn của hắn. TrÆ°á»›c hết hắn là má»™t tên Ãch ká»· không thể cứu chữa, bất kể cái gì không liên quan đến sáng tạo nghệ thuáºt hắn Ä‘á»u gạt bá» sang má»™t bên, không nuối tiếc gì cả. NhÆ°ng để lỡ má»™t cÆ¡ há»™i hiểu thêm má»™t nhân váºt, má»™t cảnh ngá»™, má»™t tình huống là hắn khắc khoải mãi, vì biết đâu từ những thứ vá»› vẩn đó lại chả váºt lên má»™t cái gì đó rất lạ, rất đẹp thì sao? Hắn đã để lỡ nhiá»u dịp may lắm, cái cÆ¡ há»™i lá»›n nhất đã để mất Ä‘i mãi mãi là tám năm kháng chiến chống Pháp. Những năm ấy hắn đã trong ngoà i hai mÆ°Æ¡i tuổi rồi, đâu còn trẻ con nữa. Ông Chế Lan Viên năm 16, 17 tuổi đã có táºp thÆ¡ Ãiêu tà n gây chấn Ä‘á»™ng trong là ng thÆ¡ thuở ấy. Ông Nguyên Hồng cÅ©ng khoảng tuổi ấy đã có Bỉ VỠđược giải thưởng của nhóm Tá»± lá»±c Văn Ä‘oà n. Ông VÅ© Trá»ng Phụng năm ngoà i hai mÆ°Æ¡i tuổi đã viết được cuốn tiểu thuyết hoạt kê Số Ãá», các nhân váºt của ông còn gây cÆ°á»i cho tá»›i táºn bây giá». Nguyên Ngá»c năm 23 tuổi viết tiểu thuyết Ãất nÆ°á»›c đứng lên, là vốn sống chắt lá»c của má»™t nghệ sÄ© trong suốt cuá»™c kháng chiến chống Pháp ở Tây Nguyên. Hắn và o nghá» báo từ năm 19 tuổi, là m báo tỉnh, là m báo mặt tráºn, rồi báo quân khu, sáu năm là m báo trong kháng chiến mà hồn nhiên, thÆ¡ ngây nhÆ° đứa trẻ. Cái sá»± thÆ¡ ngây đáng trách ấy, cái thứ nÆ°á»›c lã trong veo ấy đã gá»™t nên hai cuốn sách nhạt nhÆ° nÆ°á»›c ốc, là truyện Xây dá»±ng (cÅ©ng được giải khuyến khÃch của Há»™i Văn nghệ Việt Nam vì Ä‘á» tà i) và truyện NgÆ°á»i con gái quang vinh, viết vá» nữ liệt sÄ© anh hùng Mạc Thị Bưởi. Chả có má»™t tà từng trải nà o, chiêm nghiệm nà o trong kháng chiến ẩn hiện trên các trang sách, chữ nghÄ©a cứ bạc phếch, trống hoác nhÆ° văn của thằng há»c trò sống trong Thà nh, nghe chuyện của kháng chiến ngồi viết lại. Giả thá» khôn ngoan nhÆ° bây giá», ngà y ấy cứ ghi chép lại những chuyện tai nghe mắt thấy ở Hà Ná»™i năm 1945, 1946, ở HÆ°ng Yên năm 1947, ở Thái Bình năm 1950, rồi ở các cÆ¡ quan lãnh đạo kháng chiến cấp khu những năm 1951, đến 1954, vùng địch háºu nam Nam Ãịnh vừa được giải phóng năm 1952, vùng du kÃch Thanh Liêm và các cÆ¡ quan huyện xã của Hà Nam chạy sang Bồng Lạng để chỉ đạo cuá»™c chiến tranh du kÃch các xã bên kia sông Ãáy. Những năm ấy ngôn ngữ thÆ°á»ng dùng ra sao, chuyện vui, chuyện tếu kháng chiến ra sao, những dãy phố bất thần má»c lên, bất thần mất Ä‘i ở má»i nẻo Ä‘Æ°á»ng kháng chiến, những thị trấn nổi tiếng má»™t thá»i Quỳnh Côi, Ãống Năm, Cống Thần, Sêu Tiết, Háºu Hiá»n, Rừng Thông... Có hà ng trăm chuyện, hà ng ngà n chuyện ghi Ä‘áºm những dấu vết không bao giá» phai nhoà của má»™t thá»i. Cái pho sách biết sao chép ấy chắc phải dầy cả ngà n trang, chỉ nhÆ° thế thôi rồi chết hoặc gác bút cÅ©ng đủ là m nên má»™t sá»± nghiệp và những trang sách ấy chắc chắn phải hay hÆ¡n những táºp ký sá»± nói chuyện dông dà i của các cụ ở những thế ká»· trÆ°á»›c. Từ ngà y hắn biết là m nghá», tức là từ năm 30 tuổi (cùng trạc tuổi trong ngoà i ba mÆ°Æ¡i, VÅ© Trá»ng Phụng, Thạch Lam đã hoà n thà nh má»™t sá»± nghiệp bất hủ và đã chết rồi, Nguyá»…n Tuân Ä‘ang thá»i rá»±c rỡ nhất của má»™t Ä‘á»i văn, Nam Cao đã có Chà Phèo và Lão Hạc. Thì há» là những thiên tà i, hắn bì thế nà o được!) cho tá»›i bốn chục năm sau hắn không để phà má»™t giá» nà o không dá»ng tai, không giÆ°Æ¡ng mắt, sống gấp hai gấp ba lần so vá»›i những ngÆ°á»i cùng thá»i là m các nghá» khác để nghe cho rõ, nhìn cho tinh và ngẫm nghÄ© vá» má»i sá»± má»i việc Ä‘ang diá»…n ra quanh hắn. NghÄ© được Ä‘iá»u gì hay là viết liá»n, được là văn thì tốt, không được là văn thì cÅ©ng là tà i liệu lÆ°u giữ cho Ä‘á»i sau. Truyện dà i mở đầu thá»i kỳ nà y hắn gá»i là ghi chép cÅ©ng từ cái ý không để mất Ä‘i bất cứ cái gì hắn đã ngẫm nghÄ© và ghi nháºn được. Có truyện được khen, có truyện bị chê, chê thì chê hắn đã bắt tay và o viết truyện khác rồi. Năm 1962 hắn in cuốn tiểu thuyết Má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng, sách ra bị bạn Ä‘á»c chê dữ quá. Há» Ä‘ang đón đợi ở tác giả Xung Ä‘á»™t và Mùa lạc má»™t cái gì hÆ¡n thế, nà o ngá» phải Ä‘á»c những trang văn quá nhạt nhẽo. Hắn chỉ buồn má»™t chút vì nhân váºt Nam của nông trÆ°á»ng Ãiện Biên đã lá» má» xuất hiện, nghÄ© là nó sẽ nhanh chóng qua Ä‘i vì thá»i gian nà y hắn Ä‘ang phải theo há»c má»™t khoá chÃnh trị cho cán bá»™ trung cao cấp kéo dà i má»™t năm tại Quần Ngá»±a. Nà o ngá» cái anh chà ng thợ má»™c ấy cà ng ngà y cà ng hoá ra lắm lá»i, thì thà o vá»›i hắn má»—i đêm và cả má»—i ngà y, ngay cả giá» lên lá»›p hắn ta vẫn tiếp tục trò chuyện. Thế là hắn viết liá»n, ngay tại giảng Ä‘Æ°á»ng, giáo viên thì giảng giải vá» duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sá», còn hắn thì bắt đầu cuá»™c trò chuyện dà i ngà y vá»›i nhân váºt chÃnh có tên là Nam, trong cái truyện vừa Hãy Ä‘i xa hÆ¡n nữa, truyện in trên tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i được bạn Ä‘á»c khen ngay. NgÆ°á»i khen đầu tiên là ông Phạm Lê Văn tức Thợ Rèn, là ngÆ°á»i bạn vong niên của hắn từ thá»i kháng chiến chống Pháp ở khu 3. Ông Thợ Rèn nói: "Mấy ông viết văn trẻ chỉ được má»™t, hai cuốn sách đầu là đáng Ä‘á»c, còn vá» sau, đã có nghá» hẳn hoi thì ngay đến má»™t câu văn viết cÅ©ng không thà nh, sao thế nhỉ?" Rồi ông nắm tay hắn, nhìn hắn rất Æ°u ái: "NhÆ°ng Hãy Ä‘i xa hÆ¡n nữa thì được lắm đấy, chÃnh mình cÅ©ng mê cái thằng Nam của cáºu". Sau khoá há»c hắn lại ba lô lên Ä‘Æ°á»ng vá» Phú Thá», theo lá»i má»i của ngÆ°á»i bạn cùng cÆ¡ quan, phục viên vá» xã đã mấy năm, nay là chủ nhiệm má»™t hợp tác xã nông nghiệp tiếng tăm lừng lẫy khắp miá»n Bắc. Cuối năm 1963, truyện vừa Tầm nhìn xa in liá»n hai số tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i, nhân váºt ná»a chánh ná»a tà Tuy Kiá»n xuất hiện vá»›i bá»™ mặt ngây ngô ăn ngÆ°á»i và cái nháy mắt tinh quái của ông ta có sức quyến rÅ© bạn Ä‘á»c ngay láºp tức hÆ¡n nhân váºt chÃnh phải có tên là Nam nhiá»u.
Những năm 60 là những năm mãn nguyện của Ä‘á»i văn nhÆ°ng vất vả vá» Ä‘á»i ngÆ°á»i. Năm 1961 vợ hắn sinh đứa con trai thứ hai sau thằng anh sinh năm 1958 và má»™t con chị sinh năm 1960. NhÆ°ng con bé nhẹ nghiệp, không phải là m con má»™t thằng văn nghệ sÄ©, nên mất ngay sau khi sinh do bị dây nhau quấn quanh cổ. Mặt con bé ra sao hắn không biết, chôn con bé ở đâu cÅ©ng không biết vì bệnh viện nháºn lo lắng cho tất cả. Hắn có tÃnh lÆ°á»i nên bằng lòng ngay chỉ hÆ¡i buồn má»™t tÃ, vợ chồng hắn còn trẻ muốn đẻ lúc nà o chẳng được. Ngay đêm hôm đó vợ vẫn nằm khóc ở khoa sản, hắn đã thản nhiên ngồi viết Ä‘oạn kết của truyện NgÆ°á»i tổ trưởng máy kéo! Thế là hắn đã phạm tá»™i bất từ, ở Ä‘á»i nà y có gan dám phạm luáºt trá»i thì ông trá»i sẽ bắt má»™t Ä‘á»i phải chuá»™c cái lá»—i đã phạm. Ãứa con trai sau nặng có 2 ký 8, bị hen suyá»…n từ ba tháng tuổi, hắn phải hầu hạ đứa con bệnh táºt đó trên ba mÆ°Æ¡i năm, theo nó và o bệnh viện khi hắn đã sáu chục tuổi, phải giúp đỡ nó cho tá»›i táºn bây giá» khi nó đã bốn mÆ°Æ¡i tuổi còn hắn đã là ông già ngoà i bảy chục. ChÆ°a hết, mÆ°á»i hai năm sau vợ chồng hắn còn phải chôn đứa con trai đầu khoẻ mạnh, tháo vát, há»c giá»i khi nó vừa tròn 15 tuổi. Hắn giẫy giụa than khóc mất mÆ°á»i năm, vợ hắn ứa sữa non, đái ra máu, thà nh ngÆ°á»i ngá»› ngẩn mất và i năm. Năm đó hắn đã 43 tuổi, so vá»›i cái khổ bị hắt hủi lúc còn niên thiếu thì cái khổ mất con và o tuổi trung niên còn Ä‘au Ä‘á»›n hÆ¡n cả trăm lần. Từ đó hắn bắt đầu biết sợ luáºt quả báo, luáºt bù trừ của ông trá»i, rất hãi cái ngông nghênh của sá»± được thá»i, cái lấn sân lấn phần của kẻ hãnh tiến, chỉ xin nháºn phần thiếu chứ không dám tranh phần dôi, thÃch đứng phÃa sau hÆ¡n chen ngồi phÃa trÆ°á»›c, thÃch nhÆ°á»ng nhịn, thÃch rút lui, vì tin rằng cái hụt cái thiếu của mình sẽ được bù lại cho con cho cháu.
Trong những năm 60 hắn có hai chuyến Ä‘i rất thú vị. Má»™t chuyến ra biển và o giữa năm 1965 sống vá»›i má»™t Ä‘Æ¡n vị Ä‘ang chiến đấu trên đảo Cồn Cá» trong những tháng đầu của cuá»™c chiến tranh phá hoại. Và má»™t chuyến Ä‘i và o cuối năm 1967 đến má»™t đại Ä‘á»™i công binh phụ trách má»™t tuyến Ä‘Æ°á»ng chiến lược trên nÆ°á»›c bạn Là o. Chuyến ra đảo Cồn Cá» lúc ở Hà Ná»™i thì nghÄ© sẽ được Ä‘i bằng tầu ngầm từ quân cảng Vinh, nghe đồn thế chứ chẳng ai nói rõ vá»›i hắn là đi bằng phÆ°Æ¡ng tiện nà o. Tá»›i bá» biển xã VÄ©nh Kim hắn má»›i được biết là bá»n hắn sẽ Ä‘i bằng thuyá»n theo những chuyến tiếp tế hà ng tuần ra đảo. NgÆ°á»i không biết bÆ¡i lại ra đảo bằng thuyá»n, chuyến Ä‘i nà o cÅ©ng có thuyá»n đắm, hà ng chìm và thuá»· thủ bÆ¡i nhÆ° cá trên biển, nghe kể lại cÅ©ng đủ sợ. Sợ thì sợ nhÆ°ng vẫn cứ phải Ä‘i, chả ai ép cả nhÆ°ng cái nghá» viết nó ép, cả nÆ°á»›c và o cuá»™c chiến, ngÆ°á»i viết văn không có mặt ở nÆ¡i đầu sóng ngá»n gió thì biết viết gì vỠđồng Ä‘á»™i, vá» nhân dân Ä‘ang dốc toà n lá»±c cho cuá»™c chiến đó. Chuyến Ä‘i sang Là o cÅ©ng mất đúng bảy đêm, ngồi trên xe tải của anh em háºu cần công binh, đêm xe chạy, ngà y lại lùi xe và o các cánh rừng nấu ăn và ngủ. Chiá»u khoảng 4, 5 giá» lại Ä‘Æ°a xe ra Ä‘Æ°á»ng 7 nhắm những dãy núi phÃa Tây lao tá»›i. Xe chạy qua những đồng cá» rồi lại leo dần lên các mép núi, leo cao mãi, má»™t bên là vá»±c, má»™t bên dốc núi thẳng đứng, xe chạy bằng đèn gầm, nhiá»u Ä‘oạn xe chạy nhÆ° leo dây, ngÆ°á»i hà ng nếu không chằng buá»™c kỹ là tuá»™t hết xuống vá»±c. TrÆ°á»›c mặt là sÆ°Æ¡ng mù, vén má»™t mảnh bạt ở thùng xe nhìn ra phÃa mép vá»±c mây đùn lên từng mảng nhạt nhoà , nhá»… nhại ánh trăng, mây phủ kÃn thân xe, trÆ°á»n và o lòng xe, nhìn ngÆ°á»i đối diện bên kia các thùng hà ng cÅ©ng không rõ mặt. Mấy đêm đầu còn sợ, mấy đêm sau quen dần rồi hết cả sợ. Ãã Ä‘i chiến trÆ°á»ng, dầu là má»™t chiến trÆ°á»ng Ãt bom đạn, hiá»n là nh cÅ©ng có thể hy sinh lắm, có lắm thứ tai nạn chết ngÆ°á»i chứ chả phải cứ giáp mặt vá»›i kẻ thù hoặc bom vÆ°Æ¡ng đạn lạc. Nên má»—i lần khoác ba lô lên Ä‘Æ°á»ng coi nhÆ° má»™t chuyến Ä‘i vÄ©nh biệt, vỠđược thì tốt, không vỠđược cÅ©ng chẳng có gì bất ngá», mình biết thế, vợ con cÅ©ng biết thế. Cái năm ra Cồn CỠở ngoà i đó má»™t tháng rồi trở vỠđất liá»n, đêm đầu tiên nằm lại ở xã VÄ©nh Kim, bao quanh lại vẫn là những tiếng Ä‘á»™ng quen thuá»™c của má»™t vùng dân cÆ° ở đất liá»n má»›i cảm thấy hết cái sung sÆ°á»›ng, cái khoan khoái của sá»± được trở vá» vá»›i cuá»™c sống bình thÆ°á»ng, dầu vẫn là cuá»™c sống trong chiến tranh nhÆ°ng xung quanh đã là dân, là những nẻo Ä‘Æ°á»ng, Ä‘i bá»™, Ä‘i xe, Ä‘i mãi mãi cÅ©ng chÆ°a thể tá»›i chá»— táºn cùng, cuá»™c sống là mông mênh, những cÆ¡ há»™i để sống cÅ©ng mông mênh, nghÄ© lan man má»™t lúc rồi ngủ thiếp tá»›i gần trÆ°a, tiếng máy bay đã vang Ä‘á»™ng từng tốp trên bầu trá»i, rồi lại nghe những tiếng nổ nhÆ°ng xa lắm, má» nhạt lắm, nhÆ° đã không còn chiến tranh nữa. Nằm lại má»™t ngà y rồi nằm lại đến gần má»™t tuần cho giãn xÆ°Æ¡ng cốt má»›i lên xe đủng đỉnh chạy vá» Hà Ná»™i. Năm ngà y sau khi qua thị xã Ninh Bình, qua Gián Khuất, qua Phủ Lý, cứ bồi hồi nhÆ° đã xa cách các địa danh nà y từ lâu lắm. Trá»i lại mÆ°a to, từ ThÆ°á»ng TÃn vá» Hà Ná»™i trá»i đã ngá»›t mÆ°a nhÆ°ng mặt Ä‘Æ°á»ng vẫn ngáºp nÆ°á»›c lấp loáng ánh Ä‘iện. Xe Ä‘á»— ở nhà số 4 Lý Nam Ãế và o khoảng ná»a đêm. Phòng là m việc của anh Thanh Tịnh vẫn còn sáng đèn, hắn đứng ở ngoà i cổng sắt gá»i vá»›i lên: "Anh Thanh Tịnh, em đã vỠđây!" Tiếng gá»i sung sÆ°á»›ng trong đêm vắng vang lên suốt má»™t Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng. Anh Thanh Tịnh mở cá»a chá»›p ngó đầu nhìn xuống: "K. phải không? K. vá» rồi đấy à ?" Giá»ng anh lạ lắm, nhÆ° chÆ°a tin hẳn hắn đã vá», đã lên tiếng gá»i ở dÆ°á»›i Ä‘Æ°á»ng kia! Rồi anh nói ngay: "Hai mẹ con cô ấy má»›i từ chá»— sÆ¡ tán vá» lúc chiá»u". Thế là hắn xốc lại ba lô Ä‘i bá»™ vá» nhà hắn ở mép sông Hồng, cách tạp chà chÆ°a đầy má»™t cây số. Trá»i lại mÆ°a nhá», từ mặt đê và o khu táºp thể K.95 phải qua má»™t quãng Ä‘Æ°á»ng đất lầy lá»™i, hắn tụt đôi dép lốp cầm tay, bấm ngón chân lên mặt Ä‘Æ°á»ng trÆ¡n, bÆ°á»›c rất nhanh gần nhÆ° chạy, má»™t bên là hồ, má»™t bên là bãi trồng mÃa, gió thổi hun hút, lá mÃa Ä‘áºp và o nhau rà o rà o, trong lòng hắn chÆ°a bao giá» rạo rá»±c nhÆ° thế, nhiệm vụ vá»›i tạp chà đã hoà n thà nh, tà i liệu để viết trong má»™t chuyến Ä‘i và o những ngà y đầu của chiến tranh xem ra phải viết được và i trăm trang, lại vẫn còn sống, lại vẫn được vá» vá»›i vợ vá»›i con. Cả hãy nhà tối Ä‘en, im lặng trong giấc ngủ, hắn ra vòi nÆ°á»›c rá»a chân, vặn nÆ°á»›c rất nhá», cá» chân rất khẽ, rồi bÆ°á»›c lên hè nhà , kéo rá»™ng cánh cá»a sổ hé mở, vợ con hắn Ä‘ang ngủ trong nhà , hắn khẽ gá»i, gá»i tá»›i lần thứ hai hÆ¡i lá»›n tiếng, thế là vợ hắn vùng dáºy nói từ trong mà n: "Anh vẫn còn sống vá» vá»›i vợ con đấy à ?" Vợ hắn báºt đèn nhìn hắn chằm chằm, có vẻ nhÆ° còn ngá» con ngÆ°á»i tháºt của chồng Ä‘ang đứng trÆ°á»›c mặt, có thể là má»™t giấc mÆ¡, cÅ©ng có thể là hồn ma, chết trẻ là thiêng lắm. Thằng con trai thứ hai cÅ©ng từ trong giÆ°á»ng nhảy ra ôm chặt lấy má»™t bên chân: "Bố vá» rồi à ?" Thì ra theo lá»i vợ hắn kể, từ má»™t tháng nay cả cÆ¡ quan Ä‘á»u biết tin chuyến thuyá»n ra đảo tám chiếc đã bị bão và tà u địch đánh báºt ra biển Ãông, thuá»· thủ và khách ra đảo chết trên tám chục ngÆ°á»i, chỉ còn có dăm ngÆ°á»i sống sót (tháºt ra là chuyến trở lại đất liá»n và o đêm sau của tám cái thuyá»n đã Ä‘Æ°a bá»n hắn ra đảo). Tin nói nhá» nhÆ°ng chắc chắn lắm, chỉ còn đợi thông báo chÃnh thức sẽ là m lá»… truy Ä‘iệu. Vợ hắn nói mẹ và thằng con lá»›n Ä‘ang ở trại trẻ chÆ°a được biết nhÆ°ng bà cụ đã ngá» rồi vì những cái nhìn không thẳng thắn của các bà cụ khác cÅ©ng theo cháu Ä‘i sÆ¡ tán và những lá»i há»i thăm nhiá»u ý tứ của bố mẹ những đứa trẻ tá»›i trại thăm nuôi con má»—i tuần. Và bà đã khóc vá»›i con dâu. Nếu hắn chết tháºt thì vợ hắn nuôi nổi là m sao hai đứa con, rồi nó cÅ©ng còn trẻ chả lẽ ở váºy nuôi con tá»›i già , thá»i xÆ°a là thế, nhÆ°ng thá»i bây giá» Ä‘Ã n bà goá sống vá»›i Ä‘Ã n ông con trai trong má»™t cÆ¡ quan, nói đùa nói tục từ sáng tá»›i tối, giữ được thân còn khó hÆ¡n Ä‘i trên chông nhá»n. Trong má»™t gia đình mất má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông là mất tất cả. Con dâu Ä‘i lấy chồng, con cái vá» vá»›i bà ná»™i, má»™t nồi cÆ¡m trá»™n vá»›i mì sợi, má»™t Ä‘Ä©a rau muống luá»™c và bát nÆ°á»›c chấm là nÆ°á»›c rau đánh cà chua pha muối, mắt hắn đã từng được chứng kiến, nên sá»± trở vá» của hắn gần nhÆ° má»™t phép lạ, trong má»™t thoáng tất cả lại trở vá» cái tráºt tá»± bình yên nhÆ° trÆ°á»›c đây. Ãêm ấy hắn lại nghÄ© những ngÆ°á»i bạn trong cÆ¡ quan lên Ä‘Æ°á»ng và o chiến trÆ°á»ng B2 từ năm 1962, thấm thoắt đã ba năm. TrÆ°á»ng hợp của Nguyá»…n Ngá»c Tấn gần nhÆ° là má»™t biểu tượng của sá»± chia ly thá»i chiến. Năm 1955, Tấn táºp kết ra Bắc vẫn để lại má»™t ngÆ°á»i vợ ở Sà i Gòn hoạt Ä‘á»™ng ná»™i thà nh và má»™t đứa con gái do ông bà ngoại nuôi. Bảy năm sau Tấn lại trở và o Nam, để lại má»™t ngÆ°á»i vợ ở Hà Ná»™i (vì Tấn đã ly hôn vá»›i vợ cÅ© do thiếu những tin tức chÃnh xác vá» má»™t trÆ°á»ng hợp nếu Tấn còn sống chắc anh sẽ rất ân háºn) và anh cÅ©ng phải má»™t lần nữa nghiến răng dứt áo lên Ä‘Æ°á»ng, không dám nhìn lâu đứa con trai má»›i được và i tháng tuổi. Và con nhiá»u bạn hữu khác nữa, cả ông Nguyá»…n Văn Bổng, anh ấy và o chiến trÆ°á»ng tuổi cÅ©ng đã lá»›n, anh hÆ¡n bá»n hắn cả chục tuổi, để lại ở Hà ná»™i má»™t gia đình cÅ©ng đông đảo. Cho nên cái vui đã thoát chết má»™t lần, lại được vá» vá»›i vợ vá»›i con thêm má»™t thá»i gian nữa, gần nhÆ° là má»™t tá»™i lá»—i khi nghÄ© tá»›i những ngÆ°á»i Ä‘ang ở xa và chÆ°a biết đến bao giá» má»›i trở vá».
Năm 1967, hắn tá»›i má»™t đại Ä‘á»™i công binh anh hùng chốt giữ má»™t Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng chiến lược trên đất bạn, khi xe dừng lại ở má»™t Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng heo hút, không còn nhìn thấy gì ngoà i má»™t biển mây và sÆ°Æ¡ng sáng trắng ánh trăng, tham mÆ°u phó trung Ä‘oà n ở trong buồng lái mở cá»a xe nhảy xuống, nhìn và o thùng xe có hắn ngồi trong đó, hét to: "Anh K., đến rồi đấy!" Hắn choà ng tỉnh dụi mắt xách ba lô nhảy xuống, cặp chân cứng Ä‘Æ¡ nhÆ° chân giả, há»i lại: "Ãã đến rồi hả?" NgÆ°á»i kia rút má»™t Ä‘iếu thuốc Ãiện Biên châm lá»a cho hắn hút, nói thì thà o: "Chúc mừng chuyến Ä‘i an toà n, tất cả chúng ta Ä‘á»u khoẻ mạnh, an toà n". Hắn rÃt má»™t hÆ¡i thuốc quá ngon, đáp hững há»: "Ãã và o chiến trÆ°á»ng bất cứ lúc nà o mà chả gặp nguy hiểm". Tham mÆ°u phó cÆ°á»i mỉm, vẻ bà máºt: "Chuyến Ä‘i nà y cái nguy hiểm dÃnh chặt và o má»—i chúng ta từng giây kia". Hắn há»i, giá»ng đã tỉnh hẳn: "Có gì đặc biệt hả anh?" Tham mÆ°u phó nhe răng cÆ°á»i, chỉ thấy hà m răng má» trắng trong đám râu: "Cái thùng xe của ta chở toà n kÃp mìn. Anh ngồi trên những thùng kÃp mìn cả tuần nay đấy chứ!" NgÆ°á»i hắn nhÆ° Ä‘á»™t ngá»™t hạ nhiệt Ä‘á»™, lạnh toát và bắt đầu run, nhÆ°ng má»i sá»± đã thuá»™c vá» những đêm trÆ°á»›c rồi. Sau nà y má»—i lần nhá»› tá»›i chuyến Ä‘i hắn lại nghÄ© ngay đến cuốn phim nghẹt thở của Pháp được xem và o cuối những năm 50, Salaire de la peur (Ãồng lÆ°Æ¡ng khủng khiếp), má»™t cái xe tải chở những thùng chứa đầy má»™t chất lá»ng chỉ cần va mạnh là nổ, lại thấy đầu ngón chân, đầu ngón tay buốt lạnh. Hắn vỠđến Hà Ná»™i khoảng 6 giá» chiá»u ngà y chủ nháºt, xe dừng ở cuối phố Lò Ãúc có căn há»™ của thằng em ruá»™t, vì các gia đình ở chân cầu Long Biên phải sÆ¡ tán cả phố. Ãứa con trai sau bị suyá»…n nên không gá»i trại trẻ được, ngà y ngà y theo mẹ lên cÆ¡ quan sÆ¡ tán ở nhà Ngân hà ng trung Æ°Æ¡ng, là má»™t khối nhà xây bằng đá đồ sá»™, có má»™t tầng hầm dà i rá»™ng nhÆ° má»™t dãy phố. Hắn chỉ buồn con hắn đã lên bẩy mà chÆ°a nháºn được mặt chữ. ÃÆ°á»ng phố buổi tối đông ngÆ°á»i dần, đèn Ä‘Æ°á»ng đã báºt sáng nhÆ°ng và ng tối nhÆ° đèn dầu. Con hắn đứng ở cá»a, cổ Ä‘eo dây chìa khoá, nó chá» mẹ từ chá»— sÆ¡ tán thăm bà ná»™i và anh vá» chứ không nghÄ© là bố sẽ vá». Nó bÆ°á»›c lại nắm chặt lấy tay bố nó, mặt rạng rỡ: "Bố vá»! Bố có mua gì không?" Hắn cÆ°á»i: "Ở chá»— các chú bá»™ Ä‘á»™i chỉ có mìn vá»›i bá»™c phá chứ có gì mà mua. À, có rất nhiá»u kÃp mìn nữa, nhÆ°ng trẻ con không được chÆ¡i kÃp mìn".
24.
Cuối năm 1968, Mỹ ngừng ném bom miá»n Bắc. Ãầu tháng 11 hắn lên trại trẻ đón đứa con trai sau vá» Hà Ná»™i. Nó vẫn lên cÆ¡n hen má»—i dêm, vì trá»i đã bắt đầu lạnh. Ở vá»›i bà ná»™i không chừng bà sẽ ốm theo cháu. Cuá»™c chiến tranh phá hoại kéo dà i bốn năm chỉ má»›i tạm dừng vì cuá»™c chiến tranh lá»›n vẫn chÆ°a kết thúc, nhÆ°ng dứt tiếng bom đạn má»™t ngà y là vui được má»™t ngà y, ngà y sau lại bom lại đạn cÅ©ng chả sao. Từ năm 15 tuổi cho tá»›i năm 38 tuổi chÆ°a có ngà y nà o hắn được sống trong cái cảm giác hoà n toà n yên ổn, có thể hình dung má»™t cách chắc chắn những năm tháng thuá»™c vá» tÆ°Æ¡ng lai. TÆ°Æ¡ng lai má»™t cá nhân, má»™t gia đình phụ thuá»™c và o tÆ°Æ¡ng lai của đất nÆ°á»›c. Má»™t đất nÆ°á»›c trên hai chục năm luôn chao đảo trong sóng to gió lá»›n. Ãánh thắng Pháp má»›i chỉ thắng có má»™t ná»a, còn má»™t ná»a nÆ°á»›c Mỹ sẽ thay Pháp giữ chặt lấy, sẽ trở thà nh thuá»™c địa má»›i của Mỹ vá»›i tay sai má»›i, quân quyá»n má»›i, thế tráºn má»›i. Mỹ không phải là Pháp nhá, nên tráºn chiến má»›i nà y sẽ có nhiá»u gian nan, trở ngại không thể ngá», không chỉ ở trong nÆ°á»›c mà cả ở ngoà i nÆ°á»›c vì Mỹ vẫn là bá chủ hai phần ba thế giá»›i. NÆ°á»›c mình sẽ là cái gì trong sá»± tÃnh toán vị ká»· giữa các cÆ°á»ng quốc trên bà n cá» chiến lược. Sống ở Hà Ná»™i ngay từ năm 1962 đã có nhiá»u ngÆ°á»i trong cÆ¡ quan Ä‘eo ba lô lên Ä‘Æ°á»ng và o các chiến trÆ°á»ng phÃa nam rồi. Cuá»™c chiến tranh má»›i đã bắt đầu nhen nhóm. Những ngÆ°á»i ở lại tuy ngà y ngà y vẫn vá» nhà ăn cÆ¡m vá»›i vợ con, đêm đêm ngủ cạnh vợ nhÆ°ng trong lòng đã mất hết má»i yên tÄ©nh, đã hoá ra bất an vì chả ai có thể ngồi yên khi bạn bè lần lượt Ä‘i và o các chiến trÆ°á»ng. Vả lại má»™t thế hệ lá»›n lên trong chiến tranh, láºp nghiệp, lấy vợ sinh con trong chiến tranh lại không được sống dà i ngà y ở những nÆ¡i cuá»™c chiến Ä‘ang diá»…n ra ác liệt thì cÅ©ng không thể hiểu hết được cái khả năng chịu Ä‘á»±ng và thÃch ứng của chÃnh mình và những ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i.
Cho nên Mỹ vừa ngÆ°ng ném bom miá»n Bắc được má»™t tuần là hắn lao và o Quảng Bình, VÄ©nh Linh ngay. Hắn muốn được sống ở VÄ©nh Linh Ãt ngà y, tuy không còn bom đạn nhÆ°ng đám cháy chỉ vừa má»›i tắt ngá»n, tà n Ä‘á» vẫn chÆ°a lụi hẳn, khói bom vẫn chÆ°a tan hẳn, những mất mát còn nguyên vẹn, những ná»—i Ä‘au cÅ©ng còn nguyên vẹn, không chừng cái Ä‘au lúc nà y còn day dứt hÆ¡n vì đã có má»™t khoảng thá»i gian yên tÄ©nh để ngấm nghÃa vá» những cái đã mất Ä‘i mãi mãi của má»™t gia đình. Hai bên bá» sông Gianh đã có những túp lá»u má»›i dá»±ng bán nÆ°á»›c, xôi, thuốc lá. Ngồi ở quán chá» phà đã được nghe bao nhiêu chuyện, chuyện còn má»›i cả, nói rằng trẻ con ở các xã HÆ°Æ¡ng Thuá»·, HÆ°Æ¡ng DÅ©ng chăn bò chăn trâu ở vùng đồi nghe tiếng máy bay tá»›i gần vẫn bình thản nhÆ° không, tá»›i lúc má»™t đứa hô: "HÆ°á»›ng 34, tăng Ä‘á»™ cao, chui vô hầm ngay!" lúc đó chúng má»›i tản ra nhảy xuống hầm. Má»™t ông nói, chúng tôi là m giao thông hà o từ giáp Quảng Bình đến táºn sông Bến Hải khoảng hai chục cây số từ VÄ©nh Tú, VÄ©nh Nam, VÄ©nh Hoa đến VÄ©nh Tân, VÄ©nh Giang, VÄ©nh Quang. Lại có giao thông hà o liên thôn, liên xã. Trong năm 1968, toà n dân VÄ©nh Linh không ai Ä‘i trên Ä‘Æ°á»ng cả. Má»™t ngÆ°á»i khác nói, dân chúng tôi chỉ có má»™t nghá» Ä‘i bể, nó đánh bể thì là m lá»™ng, trong lá»™ng cÅ©ng bị đánh thì là m cá trên sông nhÆ°ng gặp khó khăn vá» thuyá»n, vá» lÆ°á»›i, vá» cách là m. Sông có bom từ trÆ°á»ng thì Ä‘i câu ở ruá»™ng, là m lÆ°á»›i nhá» trên ruá»™ng, là m vẫn đủ ăn. Buổi chiá»u qua Ãồng Há»›i, cổng thà nh Ãồng Há»›i nhÆ° bị chẻ đôi. Nhà máy gá»— sát cầu Dà i mất hẳn. Thanh Hoá, Vinh, Ãồng Há»›i trở nên giống nhau vì tất cả chỉ còn là những đống gạch vụn. Chiá»u hôm sau qua phà Quán Hà u, rất nhiá»u thuyá»n chở gạo trên sông Nháºt Lệ, má»—i thuyá»n chở khoảng 5 tấn. Bá»™ Ä‘á»™i trùm vải dù vác các bao gạo 50 cân chuyển lên xe. Mấy cô nhà thuyá»n ngồi ở mÅ©i thuyá»n xé cua bể nấu cÆ¡m chiá»u, nói chá»c nói ghẹo gì đó mấy anh bá»™ Ä‘á»™i rồi há» cÆ°á»i lanh lảnh, tiếng cÆ°á»i trong trẻo vô tÆ° vang vá»ng cả má»™t khúc sông. Những cánh buồm trắng và nâu chạy lá» lững ngoà i sáng má»™t Ä‘oạn dà i rồi nhÆ° bị hút và o vùng tối huyá»n bà của chân núi. Khung cảnh sông nÆ°á»›c và o lúc chiá»u đã có cái buồn hiu hiu của má»™t ngà y thanh bình, má»™t ngà y sống bình thÆ°á»ng nhÆ° những ngà y chÆ°a có chiến tranh. Ãêm đó hắn ngủ tại nhà hầm của khu Ä‘á»™i VÄ©nh Linh, được chủ nhà đãi má»™t bữa cÆ¡m thịnh soạn, tuy chỉ có má»™t con gà luá»™c chấm muối và hạt tiêu xanh và má»™t bát nÆ°á»›c dùng lÆ¡ thÆ¡ và i cá»ng hà nh, không có rau, đến cá» và lá tre cho trâu bò ăn cÅ©ng hiếm nói gì rau. Còn thiếu rau xanh hÆ¡n cả đảo Cồn Cá» năm nà o. Ngồi trò chuyện má»™t lúc thì có hai o dân quân tá»›i thăm. Má»™t o tên là LÆ°Æ¡ng, má»™t o tên là Phú, Ä‘á»u ở tuổi 19, hỠđã dùng đại liên 12 ly 7 bắn rá»›t má»™t máy bay F4H và o tháng 11 năm 1967. O LÆ°Æ¡ng kể : " Khoảng 5 giá» chiá»u, trá»i hÆ¡i mù, có hai chiếc F4H bay rất cao rồi má»™t chiếc lao thẳng xuống tráºn địa, bá»n em đã lấy sẵn góc Ä‘á»™, tầm hÆ°á»›ng rồi, nổ súng luôn. Ãạn bay từ dÆ°á»›i lên má»™t cá»™t thẳng rồi toả ra nhÆ° bông sen chụp lấy thân máy bay. Máy bay xịt lá»a, kéo vệt lá»a bay Ä‘i, bản đồ và ghế phi công rÆ¡i và o nhà hầm của khu há»™i phụ nữ, còn thằng phi công nhảy dù xuống Gia Ninh cách tráºn địa khoảng ba cây số". Khu Ä‘á»™i trưởng VÄ©nh Linh nói tiếp: "Tôi đứng ở cá»a hầm ngó xuôi cÅ©ng đã biết có má»™t F4 trúng đạn nhÆ°ng không rõ là bá»™ Ä‘á»™i bắn hay dân quân miá»ng bắn, má»™t lúc thì thấy hai con nhá» LÆ°Æ¡ng và Phú chạy lại, ngÆ°á»i trắng toát nhÆ° không còn máu kêu thét từ xa: "Tụi em bắn rá»›t máy bay rồi đó!" Tôi phải nói ngược lại để tụi nó khá»i mừng quá mà đứng tim: "Tụi bay nói trạng, tao có thấy chi mô?" O LÆ°Æ¡ng phải báo cáo thêm, tụi nó bắn có 36 viên đạn, báo luôn cả góc Ä‘á»™ tầm hÆ°á»›ng, và nhắc cả con heo bốn chục ký mà uá»· ban đã hứa thưởng cho Ä‘á»™i nà o bắn rá»›t mà y bay". Hắn há»i: "Lần đầu bÆ°á»›c và o cuá»™c chiến đấu các o có thấy sợ không?" O Phú nói rất sợ, năm hoà bình VÄ©nh Linh thuá»™c miá»n Bắc, là vùng đất tá»± do, bá»n há» má»›i có 6 tuổi, có nghe tiếng nổ, có nghe nói ngÆ°á»i chết vì bom đạn nhÆ°ng ở xã khác, mắt chÆ°a thấy ngÆ°á»i chết bao giá», mãi tá»›i năm 1965 má»›i nghe tiếng máy bay gà o rú trên đầu, bom nổ chá»— nà y chá»— kia, gà bay, lợn kêu, chó chạy, ngÆ°á»i cÅ©ng chạy quáng chạy quà ng cả, lần đầu giáp mặt vá»›i chiến tranh mà . O LÆ°Æ¡ng đã suýt chết má»™t lần và o năm 1966, bom nổ cạnh hầm, đất phủ lên hầm còn thiếu ba tấc đầy bẩy mét (?) Ãà o đến 12 giỠđêm vẫn chÆ°a tá»›i, lúc kéo ngÆ°á»i lên phải cạy máu đông ở miệng, nằm đúng mÆ°á»i chÃn ngà y má»›i lò dò Ä‘i lại được. O Phú lại kể chuyện bắt phi công Mỹ cuối năm 1965, và o giá» giữa trÆ°a, nhìn thấy cái cẳng thằng phi công Ä‘u Ä‘Æ°a Ä‘u Ä‘Æ°a dÆ°á»›i cái dù, bu xung quanh có hà ng chục cái trá»±c thăng, phản lá»±c bay rầm trá»i rầm đất. NhÆ°ng cái dù lại rÆ¡i và o trong rú, Phú lao theo cứ nhìn dấu giầy mà vá»t Ä‘i, tá»›i má»™t bá» sông trong rú thì nhìn thấy cái lÆ°ng nó, trong súng có năm viên đạn, bắn theo má»™t viên cảnh cáo, nó ngồi thụp xuống co ngÆ°á»i lại, bắn luôn hai phát nữa rồi chạy tá»›i lấy cái Ä‘Ã i con Ä‘eo bên ngÆ°á»i nó, lấy dây dù lúc nà o cÅ©ng sẵn trong ngÆ°á»i để trói biệt kÃch, trói hai khuá»·u tay quặt ra sau nhÆ°ng không bắt cởi già y, cÅ©ng không bịt mắt, nó Ä‘i cháºm thì nó cá»±c mà mình cÅ©ng nhá»c. Nó trẻ lắm, chỉ hÆ¡n em khoảng má»™t hai tuổi nhÆ°ng rất to con, cÅ©ng phải nặng hÆ¡n tạ, nó ăn bÆ¡ uống sữa dÆ° đủ chứ đâu có ăn rau ăn khoai mà vẫn không được no nhÆ° mình. Hắn nghe chuyện chả ghi chép gì cả, cứ nhìn chằm chằm hai cô gái xạ thủ của đất lá»a, trạc tuổi vợ hắn lúc má»›i là m quen nhau, hắn 24, vợ hắn 19, dáng ngÆ°á»i cÅ©ng gá»n gà ng nhÆ° thế nhÆ°ng vợ hắn trắng hÆ¡n, hai o nà y da ngăm ngăm nâu nhÆ°ng cái cÆ°á»i thì giống hệt, tÆ°Æ¡i tắn, dá»… gần. Và cả hai Ä‘á»u có những bà n tay, bà n chân rất to nhÆ° chân tay của nam giá»›i. Hai cô gái ở má»™t vùng đất đã thà nh bùn thà nh bụi vì bốn năm bom đạn, không còn nhà , không còn cây, không còn những vạt rau xanh, nhÆ°ng ruá»™ng cấy lúa vẫn còn, trÆ°á»›c mắt hắn là những cánh đồng lúa Ä‘ang và o gặt vụ mùa, thì sá»± có mặt của các o dân quân đã là m dịu hẳn, tÆ°Æ¡i hẳn cả má»™t khung cảnh chết chóc, khô cằn. HỠđẹp từ khuôn mặt, dáng Ä‘i, giá»ng nói, tiếng cÆ°á»i và cả những bà n chân, bà n tay hÆ¡i thô cÅ©ng vẫn rất Æ°a nhìn, nhÆ° là tặng váºt của ông trá»i vẫn dà nh lại cho má»™t vùng đất không bao giá» chết, không bao giá» bị huá»· diệt. Nếu chỉ nhìn cảnh tượng trên mặt đất của các xã VÄ©nh SÆ¡n, VÄ©nh Thuá»·, VÄ©nh Chấp thì quả là cuá»™c sống đã bị huá»· diệt nhÆ° mình đã bị ném lên mặt trăng váºy. Nghe anh em kể có những tháng của năm 1968 cả khu vá»±c VÄ©nh Linh chỉ thấy khói và bụi bom bao bá»c cả bốn phÃa nhÆ° cả hà nh tinh đã bốc thà nh khói, khói quẩn suốt ngà y, bụi khói nhÆ° bụi đất dÃnh và o ngÆ°á»i có mùi khét. Bom rải thảm của B.52, bom sát thÆ°Æ¡ng, bom Ä‘Ã o khoan, bom bi, có đêm nó nã pháo tá» Cồn Tiên, Dốc Miếu sang tá»›i 5000 quả, bắn suốt đêm, có ngà y có 95 lần chiếc B.52 rải bom từng đợt, giá» nà o cÅ©ng có từng tốp B52 bay ì ì trên trá»i, rồi chá»›p xanh chá»›p trắng nhấp nhoáng trong khói khắp mặt đất. NhÆ°ng không nghe thấy tiếng nổ vì hai tai đã ù đặc, rồi mắt cÅ©ng nhÆ° bị loà bị mù vì khói, không thở được, không nói được vì khói, cÅ©ng không chạy được vì chân tay nhÆ° đã bị những vòng khói siết chặt. Có má»™t chuyện nghe nhÆ° đùa mà là chuyện có tháºt. Má»™t bà mẹ đã ngoà i bảy chục tuổi chui và o hầm chữ A Ä‘Ã o ngay trong nhà . Bom nổ, nhà bị sáºp, hầm bị lấp, Ä‘ang cho ngÆ°á»i và o kéo bà lão lên thì bà nói vá»ng ra: "Ãể mẹ ăn xong miếng trầu rồi ra". Dân VÄ©nh Linh vốn nổi tiếng là dân nói trạng mà ! Có má»™t Ä‘iá»u là m hắn rất kinh ngạc là VÄ©nh Linh lấy đâu ra ngÆ°á»i mà gánh vác quá nhiá»u việc. Vì nhiệm vụ chÃnh của lá»±c lượng dân quân không chỉ là bắn máy bay mà còn sản xuất và chuyển hà ng từ Bắc và o Nam qua sông Bến Hải. Chỉ trong chÃn tháng của năm 1968 đã phải huy Ä‘á»™ng 136 ngà n công chuyển hà ng từ Bắc và o Nam. Lại còn công là m giao thông hà o liên thôn, liên xã, công là m tráºn địa pháo cho bá»™ Ä‘á»™i, công lấp các Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng bị bom đánh cho xe qua, bao nhiêu là việc mà nhìn quanh quẩn đâu có thấy ngÆ°á»i. Trong má»™t đêm ngà y 3 tháng 2 năm 1967, dân quân xã VÄ©nh Thuá»· nháºn lệnh là m 8 cây số Ä‘Æ°á»ng, 3 cầu và 3000 gánh bổi lót Ä‘Æ°á»ng cho xe pháo ra gần mép biển đánh tầu chiến. Rồi còn phải tiếp tục Ä‘Ã o địa đạo nữa, má»—i chiếc cuốc chim ngắn cán, má»™t cái xẻng lưỡi sắc nhÆ° dao cạo cÅ©ng ngắn cán, má»™t cái rổ, mấy chục mét dây chão và má»™t cái trục quay, đêm nà o cÅ©ng phải Ä‘Ã o, có Ä‘oạn Ä‘Ã o sâu 20 mét, có Ä‘oạn sâu 30 mét, Ä‘Ã o ở má»i hÆ°á»›ng mà đá»u có Ä‘iểm để gặp nhau thà nh các ngã ba ngã tÆ° nhÆ° má»™t thị trấn dÆ°á»›i lòng đất. Trên mặt đất nhÆ° vùng đất chết, dÆ°á»›i lòng đất vẫn là má»™t VÄ©nh Linh Ä‘ang sống, Ä‘ang chiến đấu, có những trạm y tế kiêm nhà há»™ sinh, có vÆ°á»n trẻ, có cả câu lạc bá»™ biểu diá»…n văn nghệ, chả há»c kinh nghiệm nÆ¡i nà o cả, thấy cần là là m, vừa là m vừa há»c cách là m và há»c cả cách sống dÆ°á»›i lòng đất. Tá»›i đâu cÅ©ng gặp các cô gái, má»™t thế giá»›i toà n phụ nữ đảm Ä‘ang đủ má»i việc của thá»i chiến, vẫn cÆ°á»i đùa, vẫn là m duyên là m dáng và đôi lúc vẫn nghÄ© tá»›i chuyện chồng con. Trong chiến tranh vẫn lấy chồng được, vẫn sinh con được, chứ đâu phải đợi tá»›i ngà y thống nhất đất nÆ°á»›c! MÆ°á»i năm nữa chiến tranh má»›i kết thúc thì thà nh bà già cả bá»n sao? Má»™t cảnh tượng dá»c Ä‘Æ°á»ng đến xã VÄ©nh Chấp là m hắn nhá»› mãi. Má»™t hố bom lá»t và o giữa bốn cây mÃt, rá»… sát đất Ä‘á»u bị tiện cụt mà cây vẫn sống, má»™t Ä‘Ã n lợn teo tóp nhÆ° má»™t lÅ© chuá»™t leo lên tụt xuống quanh miệng hố bom. Má»™t bãi bùn vá»›i những thân cây cháy Ä‘en bị tiện ngang, trÆ¡ trụi, lầy lá»™i. Má»™t cái nhà sát miệng hầm bị cháy từ lâu, mái tranh lợp trên nhÆ° má»›i cắt ná»a xanh ná»a và ng, có má»™t cây cá»™t Ä‘iện vẫn còn nguyên các bình sứ cách Ä‘iện Ä‘Æ°a và o là m cá»™t chống mái nhà . Bếp Ä‘un ở cá»a hầm, có má»™t cái chạn, mấy cái rá, có cả má»™t cái liá»…n bằng đất nung. Má»™t Ä‘iểm sống đã nhú lên trên vùng đất mặt trăng sau ngà y ngừng bắn phá má»›i khoảng mÆ°Æ¡i ngà y chứ mấy. Má»™t anh bá»™ Ä‘á»™i ở Ä‘Æ°á»ng 9 và o xã mua chè, Ä‘á»™i mÅ© tai bèo cÅ©ng là khăn lau mồ hôi, Ä‘eo đủ thứ quanh ngÆ°á»i, cái nà o cÅ©ng có vá» bá»c vằng vải bạt, Ä‘ang kể chuyện cho mấy o dân quân nghe vá» dốc Bà Ãịnh, dốc Anh Trá»—i, dốc Anh Bé. Anh ta nói năm 1965 má»›i và o chiến trÆ°á»ng đã bị sốt rét ngay, cặp nhiệt Ä‘á»™ lên tá»›i 42 Ä‘á»™ ngÆ°á»i đã mê Ä‘i tưởng chết, mà rồi qua khá»i, từ đó chẳng còn ốm Ä‘au gì nữa, bệnh chê mà bom đạn cÅ©ng chê, chắc là sẽ sống được tá»›i già . Má»™t o há»i: "Anh bị sốt rét có báng không?", anh kia cÆ°á»i, hà m răng trăng bóng: "Leo dốc thót bụng lại, thở lên đến ức lấy đâu ra báng!" Hắn đến xã VÄ©nh Linh chỉ để nghe công tác đảm bảo giao thông trên các trục Ä‘Æ°á»ng qua địa pháºn của xã. Má»™t hố bom trên mặt Ä‘Æ°á»ng phải bá» và o đó 550 gánh bổi, hai mÆ°Æ¡i mét khối đá và gạch, chặt cả cây cối, hòm tủ ném xuống hố bom. Vẫn không đủ, sau phải dỡ cả nhà đưa ra mặt Ä‘Æ°á»ng, nhà bà thÆ°, chủ tịch Ä‘áºp trÆ°á»›c, sau đó là nhà của dân, phải đăng ký để Ä‘áºp nhà từng đêm, chứ Ä‘áºp sạch bữa sau lấy gì mà lấp. Có nhà chị Mẹt, chồng cụt chân, năm con dại, nhà ba gian má»›i là m cÅ©ng xin cho dân quân và o Ä‘áºp. Xã phải ngăn: Từ từ, chiến tranh còn dà i, mần má»™t lần, là n sau lấy chi mà mần. Bà con có quyá»n đăng ký nhÆ°ng không có quyá»n tá»± Ä‘áºp nhà ". Hắn ngồi vá»›i má»™t nhóm dân quân bất ngỠđược gặp cả giá», há»i đủ má»i chuyện. Má»™t o mặt hÆ¡i rá»— mà vẫn xinh lắm, giá»ng nói nhÆ° hát há»i hắn: "Eng là phóng viên mặt tráºn à , da eng trắng rứa chắc là má»›i đến VÄ©nh Linh lần đầu?" Hắn nói, cÅ©ng là ngượng quá nên phải khoe: "Năm 65 tôi có đến VÄ©nh Kim đợi thuyá»n ra Cồn Cá» nên không Ä‘i được nhiá»u trong đất liá»n". Ãnh mát cô bé dịu lại, thân thiện: "Bá»n em cÅ©ng ao Æ°á»›c được ra Cồn CỠđể phục vụ các anh trên đảo nhÆ°ng chÆ°a có dịp nà o". Hắn lại nói: "Ở trên đảo chỉ toà n là đà n ông thôi, các o mà ra đó lên ngôi nữ chúa hết!" Cô bé lại cÆ°á»i: "Chu cha! SÆ°á»›ng hÃ, ở trong ni chỉ có ông già mụ lão vá»›i bá»n con gái chúng em thôi, Ä‘Ã n ông con trai Ä‘i sạch nên má»i việc ở nhà bá»n em phải là m hết". Cô bé nói tiếp, má»—i lần nghe xã giao việc ngÆ°á»i cứ chết lặng vì lo, ngÆ°á»i còn má»™t nhúm mà trăm thứ việc, lấy ngÆ°á»i đâu là m, là m lúc nà o, không ăn không ngủ cÅ©ng không có thá»i gian để là m; và nhÆ° có lệnh trong ba ngà y phải mở 10 cây số Ä‘Æ°á»ng cát, Ä‘Ã o 250 hố cá nhân, là m ba tráºn địa để bá»™ Ä‘á»™i Ä‘Æ°a pháo ra mép biển. NgÆ°á»i giao việc cứ nói nhÆ° không, bá»n em phải má»c thêm mấy chân mấy tay để là m cho tròn má»i việc. Mà vẫn còn mấy chục mẫu ruá»™ng chÆ°a cấy, vẫn còn mấy trăm tấn gạo để gần bến phà ná»™i trong má»™t đêm phải bốc hết lên xe, lại còn ngÆ°á»i Ä‘i tải đạn, ngÆ°á»i Ä‘i cáng thÆ°Æ¡ng binh... Rồi cô gái kết luáºn: "Việc của bá»n em các anh bá»™ Ä‘á»™i đóng quân ở đây chỉ nhìn cÅ©ng đủ ngán. Chỉ có nữ má»›i là m được thôi, là m không tÃnh tá»›i ăn, không tÃnh tá»›i ngủ, là m hết ngà y nà y qua tháng khác suốt bốn năm nay, không nghỉ ngà y nà o, không Ä‘au bệnh ngà y nà o, mấy anh có là m được nhÆ° bá»n em không?"
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 10)
25.
Sau chuyến Ä‘i và o VÄ©nh Linh hắn thÆ°Æ¡ng vợ hÆ¡n, tôn trá»ng vợ hÆ¡n, và tá»± nháºn vợ hắn quả đã có công lao rất lá»›n trong cái sá»± nghiệp văn chÆ°Æ¡ng của hắn, là má»™t ná»a sá»± nghiệp của hắn. Hắn vốn lÆ°á»i, lại kém tháo vát ở những việc không tên, lại sống trong cái thá»i ná»a chiến tranh ná»a hoà bình má»i thứ Ä‘á»u thiếu thốn. Trong gần hai chục năm gia đình hắn chỉ có má»—i cái quạt tai voi dùng trong mùa hè, cái quạt vá» sau lại há»ng má»™t bá»™ pháºn nà o đó không quay được, cứ chÄ©a thẳng vá» má»™t phÃa mà thổi gió nên trẻ con nằm và i ngà y là ho sốt ngay, nên vợ hắn phải dùng quạt nan quạt suốt đêm. NghÄ© lại cái cảnh tượng ngủ trÆ°a mùa hè ở Hà Ná»™i vừa thÆ°Æ¡ng vừa nhá»›, ba con nằm ba góc chiếu, chồng nằm trên ná»n đất, còn vợ nằm ghé ná»a chiếu ná»a đất, cái quạt nan trên tay phe phẩy không lúc nà o ngÆ°ng, lắm lúc buồn ngủ quá vợ hắn váºt cánh tay cầm quạt lên ngÆ°á»i chồng, là hắn đã cằn nhằn: "Em ngủ rồi à , không quạt nữa à ?" thế là cánh tay cầm quạt lại nhấc lên, hÆ¡i gió lại thoang thoảng bay qua ngÆ°á»i và hắn lại tiếp tục ngủ. Nói cho cùng vợ hắn lấy hắn, rồi vá» sống ở Hà Ná»™i, lại là m cái nghá» liên quan đến nghệ thuáºt là sá»± lá»±a chá»n nông nổi. Lầm lẫn tai hại. Ãất Hà Ná»™i và đất nghệ thuáºt cần cái giả dối hÆ¡n là cái chân tháºt, vui buồn giả dối, nhan sắc giả dối, há»c vấn cÅ©ng giả dối, má»i sá»± giả dối ấy Ä‘á»u rá»±c rỡ, loé sáng dÆ°á»›i các lá»›p đèn mầu của thà nh phố và cái tháºt thà , cái hồn nhiên, cái má»™c mạc của những vừng quê hoá ra thô lá»—, hoá ra vênh váo, không thể ăn khá»›p trong cái guồng máy nịnh ngÆ°á»i, lừa ngÆ°á»i của cuá»™c sống thà nh phố. Vợ chồng hắn sống vá»›i nhau đã 45 năm, vợ hắn cÅ©ng đã là ngÆ°á»i của thà nh phố từng ấy năm mà vẫn không bỠđược thói quen má»i khách ăn cÆ¡m là cầm cả bát cÆ¡m lẫn đôi Ä‘Å©a ấn và o táºn tay khách, cứ nhÆ° vẫn bà y cÆ¡m trên nia trên mẹt đặt dÆ°á»›i đất của cái thuở xa xÆ°a nà o. Má»›i lấy nhau chồng đã dặn vợ ăn cÆ¡m ở thà nh phố khi nhai không nên há to miệng, không nên nhai cÆ¡m, húp canh, cắn cà thà nh tiếng vừa khó nghe vừa khó nhìn. Lại cãi ngÆ°á»i ăn chứ có phải ma ăn đâu mà không có tiếng Ä‘á»™ng, vá»›i lại có Ä‘i ăn cÆ¡m khách bao giá» mà phải quá giữ ý, còn khách đã má»i đến nhà là khách thân cả, chồng thà nh phố vợ gái quê ai chả biết. NgÆ°á»i già lục phủ ngÅ© tạng tanh bà nh hết duy hà m răng vẫn trắng Ä‘á»u, vẫn khoẻ, cắn miếng cà nghe cứ giòn tan, các con nhìn nhau cÆ°á»i, còn chồng thì nhăn mặt, gần năm mÆ°Æ¡i năm ngồi ăn cÆ¡m vá»›i nhau má»—i lần nghe vợ cắn quả cà anh chồng vẫn cứ phải nhăn mặt. Ãã bảo vợ sống ở thà nh phố phải biết che Ä‘áºy, biết giả dối, chả hại ai cả chỉ để giữ mình khá»i thà nh trò cÆ°á»i thôi. Dạ vâng má»™t hồi lúc tối, sáng hôm sau vẫn sống nguyên nhÆ° cÅ©, bảo không thể sống khác được, ăn khác Ä‘i ăn không ngon, nói khác Ä‘i nói không xuôi, váºy biết là m sao hở trá»i! Ãi lÄ©nh gạo ở bếp ăn của chồng, thấy bạn chồng đứng chÆ¡i ở cổng Tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i là xuống xe ngay để và o chà o. Má»™t ngÆ°á»i há»i: "Cái thằng ấy không lấy gạo giúp vợ lại bắt vợ tá»›i lấy à ?" Thế là nói má»™t thôi má»™t hồi, nà o anh ấy báºn viết, nà o anh ấy lÆ°á»i, má»i việc nhà đá»u đùn cho vợ, vợ đẻ cÅ©ng trốn, con Ä‘au cÅ©ng trốn, trốn Ä‘i tỉnh, trốn và o ngủ ở cÆ¡ quan, nhà em là sÆ°á»›ng nhất đấy! Bạn của hắn Ä‘á»u là lÃnh cả, lÃnh đã đùa thì gái thà nh phố còn phải hãi nói gì gái quê. Nên há» má»›i nói rằng há» không bao giá» bắt vợ phải là m việc nhà , không bao giá» bắt vợ xếp hà ng Ä‘i chợ hoặc tệ hÆ¡n bắt vợ Ä‘i lấy gạo ở bếp cÆ¡ quan. Vợ há» là những bà hoà ng, chỉ có sinh con, nuôi con vì Ä‘Ã n ông không thể thay được nên Ä‘Ã nh chịu để vợ phải chịu cái Ä‘au, cái vất vả má»™t mình. Ãể bù lại hỠđã... Há» nói đùa nói giỡn nhÆ°ng vợ hắn lại nghÄ© là tháºt cÅ©ng giáºn chồng mất mấy ngà y vì chồng đã coi mình nhÆ° con ở, không tôn trá»ng vợ, giúp đỡ vợ nhÆ° các bạn của chồng. NhÆ°ng khi hắn há»i: "Váºy mấy bà ở quê em, là các bà chị của em, chồng Ä‘i đánh Pháp suốt tám, chÃn năm, ở nhà nuôi con má»™t mình, vừa chạy giặc cà n, vừa chạy bữa ăn thì trách ai?" Thế là cúi mặt, tủm tỉm cÆ°á»i: "Chuyện! Thá»i xÆ°a khác thá»i nay khác". Hắn được thể lại nói: "Thế thá»i nay không phải là thá»i chiến tranh à ? Má»™t dãy nhà nà y đã có ba bà vợ nuôi con má»™t mình để chồng Ä‘i B, các bà ấy than thở vá»›i ai?" Thế là im luôn, thì đã bảo vợ hắn vốn nhẹ dạ cả tin mà . Ở thà nh phố, lại sống trong giá»›i nghệ thuáºt, đôi lúc cÅ©ng nên nói dối má»™t tà cho bạn vui, mình cÅ©ng vui, nhÆ° má»™t thứ tra dầu, bôi mỡ cho cá»— máy sinh hoạt chạy êm hÆ¡n, nhẹ hÆ¡n. Chả hạn, bạn cho sách, gặp lại nhau nên nói dối má»™t tÃ: "Mình má»›i Ä‘á»c má»™t lượt, có ấn tượng tốt lắm, để Ä‘á»c thêm má»™t lần nữa má»›i có ý kiến được" hoặc " Ãá»c rồi, cuốn nà y viết được lắm; thÃch hÆ¡n cuốn trÆ°á»›c". Nghe bạn bè nói thế mình nói theo má»™t câu; chả mất gì mà bạn lại vui. Hoặc gặp má»™t cô bạn là m nghá» ngâm thÆ¡, Ä‘á»c truyện đêm khuya, cÅ©ng nên khen dối má»™t câu là giá»ng vẫn truyá»n cảm lắm, giá»ng vẫn đẹp lắm, hoặc cô bằng tuổi vợ tôi, má»—i lần gặp cô vá» nhìn lại vợ thấy bà ấy già hẳn. Dẫu cô em có thét lên: "Ãừng có nịnh! Cái miệng ông nói ai mà tin!" Nói thế nhÆ°ng mà thÃch lắm đấy, vui lắm đấy. Ãó là nghệ thuáºt sống của những ngÆ°á»i ở thà nh phố. Hắn cÅ©ng đã bảo vợ chá»› nên tháºt thà quá, tháºt quá là lạc Ä‘iệu, thi thoảng cÅ©ng nên nói dối má»™t tà cho giống vá»›i má»i ngÆ°á»i. Và vợ hắn đã táºp nói dối, vá»›i ai, vá»›i ông Hữu Mai là má»™t ông đùa không cÆ°á»i, má»™t ngÆ°á»i hay nói dối nhÆ° hắn cÅ©ng không dám nói dối vá»›i Hữu Mai. Ông Hữu Mai há»i: "Anh ấy vừa có cuốn sách dầy lắm, chị tiêu là m sao cho hết tiá»n nhuáºn bút?" NghÄ© là bạn chồng nói thế để há»i vay tiá»n, vợ hắn vá»™i nói: "Chả được bao nhiêu đâu anh ạ, cầm vá» có Ãt lắm". Lại há»i: " Ãt lắm à , có được má»™t ngà n không?" Chối ngay: "Là m gì được nhiá»u thế hả anh? Chỉ có mấy trăm thôi". Ông đùa không cÆ°á»i nhăn mặt đầy vẻ thông cảm: "Há» tÃnh toán thế nà o mà lạ thế nhỉ? NhÆ° chúng tôi má»™t cuốn sách gần hai trăm trang phải được lÄ©nh chÃn trăm mấy chục đồng tiá»n nhuáºn bút. Anh ấy tÃnh hiá»n quá nên há» dá»… bắt nạt, chứ nhầm lẫn gì mà lại tÃnh hụt tá»›i quá ná»a số tiá»n có tháºt. Anh ấy không dám nói thì để tôi nói cho, chiá»u nay tôi sẽ sang há»i đám tà i vụ của nhà xuất bản giúp chị". Cái số tiá»n ông Hữu Mai nói đúng cả số chẵn lẫn số lẻ nên mặt vợ hắn vừa Ä‘á» vừa tái, vá»™i thanh minh cho chồng: "Chắc là nhà em má»›i Ä‘Æ°a cho em má»™t Ãt, chÆ°a Ä‘Æ°a cả". Ông bạn chồng lại ra vẻ giáºn dữ: "Hắn giữ lại má»™t ná»a để là m gì, để cho gái hả, cái thằng ấy thế mà há»ng, ông VÅ© Cao biết chuyện là ká»· luáºt nặng đấy!" Lại cuống quýt thanh minh má»™t lần nữa: "Chắc không phải đâu, có khi nhà em Ä‘Æ°a cho mẹ em giữ cÅ©ng nên". Vẫn chÆ°a buông tha: "Chị cÅ©ng phải há»i bà cụ cho biết chứ, hÆ¡n sáu trăm bạc đâu phải Ãt tiá»n. Chị không dám há»i cứ để tôi há»i". Há»i mẹ chồng má»™t số tiá»n mà cả vợ lẫn chồng Ä‘á»u chÆ°a nói tức là muốn giấu, còn chết nữa! Chả lẽ vợ hắn phải oà khóc và thú nháºn là đã nói dối. Thấy cô gái quê đến nói dối cÅ©ng không biết cách nên ông hay đùa nghÄ© cÅ©ng thÆ°Æ¡ng tình: "Trong mấy ngà y tá»›i chị phải há»i anh ấy xem đầu Ä‘uôi thế nà o. Bá»n tôi đã lÄ©nh tiá»n nhuáºn bút là phải Ä‘Æ°a hết cho vợ, có cần tiêu gì lại xin vợ chi cho. Vợ là ná»™i tÆ°á»›ng mà lại!" Tối vá» nghe vợ kể lại câu chuyện đối đáp vá»›i ông Hữu Mai, hắn vừa giáºn vừa buồn cÆ°á»i. Khốn nạn ai bảo lấy vợ nhà quê Ä‘em lên thà nh phố là m gì, lại sống chung vá»›i những ngÆ°á»i là m văn là m báo là m nghệ thuáºt má»›i thà nh trò cÆ°á»i cho chúng bạn. Vợ hắn cÅ©ng là diá»…n viên Ä‘oà n kịch nói của quân Ä‘á»™i được mấy năm, diá»…n vai nà o cÅ©ng há»ng, giá»ng thì mượt mà nhÆ°ng không biết cách diá»…n, ra sân khấu Ä‘i lại cÆ°á»i nói cứ cứng Ä‘Æ¡, Ä‘Ã nh phải và o vai ma, trùm má»™t cái khăn xô trắng từ đầu tá»›i gót, bÆ°á»›c qua bÆ°á»›c lại trong cái tranh tối tranh sáng, hoặc và o vai quần chúng hò hét, nói qua nói lại dăm ba câu trong đám ngÆ°á»i lố nhố ở má»™t góc sân khấu. Thì vẫn cứ là ngÆ°á»i là m nghệ thuáºt, vẫn phải há»c nghá» là m nghệ thuáºt, tối vá» lại há»i chồng ông đạo diá»…n Nga nà y là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o, ông viết kịch Ãức kia là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o, và rất nhiá»u thuáºt ngữ của nghá» diá»…n mà hắn cÅ©ng chỉ má»›i được nghe lần đầu. Hắn tuy là ngÆ°á»i viết văn nhÆ°ng lại rất sợ bà n chuyện văn chÆ°Æ¡ng và những lý luáºn nà y khác của văn chÆ°Æ¡ng. Hắn chủ trÆ°Æ¡ng chấp nháºn má»i phong cách nghệ thuáºt, má»i cách nhìn, má»i quan Ä‘iểm rồi tuỳ cái tạng của mình mà thâu nạp, biến hoá. Vợ hắn thấy chồng trả lá»i thá» Æ¡ má»i câu há»i cho rằng hắn là thằng Ãch ká»·, chỉ muốn tiến bá»™ má»™t mình, không muốn dắt kéo vợ cùng tiến theo. "Anh sợ vợ anh đầu óc mở mang thì không dá»… bắt nạt nhÆ° trÆ°á»›c chứ gì?", vợ hắn đã có lần Ä‘ay nghiến hắn thế. Hắn liá»n há»i lại, chị Sá»u ở Ä‘oà n chèo có há»c hà nh gì đâu, Ä‘Ã n bà đã lá»›n tuổi mà say sÆ°a tối ngà y thì là cái giống loà i gì? Vợ hắn nÃn thinh, hắn lại nói tiếp: "Chị ấy thuá»™c cái giống loà i các nghệ sÄ© rất có tà i, tà i bẩm sinh, em đã xem chị ấy diá»…n trÃch Ä‘oạn Suý Vân giả dại rồi đấy! Há»c thế nà o được, bắt chÆ°á»›c thế nà o được mà cÅ©ng chả có phÆ°Æ¡ng pháp nà o, lý luáºn nà o giải nghÄ©a nổi. Nó là cái huyá»n bà muôn Ä‘á»i của nghệ thuáºt". NhÆ°ng vợ hắn không thể nghe ra, không thể hiểu nổi và vá» già đã nói thẳng: "Anh đã coi khinh tôi, ruồng rẫy tôi từ ngà y ấy".
CÅ©ng trong những năm ở Ä‘oà n kịch, vợ hắn chả có vai diá»…n nà o khiến ngÆ°á»i xem phải nhá»›, nhÆ°ng sau má»—i chuyến Ä‘i của Ä‘oà n vợ hắn vẫn có thêm rất nhiá»u bạn bè thuá»™c nhiá»u quân chủng mà đoà n kịch tá»›i phục vụ. Có ông cán bá»™ cấp trung Ä‘oà n viết cho vợ hắn: "Trong những ngà y được gần gÅ©i Ä‘oà n anh chỉ để ý có mình em thôi, má»i lá»i nói của em Ä‘á»u đẹp, má»i cá» chỉ của em Ä‘á»u đẹp, em là đại diện cho má»i vẻ đẹp của các cô gái quê vùng đồng bằng Bắc Bá»™..." CÅ©ng nhÆ° các cô gái vùng đất lá»a VÄ©nh Linh, há» Ä‘á»u rất trẻ, rất đẹp nhÆ°ng là cái đẹp trong hy sinh, trong vô và n những vất vả của má»—i ngà y, cái đẹp trong khói lá»a chiến tranh. Nếu kéo các cô ấy ra khá»i môi trÆ°á»ng hỠđã sống, theo chồng ra Hà Ná»™i để là m má»™t nhân viên cá»a hà ng máºu dịch hay má»™t cÆ¡ quan nà o đó thì há» lại trở thà nh các cô gái ná»a quê ná»a tỉnh rất khó chịu, rất vô duyên vì hỠđã phải chối bá» những cái vốn là phép mầu của mình để há»c đòi những cái vốn là khắc tÃnh của mình.
Trong những năm 60 hắn viết rất khá»e, cái nà o hắn viết cÅ©ng Ä‘á»c được cả, các nhà phê bình đã nói vá» hắn khi kết bà i là "má»™t cây bút trẻ có triển vá»ng". Năm 1960 hắn được giải nhất truyện ngắn Má»™t cặp vợ chồng của tuần báo Văn Nghệ. Rồi hắn viết truyện vừa Chuyện ngÆ°á»i tổ trưởng máy kéo đăng trên Tạp chà Văn nghệ. Năm 1961 hắn Ä‘Æ°a in táºp truyện ngắn đầu tiên Mùa lạc. Năm 1962 in tiếp tiểu thuyết Xung Ä‘á»™t quyển 2. Năm 1963 ra tiếp tiểu thuyết Má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng và các truyện Hãy Ä‘i xa hÆ¡n nữa, Tầm nhìn xa, NgÆ°á»i trở vá», Gia đình lá»›n. Năm 1968 in tiểu thuyết ÃÆ°á»ng trong mây.
Ná»a năm sau những năm 60 chiến tranh đã lan ra cả nÆ°á»›c. Miá»n Bắc sau mÆ°á»i năm được sống trong hoà bình lại phải đối mặt vá»›i bom đạn của chiến tranh, không phải chỉ má»™t và i năm mà sẽ kéo dà i tá»›i ngà y cả nÆ°á»›c đã già nh được Ä‘á»™c láºp và thống nhất. Mình thì quyết tâm thế nhÆ°ng Mỹ cÅ©ng không thể chịu thua, má»™t cuá»™c chiến tranh của Mỹ, không chỉ có tiá»n bạc, sinh mạng lÃnh Mỹ mà có cả danh dá»± má»™t siêu cÆ°á»ng ký cược và o đó. Nên hắn lo lắm. Má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i phải tham gia những hai cuá»™c chiến tranh lá»›n, là cuá»™c Ä‘á» sức dà i ngà y giữa má»™t nÆ°á»›c nghèo và yếu vá»›i những nÆ°á»›c giầu và rất giầu, mạnh và rất mạnh, quả là ê ẩm. Chả có việc gì được hoà n thà nh trá»n vẹn trong vòng mÆ°á»i năm hoà bình cả, gia đình dang dở, nghá» nghiệp dang dở, tháºm chà đến chá»— ở, chá»— là m cÅ©ng tạm bợ, cÅ©ng có thể đổi thay. Và không thể hình dung trong mÆ°á»i năm nữa mình sẽ nhÆ° thế nà o, vợ hắn đã tá» rõ cái gan lì, cái tháo vát, cái tá»± láºp và coi những vất vả của cuá»™c sống thá»i chiến chả đáng là cái gì. Vẫn cÆ°á»i đùa, vẫn là m đẹp theo sá»± chỉ dẫn của chúng bạn, tÃnh toán má»i việc thản nhiên, bình tÄ©nh nhÆ° có thể sống vá»›i những cái không bình thÆ°á»ng, những cái tạm bợ đến hết Ä‘á»i. Má»™t gia đình bá»—ng chốc phải chi tiêu những mấy nÆ¡i, mẹ và con trai lá»›n Ä‘i sÆ¡ tán ở trại trẻ quân Ä‘á»™i, hắn có lúc là m việc ở Hà Ná»™i có lúc là m việc ở nÆ¡i sÆ¡ tán, còn vợ và con nhá» lại ở má»™t nÆ¡i sÆ¡ tán khác cùng vá»›i cÆ¡ quan. Má»™t tuần vợ hắn vẫn phải vá» Hà Ná»™i má»™t lần, ngủ lại má»™t đêm để sáng sá»›m hôm sau đến của hà ng nhà thá» mua hà ng ở các ô phiếu, phiếu thịt, phiếu cá, phiếu nÆ°á»›c chấm, cả phiếu Ä‘áºu phụ cÅ©ng phải mua. Thịt lá»c nạc là m ruốc hay kho mặn, mỡ rán lấy mỡ đổ và o các lon gigô, cá kho mặn hoặc rán, Ä‘áºu phụ cÅ©ng rán, là m hì hụi cả buổi trong má»™t khu nhà rá»™ng mênh mông chỉ còn lÆ°a thÆ°a và i bóng ngÆ°á»i, lại là khu dân cÆ° ngay dÆ°á»›i chân cầu Long Biên, cầu lại chÆ°a bị sáºp nên máy bay quần đảo cả ngà y, còi báo Ä‘á»™ng cÅ©ng hú suốt ngà y, và những tiếng loan báo trên Ä‘Ã i máy bay tá»›i gần, máy bay đã bay xa ra rả từ sáng đến tối nhÆ° đã là má»™t phần của cuá»™c sống thà nh phố. Khoảng 3 giá» chiá»u, vợ hắn buá»™c các là n túi và o xe đạp lên chá»— trại trẻ Ä‘Æ°a thức ăn cho mẹ và thăm con, Ä‘i và o những giá» máy bay hoạt Ä‘á»™ng mạnh nhất, cứ đạp xe lững thững, vừa đạp vừa tÃnh toán những việc phải là m, số tiá»n phải chi tiêu và chÆ°Æ¡ng trình sẽ phải đến nÆ¡i nà y nÆ¡i kia trong tuần, tuyệt nhiên không để ý đến còi báo Ä‘á»™ng, đến tiếng loa báo xa gần của máy bay, và cả tiếng bom nổ nếu không phải ngay trên Ä‘Æ°á»ng mình Ä‘i, vợ hắn nói vá»›i hắn thế. Vợ hắn đến chá»— mẹ và con trá»i đã xâm xẩm tối, lại lăn và o nấu nÆ°á»›ng má»™t bữa ăn tÆ°Æ¡i, giặt giÅ© khâu vá quần áo, trò chuyện vá»›i gia đình cho bà cháu ở trá», biếu quà , gá»i tiá»n trá» má»—i tháng, sáng hôm sau lại đạp xe sang cÆ¡ quan của chồng, ra chợ mua thức ăn là m má»™t bữa cÆ¡m thà nh phố để chồng và các bạn chồng được ăn ngon má»™t bữa, khoảng gần tối má»›i trở vá» cÆ¡ quan của mình, tắm rá»a và cho con nhỠăn, há»i han công việc phải là m trong ngà y mai và những ngà y tá»›i. Những công việc của vợ hắn trong năm năm sÆ¡ tán cÅ©ng là những công việc của chị Vách vợ ông thiếu tá hà ng xóm, cÅ©ng là gái quê lên tỉnh, há»c vấn chỉ viết được má»™t chữ ký, suốt những năm ở cùng má»™t dãy nhà hắn chÆ°a bao giá» nhìn thấy vợ chồng há» Ä‘i sóng đôi vá»›i nhau, cÅ©ng không thấy há» Ä‘i xem phim xem kịch cùng vá»›i con cái (giống hệt vợ chồng hắn). Ông chồng suốt ngà y Ä‘á»c sách, nghiên cứu, viết lách những gì gì, ăn cÆ¡m riêng, ngủ phòng riêng nhÆ° ông chủ. Rồi ông ta phải nằm bệnh viện cả năm vì bị tai biến mạch máu não và chết ở bệnh viện. Hai con trai há»c hà nh dang dở, chả có nghá» ngá»—ng gì, sau ngà y bố chết thằng anh tá»± dÆ°ng mắc bệnh tâm thần, lúc Ä‘i trại, lúc ở nhà , hai đứa con gái xấu xÃ, lòng khòng, đã hăm mấy tuổi vẫn chÆ°a có thằng con trai nà o tá»›i thăm há»i, chá»c ghẹo. Bà mẹ ngà y má»™t già đi, sáng sáng Ä‘á»™i thúng xôi ra đầu Ä‘Æ°á»ng ngồi bán cho những ngÆ°á»i Ä‘i là m sá»›m ăn vá»™i. Bà vẫn cÆ°á»i nói suốt ngà y, nhÆ° đã lấy cái vui thay cho cái buồn, lấy cái cÆ°á»i để át Ä‘i tiếng khóc. Truyện ngắn Ãá»i khổ viết vá» bà Vách hai chục năm sau chÃnh là chuyện của vợ chồng hắn, là sá»± tá»± nháºn lá»—i và bà y tá» lòng biết Æ¡n đối vá»›i vợ theo cái cách của hắn, dẫu sao vợ hắn vẫn may mắn hÆ¡n bà Vách vì công sức má»™t Ä‘á»i đã được chồng con Ä‘á»n bù. NhÆ°ng vợ hắn lại không cần được Ä‘á»n bù bằng cái danh của chồng hay sá»± trưởng thà nh của con cái, vợ hắn vẫn nói: "Tôi không cần cái danh của anh, cÅ©ng không cần tiá»n bạc của chúng nó, tôi cần cái tình cảm kia, sống được má»™t năm nhÆ° vợ chồng bác Ãiá»m rồi chết tôi cÅ©ng hả!" Bác Ãiá»m là bà chị ruá»™t của vợ hắn, hÆ¡n em gái gần hai chục tuổi, chị sinh con đầu thì mẹ sinh con út, em bú chị, cháu bú bà , mẹ chết sá»›m thì chị buôn bán nuôi em, coi em nhÆ° con. Năm hắn lấy vợ thì ông anh rể của vợ đạp xe xÃch lô, còn bà chị thì buôn bán vặt vãnh ở cá»a ga Hà Ná»™i, con cái là m các nghá» vất vả nhÆ°ng lÆ°Æ¡ng thiện và há» không há» há»i vay tiá»n vợ chồng hắn bao giá». ChÃnh hắn cÅ©ng thÃch đến chÆ¡i nhà bà chị vợ và ông anh rể, nhà của hỠở trong ngõ sâu của phố Khâm Thiên, hÆ¡i lầy lá»™i khi trá»i mÆ°a và rất cháºt vá»›i má»™t gia đình có những năm ngÆ°á»i. Mà lại hay bà y cá»— bà n má»—i lần giá»— tết, khách má»i ngồi chen nhau trên cái phản má»™c, còn con cháu trải chiếu ngồi chen chúc dÆ°á»›i đất. Mâm má»i khách có má»i đồ xà o nấu của má»™t bữa cá»—, còn mâm dÆ°á»›i chỉ có má»™t Ä‘Ä©a thịt ba chỉ luá»™c, miến xà o lòng và má»™t nồi to canh bánh Ä‘a nấu vá»›i cua. Mà vui lắm, cÆ°á»i đùa rầm rầm, mặt ông lão đã Ä‘á» á»ng sau và i chén rượu, bắt đầu nói năng huyên thuyên, bà vợ cÅ©ng uống rượu rồi bÆ°á»›c ra giữa nhà vừa hát vừa múa vì bà có máu đồng bóng. Con cháu ngồi xung quanh nhìn mẹ nhìn bà hò hét cổ vÅ©. Ãó là cảnh tượng má»™t gia đình hạnh phúc, má»™t cặp vợ chồng hạnh phúc nhÆ° Æ°á»›c ao từ thá»i còn trẻ của vợ hắn. Những lúc giáºn dữ vá»›i chồng vá»›i con, vợ hắn lại gầm gà o: "Thà tôi lấy má»™t thằng phu hồ, má»™t thằng đạp xe xÃch lô nhÆ°ng là vợ chồng tháºt, còn lấy má»™t ông nhà văn vừa có danh vừa có tiá»n nhÆ°ng sống vá»›i nhau nhÆ° khách trá» tôi cÅ©ng chả thiết đâu!" Vợ là của hắn, là tà i sản của hắn, là má»™t ná»a của chÃnh hắn lại có thể nghÄ© vá» hắn lầm lẫn đến thế sao!
26.
Những năm 70 cÅ©ng là những năm hết sức quan trá»ng đối vá»›i má»™t Ä‘á»i văn cÅ©ng nhÆ° má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i của hắn. Ông Trá»i đã chiá»u hắn má»™t ná»a, Ãt ngÆ°á»i được chiá»u đến thế. NhÆ°ng ông cÅ©ng trừng phạt hắn má»™t ná»a, cái sá»± trừng phạt vừa bất thần vừa tà n nhẫn. Từ những năm nà y hắn má»›i hiểu ra lá»i khuyên của các cụ từ những ngà y xá»a ngà y xÆ°a: "Mất nhiá»u cÅ©ng chá»› vá»™i buồn, được nhiá»u cÅ©ng chá»› vá»™i vui". Trong mất có được, trong được có mất, nhất là được nhiá»u là tai hoạ sẽ tá»›i liá»n nếu không biết giữ cái ngấn chừng má»±c. Khi vợ hắn sinh đứa con gái út và o năm 1970 liá»n được bạn bè bình luáºn: "Cái số thằng ấy đến là may mắn, muốn sao được váºy". Lại có ngÆ°á»i nói: "Nó có biết buồn là gì, má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i không có buồn, không có thất bại là m sao viết được văn!" Thế là hắn bắt đầu sợ, vì đã linh cảm được má»™t tai hoạ rất lá»›n Ä‘ang tìm Ä‘Æ°á»ng đến hắn, đến và o lúc nà o, bằng cách nà o thì hắn không thể biết, nhÆ°ng chắc chắn sẽ xuất hiện và o lúc hắn bất ngá» nhất. CÅ©ng trong năm 1970 hắn Ä‘Æ°a in má»™t lúc hai cuốn tiểu thuyết: Ra đảo và Chủ tịch huyện. Cuốn Ra đảo viết rất công phu nhÆ°ng bị chê vì tác giả đã lạm dụng tiếng địa phÆ°Æ¡ng quá nhiá»u. Quả tháºt cái giá»ng Quảng Trị, ngôn ngữ Quảng Trị là hết sức thÃch hợp vá»›i má»™t vùng đất sóng gió, cát đá, bão tố. Con ngÆ°á»i cÅ©ng nhÆ° được tạc bằng đá, cây cối của vùng đất nà y cÅ©ng gân guốc, nhá»n sắc, đất và ngÆ°á»i Ä‘á»u đã quen vá»›i biến Ä‘á»™ng, vá»›i chinh chiến từ thá»i Trịnh Nguyá»…n phân tranh, đất không hiá»n, ngÆ°á»i cÅ©ng không hiá»n và tiếng nói cà ng không hiá»n. Hắn là ngÆ°á»i hiá»n là nh, thÃch nhân nhượng, thÃch rút lui nên rất ngưỡng má»™ những tÃnh cách đối nghịch: cái dÅ©ng mãnh, cái không khoan nhượng, cái quyết liệt. Và hắn đã tìm thấy những cái hắn thiếu ở những con ngÆ°á»i dá»c ven biển Quảng Trị. NhÆ°ng sá»± sùng má»™ thiếu tỉnh táo ấy đã là m há»ng cuốn sách vá» phÆ°Æ¡ng diện nghệ thuáºt. Còn ở Chủ tịch huyện hắn và các nguyên mẫu bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách, cái khoảng cách vá» tầm nhìn, tầm nghÄ©, cái khoảng cách vá» tÆ° tưởng. Tức là các nhân váºt văn há»c Ä‘á»u cao hÆ¡n, đẹp hÆ¡n, lý tưởng hÆ¡n những mẫu ngÆ°á»i có tháºt, kể cả nguyên mẫu là má»™t ông bà thÆ° tỉnh uá»· nà o đó. Vì cảm nháºn của nghệ sÄ© do Ä‘á»c nhiá»u, biết nhiá»u, lại là m nghá» nghệ thuáºt nên bao giá» cÅ©ng tinh tế, nhạy bén hÆ¡n các nguyên mẫu mà há» chá»n lá»±a. Vá»›i hắn chỉ cần nghe má»™t tiếng cÆ°á»i, nhìn má»™t ánh mắt, nắm má»™t bà n tay là đã biết được phần nà o ngÆ°á»i nói chuyện vá»›i mình là đáng tin hay không đáng tin, là ngÆ°á»i có thể cá»™ng tác được hay chỉ nên quen biết qua loa rồi quên Ä‘i. Và hắn đã truyá»n những kinh nghiệm của hắn cho các nhân váºt của mình. Nói cho đúng các nhân váºt văn há»c của hắn chỉ mượn các nguyên mẫu có cái vá» ngoà i, cà i phần xác, còn cái phần hồn, cái phần tÆ° tưởng của nhân váºt thì vẫn là hắn, bất kể há» là bà thÆ° tỉnh uá»· hay chỉ là chủ tịch má»™t xã, là má»™t nhà báo hay má»™t lãng tá», má»™t ông già đã gần ká» cái chết hay má»™t chà ng trẻ tuổi Ä‘ng háo hức bÆ°á»›c những bÆ°á»›c đầu tiên trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i. Chủ tịch huyện được bạn bè khen, bạn Ä‘á»c khen, còn ông Nguyên Hồng gặp hắn ở quán bia Ä‘Æ°á»ng Trần HÆ°ng Ãạo liá»n giÆ¡ má»™t bà n tay lên và bảo: "Nà y, Chủ tịch huyện viết tốt đấy!"
Khoảng cuối năm 1970, hắn được Ä‘i dá»± Há»™i nghị các nhà văn à Phi cùng vá»›i nhà văn lão thà nh Tô Hoà i, há»p ở New Delhi - Ấn Ãá»™ cùng vá»›i Ä‘oà n nhà văn miá»n Nam là Phan Tứ và Thu Bồn. Cả hai Ä‘oà n Ä‘á»u phải qua MátxcÆ¡va, ở lại mấy hôm rồi cùng lên Ä‘Æ°á»ng vá»›i các nhà văn Liên Xô trên má»™t chuyến máy bay. Hắn đến MátxcÆ¡va lần nà y là lần thứ hai cách lần thứ nhất mÆ°á»i ba năm. Lần trÆ°á»›c hắn Ä‘i cùng Ä‘oà n Thanh niên Việt Nam tham dá»± Festival Thanh niên 1957, Ä‘i bằng xe lá»a, qua Trung Quốc ở lại Ãt ngà y rồi Ä‘i xe lá»a tiếp qua vùng đất Viá»…n Ãông của Liên Xô rồi tá»›i MátxcÆ¡va. Chuyến Ä‘i cuối năm 1970 Ä‘i bằng máy bay IL.62, lần đầu tiên trong Ä‘á»i hắn được Ä‘i máy bay má»—i lần lên xuống muốn nôn thốc, rồi hắn lại nghÄ© lẩn thẩn nhÆ° má»™t anh nhà quê, cái ống thép bá»c kÃn chứa mấy trăm con ngÆ°á»i bay lÆ¡ lá»ng từ à sang Âu lỡ nó rÆ¡i má»™t cái thì sao nhỉ ? Cho đến bây giá» má»—i lần Ä‘i máy bay hắn Ä‘á»u nghÄ© nếu bất thần nó rÆ¡i xuống thì sao nhỉ? Thì chết cả nút chứ còn sao! Nên hắn sợ lắm, cứ bÆ°á»›c chân lên máy bay là sợ. Hắn rong chÆ¡i nÆ°á»›c ngoà i khoảng ná»a tháng rồi vá», ở nhà được khoảng má»™t tháng thì được lệnh Ä‘i chiến dịch ÃÆ°á»ng 9 Nam Là o. Hắn đến nÆ¡i thì chiến dịch cÅ©ng Ä‘ang hồi kết thúc. Bá»™ TÆ° lệnh chiến dịch giá»›i thiệu hắn xuống má»™t Ä‘Æ¡n vị xe tăng, rồi hắn Ä‘i la cà các Ä‘Æ¡n vị bá»™ binh khác, giữa các đợt Ä‘i ngắn ngà y hắn lại vá» nằm khu lán của các phái viên thuá»™c nhiá»u Tổng cục của Bá»™ Tổng tÆ° lệnh. HỠđã thay nhau Ä‘i xuống các binh chủng trong suốt chiến dịch để kiểm tra, đôn dốc những công việc của chuyên ngà nh nên má»—i ngÆ°á»i có cả má»™t kho chuyện còn chÆ°a nhạt mùi máu và mùi khói đạn của chiến trÆ°á»ng, tối tối lại ngồi quây quần trên những tấm giát nứa thay giÆ°á»ng, căng thêm má»™t tấm vải dù lá»›n chắn gió, pha má»™t bình nÆ°á»›c trà đặc, hút thuốc cuốn, thuốc Ä‘iếu, thuốc là o; bình luáºn, tranh cãi, tán róc đủ thứ chuyện, từ chuyện lÃnh đến chuyện quan cho mãi tá»›i ná»a đêm. Chắc hẳn cái ông VÅ© Trá»ng Phụng cÅ©ng đã được nghe vô khối chuyện buồn cÆ°á»i của cái thá»i ông ở những căn phòng cháºt chá»™i, bẩn thỉu mà khách trá» má»—i đêm Ä‘á»u là dâng là ng bẹp, dân nghiện lúc đã no thuốc thì thiếu gì chuyện để nói, toà n là những chuyện đã được chắt lá»c, được ép nén thà nh biểu tượng, những Ä‘iển hình cùng vá»›i những câu nói cá»a miệng trong dân gian thá»i ấy, Xuân Tóc Ãá», bà Phó Ãoan, cụ Cố Hồng và cả má»™t lÅ© lÄ© ngÆ°á»i ngợm của má»™t thá»i nhố nhăng chắc đã lần lượt xuất hiện trong những câu chuyện phiếm quanh những ngá»n đèn dầu lạc của dân nghiện cả. ChÃnh là các bạn hút có danh và vô danh đã cung cấp cho VÅ© Trá»ng Phụng những mẩu chuyện quý giá, những Ä‘iển hình quý giá để ông có thể xây dá»±ng được cuốn tiểu thuyết hoạt kê bất hủ Số Ãá». Tất nhiên phải có cái thiên tà i của VÅ© Trá»ng Phụng nữa. ChÃnh trong những ngà y Ä‘i lang thang vá»›i nhiá»u Ä‘Æ¡n vị tham gia chiến dịch, gặp đủ má»i ngÆ°á»i cần gặp, nghe đủ má»i chuyện, toà n là những chuyện có thể và o thẳng văn chÆ°Æ¡ng được cả mà hắn đã nghÄ© rất nhiá»u đến má»™t tà i năng tiểu thuyết rất mạnh mẽ mà hắn vô cùng ngưỡng má»™: VÅ© Trá»ng Phụng.
Giữa năm 1971, không quân Mỹ lại bắn phá trở lại những tỉnh thuá»™c khu 4, thÆ°a thá»›t hÆ¡n nhÆ°ng cuá»™c sống trong đó láºp tức trở lại thá»i chiến nhÆ° những năm 1965 đến 1968. Trong đợt bắn phá nà y, bên báo bạn mất hai ngÆ°á»i: anh Tô Ân và Tuấn. Hắn không thể nà o quên được cái cảnh tượng Ä‘au Ä‘á»›n của gia đình Tuấn buổi chiá»u là m lá»… truy Ä‘iệu anh tại trụ sở báo Quân Ä‘á»™i Nhân dân. Anh là con trai duy nhất của má»™t dòng há» rất hiếm con trai. Bố mẹ sinh anh khi hỠđã lá»›n tuổi, anh đã có vợ con nhÆ°ng đứa con đầu lại là con gái, nghe nói vợ anh đã mang thai, hy vá»ng đứa con sau là con trai thì cái mất của hôm nay chÆ°a phải đã mất hoà n toà n. Cả hai cụ Ä‘á»u đã gần tám chục tuổi, tóc bạc phÆ¡, bà dá»±a và o ông cứ run bần báºt, ông cÅ©ng run, cả hai dúm xÆ°Æ¡ng da cứ dÃnh và o nhau, đến má»™t giá»t nÆ°á»›c mắt khóc con cÅ©ng không thể có, chỉ thấy hai tròng con mắt ngầu Ä‘á» nhÆ° đã bị đốt cháy. Hắn cùng bạn bè đến trÆ°á»›c mặt hai cụ, đầu cúi xuống nhÆ° kẻ có tá»™i, là cái tá»™i hắn đã có hai con trai nối dõi mà hắn vẫn còn sống, còn bạn hắn đến má»™t giá»t máu lÆ°u lại cho bố mẹ dá»±a và o đó mà sống tiếp cÅ©ng không có. Ông trá»i cÅ©ng bất công, có gia đình ở Hà Ná»™i, hắn Ä‘i lại từ năm còn há»c tiểu há»c, có năm con trai vừa là đà n anh của hắn vừa là bạn hắn Ä‘i đánh Pháp suốt tám năm, đến ngà y hoà bình lần lượt trở vỠđủ năm ngÆ°á»i, không phải năm mà là tám ngÆ°á»i vì có thêm ba cô con dâu nữa, thêm hai đứa cháu ná»™i là mÆ°á»i ngÆ°á»i, Ä‘i năm vá» mÆ°á»i là chuyện có tháºt. Còn má»™t chuyện thÆ°Æ¡ng tâm nữa, là cái hồi sau của buổi lá»… truy Ä‘iệu, cÅ©ng là nghe nói chứ chÆ°a hẳn đã là chuyện tháºt, cÅ©ng mong thế. Ấy là ngÆ°á»i vợ của Tuấn, y tá má»™t bệnh viện, đã ngầm phá cái thai đã ba tháng. Vì chồng chết thì ai nuôi các con của cô, nuôi má»™t đứa thì được chứ nuôi hai đứa chịu sao thấu. Bố mẹ chồng thì quá già , các bà chị chồng Ä‘á»u nghèo, xÆ°a nay em trai vẫn giúp các chị chứ các chị giúp thế nà o được em dâu. Cô ấy lại còn trẻ, má»›i ba mÆ°Æ¡i tuổi, gái goá hai con thằng Ä‘Ã n ông nà o dám rÆ°á»›c. ThÆ°Æ¡ng chồng và bố mẹ chồng thì vẫn thÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng vì nhà chồng mà phải sống khốn khổ nhiá»u năm tháng còn lại thì không nên mà cÅ©ng không thể. Cái việc phá thai bảo là tà n nhẫn cÅ©ng được, mà bảo là nhân đạo cÅ©ng được, vì má»™t ngÆ°á»i đã chết mà hà nh hạ những ba ngÆ°á»i còn sống, theo hắn má»›i tháºt là tà n nhẫn. Trong thâm tâm hắn ủng há»™ việc là m của vợ bạn, hãy cứu lấy những ngÆ°á»i còn sống là việc quan trá»ng nhất, nên là m nhất. Hắn là nhà văn có tÆ° tưởng tá»± do và cấp tiến mà lại. NhÆ°ng vợ hắn vá» già lại nói vá»›i hắn trong nÆ°á»›c mắt: "Anh Ä‘i rồi anh viết, hết cuốn nà y đến cuốn khác, ngÆ°á»i Ä‘Æ°a kẻ đón, chả có lúc nà o anh phải buồn cả, nhÆ°ng vợ anh má»™t Ä‘á»i hầu hạ bố con anh mà không được má»™t lá»i Ä‘á»™ng viên, má»™t câu nói âu yếm, chỉ có cau có vá»›i gắt gá»ng thôi, sống nhÆ° thế là khổ lắm nhÆ°ng tôi còn biết Ä‘i đâu bây giá», ở vá»›i ai bây giá». Chả lẽ lại vá» quê sống má»™t mình chá» chết!" Lá»i nói ấy là lá»i nói từ đáy sâu địa ngục vá»ng lên, và cái ngÆ°á»i đã tạo ra cảnh địa ngục trần gian cho vợ mình lại chÃnh là nhà văn tá»± do có tÆ° tưởng cấp tiến. Trong má»™t con ngÆ°á»i chả lẽ lại cùng tồn tại hai cách nghÄ© hai cách sống trái ngược nhau đến thế sao!
Năm 1972 Mỹ ném bom trở lại thà nh phố Hải Phòng và rải mìn ở cảng, dữ dá»™i hÆ¡n những năm trÆ°á»›c. Các cÆ¡ quan của quân Ä‘á»™i và dân sá»± lại rục rịch sÆ¡ tán lần thứ hai. Lần nà y mẹ hắn Ä‘i sÆ¡ tán vá»›i em trai hắn vì đã yếu nhiá»u. Còn hắn cho thằng lá»›n Ä‘i cùng vá»›i cÆ¡ quan của hắn vì nó đã lá»›n. Thằng bé má»›i 15 tuổi nhÆ°ng lá»±c lưỡng, tháo vát nhÆ° trai 18. Nó tá»± nguyện nháºn là m những việc nặng phụ giúp chị nấu cÆ¡m ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng được cÆ¡ quan thuê đến nấu cÆ¡m cho bá»™ pháºn sÆ¡ tán. Lại nháºn giúp các bạn Ä‘Ã o hầm tại các gia đình đến trá», tổ chức sinh hoạt văn nghệ má»—i tối để các bạn khá»i buồn, rồi viết cả Ä‘Æ¡n xin được tòng quân đánh Mỹ dẫu chÆ°a đến tuổi. Những ngà y nghỉ nó không Ä‘i chÆ¡i đâu cả, gánh phân ra ruá»™ng giúp gia đình bố con hắn ở nhá», giúp chị chủ nhà nấu cÆ¡m má»—i sáng sá»›m để chị có thì giá» chăm lo cho mấy đứa nhá» trÆ°á»›c khi Ä‘i là m. Và rất say mê nghe chuyện chiến trÆ°á»ng của chú Ngô Thảo, vì chú là ngÆ°á»i của chiến trÆ°á»ng má»›i được Ä‘iá»u vá» tạp chà phụ trách phần phê bình, lý luáºn. Nó là đứa con có đầy đủ phẩm chất má»™t công dân xã há»™i chủ nghÄ©a, là nhân váºt tÃch cá»±c trong các sáng tác văn há»c của bố nó. NhÆ°ng thằng em nó, má»™t đứa là m nghá» kinh doanh gặp may mắn mấy năm gần đây đã bình luáºn vá» ngÆ°á»i anh cả nhân ngà y giá»— của anh vá»›i bố: "Nếu ông H. còn sống thì cÅ©ng chỉ là m được má»™t anh viên chức gÆ°Æ¡ng mẫu nhÆ°ng nghèo kiết là cùng, ngÆ°á»i tốt thế thì còn là m gì hÆ¡n được. Không chừng con lại phải cấp lÆ°Æ¡ng tháng nhÆ° vá»›i ông K." Bố nó bảo: "Nếu còn anh H. thì là m gì có mà y, tao đã có hai thằng con trai là quá đủ đâu cần đến má»™t thằng thứ ba". Thằng con út cÆ°á»i toe toét: "Thế là số bố may mắn đấy, bố luôn luôn gặp may mà , thá»i nà y mà bố mẹ có trong nhà những hai thằng viên chức ăn lÆ°Æ¡ng tháng thì có muốn ăn bát phở má»—i sáng cÅ©ng phải tÃnh toán". Nó nói má»™t cách trắng trợn, má»™t cách đáng ghét nhÆ°ng chả lẽ lại bảo không đúng? Trong thá»i gian phải rá»i Hà Ná»™i Ä‘i đến những nÆ¡i sÆ¡ tán, má»—i gia đình phải là m thêm bao nhiêu việc mà chỉ có hai vợ chồng, các con Ä‘á»u còn nhá» cả. Trong khu táºp thể tai hoạ đã giáng xuống hai nhà trong những ngà y nà y, má»™t bà bị bom trên cầu phao sông Hồng trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i thăm con, má»™t bà bị xe quân sá»± cán chết ở Phùng trên Ä‘Æ°á»ng vá» Hà Ná»™i. Hai ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông vá»›i má»™t lÅ© con dại, vá»›i má»™t đống công việc, không có ngÆ°á»i chia sẻ, mắt trõm sâu, môi nhợt trắng, mặt mÅ©i lem nhem những râu ria không kịp cạo, nhìn và o mặt bạn hắn muốn ứa nÆ°á»›c mắt. Còn hắn, hắn vẫn là ngÆ°á»i sung sÆ°á»›ng. Lúc con còn nhá» thì mẹ chồng chia sẻ má»i khó nhá»c vá»›i con dâu để hắn yên tâm Ä‘i viết. Lúc con đã lá»›n thì con thay mẹ hầu bố để bố ngồi viết. Ngồi viết mà được con hầu cÆ¡m, hầu Ä‘Ã o hầm nÆ¡i ở, hầu Ä‘un nÆ°á»›c nóng để bố tắm má»™t tuần hai lần khi trá»i và o rét và cÅ©ng má»™t tuần hai lần giặt quân áo cho bố. Ãợt sÆ¡ tán thứ nhất hắn còn phải đạp xe đến cÆ¡ quan của vợ Ä‘Æ°a tiá»n hà ng tháng và nhiá»u thứ lặt vặt, đợt sÆ¡ tán thứ hai má»i sá»± Ä‘i lại hắn Ä‘á»u nhá» con cả. Hắn chỉ có má»™t việc ban ngà y ngồi viết, tối đến thì ngồi tán chuyện nhân tình thế thái vá»›i ông giáo chủ nhà , nguyên chủ tịch xã những năm đánh Pháp, má»›i trở lại nghá» gõ đầu trẻ khoảng mÆ°Æ¡i năm nay. Cả hai ông bà đá»u ăn nói nhá» nhẹ, cá» chỉ khoan thai, Ä‘á»u thÆ°a dạ vá»›i nhau, kÃnh nhau nhÆ° khách, thoạt nhìn hắn cÅ©ng ngượng, hÆ¡i khó chịu, vá»›i những ngÆ°á»i ruá»™t thịt mà còn gò bó thế thì cái phần tá»± do của mình được dùng và o lúc nà o. NhÆ°ng ở lâu lại thấy chỉ có sá»± kÃnh trá»ng lẫn nhau má»›i tạo được sá»± gắn bó và ý thức trách nhiệm của má»—i thà nh viên vá»›i truyá»n thống của gia đình, bất chấp má»i thay đổi của thá»i cuá»™c. NgÆ°á»i ở nông thôn mà xem ra cách sống lại văn minh hÆ¡n nhiá»u gia đình ở Hà Ná»™i. NhÆ° gia đình của hắn chẳng hạn, gia đình trà thức mà sống buông tuồng, tuỳ tiện, bắt đầu từ chÃnh ngÆ°á»i chủ gia đình, rồi đến vợ con cÅ©ng quen theo cách sống đó, cÆ°á»i nói rất to, gắt gá»ng nhau cÅ©ng rất to, ăn cÆ¡m trải chiếu dÆ°á»›i đất, nồi nhỠđặt giữa, nồi lá»›n đặt cạnh mâm, vừa ăn vừa dặn bảo công việc, nhồm nhoà m, hể hả, mồ hôi chảy nhá»… nhại trên mặt bố mặt con nhÆ° gia đình của má»i ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng. Hắn thÃch thế, hắn tá»± hà o được sống nhÆ° thế vì hắn là nhà văn của giai cấp vô sản, thù ghét má»i biểu hiện của tầng lá»›p quà tá»™c và tÆ° sản. Vá» già hắn má»›i biết, ở các xã há»™i trÆ°á»›c, giai cấp vô sản là tầng lá»›p nghèo khổ nhất nên không là m chủ được váºn mệnh của mình, tất cả Ä‘á»u tuỳ thuá»™c và o sá»± may rủi. Công ăn việc là m, dá»±ng vợ gả chồng, sinh con đẻ cái, nuôi dạy con cái ăn há»c gặp cÆ¡ may thì má»i sá»± trót lá»t, không gặp may thì gia đình chia ly, con cái má»—i đứa Ä‘i má»™t phÆ°Æ¡ng kiếm sống hoặc phải Ä‘i ăn Ä‘i ở cho những ngÆ°á»i giầu có trong há», có chà và có Ä‘iá»u kiện theo há»c thì há»c cÅ©ng giá»i, nhiá»u ngÆ°á»i rất giá»i, còn tá»± buông thả thì suốt Ä‘á»i vô há»c. Do nghèo đói nên gia đình thiếu ká»· cÆ°Æ¡ng, gặp đâu hay đó vì không thể tÃnh trÆ°á»›c, không có Ä‘iá»u kiện để tÃnh trÆ°á»›c bất cứ việc gì sinh ra thói quen tuỳ tiện, rồi do quá túng thiếu, do buồn chán không tìm được lối thoát lại sinh ra cá» bạc, nghiện hút. Má»™t gia đình nhÆ° thế rất hiếm hoi sinh được nhân tà i, vì nhân tà i cÅ©ng nhÆ° thiên tà i Ä‘á»u phải được nuôi dưỡng, được chăm bón trong những môi trÆ°á»ng thuáºn lợi. Chả nói đâu xa cứ lấy ngay chÃnh hắn là m má»™t và dụ, ngÆ°á»i nhÆ° hắn nếu không gặp được thá»i thế đổi thay thì suốt Ä‘á»i chỉ là anh là m công, lại nhút nhát, lại kém tháo vát thì chỉ là m thằng gác đêm tại các biệt thá»± hay các công sở ở Hà Ná»™i. Cách mạng đã Ä‘Æ°a hắn lên thà nh má»™t ngÆ°á»i có danh vá»ng, nhÆ°ng cách mạng không thể thay đổi được nếp sống buông tuồng, tuỳ tiện từ nhá» của má»™t gia đình không có ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông là m chủ, không có nguồn thu lợi nà o bá»n vững đủ để tÃnh toán được những việc của tÆ°Æ¡ng lai, cÅ©ng không có truyá»n thống há»c hà nh, giao tiếp và má»™t nếp sống căn cÆ¡ nhÆ° những gia đình đã nhiá»u Ä‘á»i ở Hà Ná»™i. Hắn là ngÆ°á»i gặp thá»i mà nên. Thá»i thế có thể thay đổi vị trà xã há»™i của hắn nhÆ°ng không thể thay đổi được nếp nhà của hắn. Bây giá» hắn đã là ngÆ°á»i có danh, ngấp nghé tầng lá»›p thượng lÆ°u của xã há»™i nhÆ°ng nhìn và o những ngà y giá»— tết của nhà hắn thì vẫn là má»™t gia đình bình dân thuá»™c tầng lá»›p nghèo của xã há»™i, cá»— bà n bát nháo, cúng kiếng bát nháo, cha con vợ chồng trò chuyện vá»›i nhau cÅ©ng bát nháo. Muốn thà nh má»™t gia đình có ná»n nếp ká»· cÆ°Æ¡ng thì phải bắt đầu từ Ä‘á»i hắn ngay từ những năm hắn má»›i láºp gia đình. CÅ©ng vẫn còn chÆ°a quen, hắn chÆ°a quen, vợ hắn cà ng không quen nên phải có ý thức nhắc nhau cho trở thà nh thói quen. Sang Ä‘á»i con hắn may ra má»›i bắt đầu thuần thục, đến Ä‘á»i các cháu hắn má»›i trở thà nh thói quen, sống khác Ä‘i, xá» sá»± khác Ä‘i là không thể là m đượ, không thể chịu nổi. Hắn có má»™t ngÆ°á»i bạn lá»›n tuổi, biết nhau từ thá»i đầu chống Pháp, là đồng hÆ°Æ¡ng, đồng Ä‘á»™i, vá» sau còn là ngÆ°á»i cùng má»™t cÆ¡ quan, đó là nhà thÆ¡ XuânThiêm. Chồng là con ông ấm, vợ là con ông tuần, má»™t Ä‘á»i khổ sở vì cái lý lịch quan lại nên cả vợ lẫn chồng Ä‘á»u cố gắng tá»± cải tạo thà nh ngÆ°á»i bình dân để khá»i bị chú ý. NhÆ°ng tá»›i ở đâu dầu chỉ là má»™t căn phòng rất cháºt hẹp bà vợ vẫn phải mua mấy thÆ°á»›c vải xô may rèm che các cá»a sổ. Dẫu đã là ngÆ°á»i của giá»›i lao Ä‘á»™ng há» vẫn không thể quen sống trống trải, sống toang hoác không có má»™t tà gì riêng tÆ° để giữ kÃn. Con cái những gia đình sống không có ká»· cÆ°Æ¡ng chúng chỉ sợ có pháp luáºt, nếu lừa được pháp luáºt, hối lá»™ được pháp luáºt thì má»i cái Ä‘á»u có thể đối vá»›i chúng, kể cả hiếp ngÆ°á»i, giết ngÆ°á»i. Lại trở lại gia đình ông giáo. Lần sÆ¡ tán thứ nhất thì ngÆ°á»i con trai thứ hai của ông (con bà cả đã mất) vừa lên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i, ở má»™t Ä‘Æ¡n vị cao xạ đóng táºn mãi Quảng Bình. Lần sÆ¡ tán thứ hai hắn vẫn ở nhà ông nhÆ°ng ông già đi, buồn hÆ¡n vì đứa con ở pháo cao xạ đã hy sinh và o giữa năm 1968 ở Ninh Bình. Anh trai nó cÅ©ng chuẩn bị lên Ä‘Æ°á»ng theo Ä‘oà n cán bá»™ giáo dục của tỉnh và o miá»n đông Nam Bá»™. Bữa cÆ¡m chia tay bố con, hắn cÅ©ng được má»i tham dá»±. Anh con trai lá»›n của ông giáo kém hắn mÆ°Æ¡i tuổi, đã có vợ và hai con nhÆ°ng Ä‘á»u là con gái cả. Anh vừa ăn vừa nói chuyện vá»›i bố mẹ và mẹ kế, toà n những chuyện đâu đâu không đả Ä‘á»™ng gì tá»›i chuyện Ä‘i ở. NgÆ°á»i vợ chỉ ngồi xá»›i cÆ¡m cho chồng, gắp thức ăn cho bố và hai con, mắt toà n nhìn xuống. Bà mẹ kế cÆ°á»i nói gượng gạo, có lúc bà chống Ä‘Å©a nhìn chằm chằm cô con dâu, vè mắt của bà cứ Ä‘á» dần lên. Lúc tiá»…n nhau, hắn đứng trong hè nhìn theo hai bố con ông giáo cùng Ä‘i ra cổng rồi bất chợt ngÆ°á»i con trai quay lại ôm chầm lấy bố, dụi đầu và o vai bố và cứ đứng nguyên nhÆ° thế rất lâu. NgÆ°á»i con dâu Ä‘i theo cÅ©ng quà ng tay ôm lấy lÆ°ng bố chồng, hai đứa con gái, má»™t đứa ôm chân bố, má»™t đứa ôm chân ông ná»™i. Má»™t gia đình cắn răng chịu Ä‘á»±ng má»i Ä‘au Ä‘á»›n để những đứa con được là m tròn nghÄ©a vụ vá»›i tổ quốc trong thá»i chiến.
Từ tháng 3 đến đầu tháng 8, hắn không Ä‘i đâu cả, miệt mà i ngồi viết cuốn tiểu thuyết Chiến sÄ© tại nhà ông giáo. Tháng 9 hắn ôm má»™t cặp bản thảo vá» Hà Ná»™i Ä‘Æ°a cho nhà xuất bản Quân Ä‘á»™i Nhân dân. Hai tháng sau nhà xuất bản trả lá»i nháºn in, sẽ Ä‘Æ°a và o kế hoạch in quà I năm 1973, khoảng tháng 5 sách sẽ được phát hà nh. Tết năm Quý Sá»u là má»™t cái Tết rất vui, tiá»n tiêu không thiếu vì hắn đã nháºn của nhà xuất bản má»™t khoản tiá»n ứng trÆ°á»›c, đất nÆ°á»›c hoà bình, lần nà y chắc là lâu dà i, con cái đã lá»›n, trÆ°á»›c mắt sẽ là những năm an nhà n hÆ¡n, hắn sẽ trượt dần và o tuổi 50 má»™t cách êm ái, mãn nguyện vì hắn vốn cÅ©ng chả có Æ°á»›c mÆ¡ gì quá cao xa ngoà i tầm tay vá»›i. NhÆ°ng tá»›i giữa tháng 5 thì thằng con khoẻ mạnh nhất, tháo vát nhất và rất yêu bố bị chết Ä‘uối ở sông Hồng. Chỉ trong vòng có má»™t tiếng vắng mặt nó mà hoá ra mất nó mãi mãi. Hắn không tin được, không có cách gì khiến hắn tin được hắn đã mất má»™t đứa con, lại là đứa trẻ hắn gá»i gắm má»i hy vá»ng, má»i niá»m vui của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i. Bá»—ng chốc mất trắng cả, tất cả trong má»™t sá»›m má»™t chiá»u hoá ra vô nghÄ©a. Hắn váºt vã khóc than nhÆ° Ä‘Ã n bà , ruá»™t quặn Ä‘au, cái Ä‘au có tháºt, cái Ä‘au sinh lý, dẫn đến nghẹt thở. Mất con Ä‘au Ä‘á»›n đến thế Æ°? Vợ hắn Ä‘au Ä‘á»›n đết báºt ra sữa non, đái ra máu tÆ°Æ¡i, nằm lăn lá»™n ở má»™t góc Ä‘Æ°á»ng để chá» con từ bá» sông trở vá» nhÆ° má»i chiá»u nó vẫn Ä‘i bÆ¡i và trở vá» theo lối ấy. Những lúc tỉnh táo hắn lại chợt nghÄ© đến gia đình ông giáo. Ông cÅ©ng đã mất má»™t đứa con trai khi nó ở tuổi hăm hai, là lao Ä‘á»™ng nông nghiệp chÃnh của gia đình khi bố mẹ đã già . Nhiá»u năm sau hắn còn biết ngÆ°á»i con và o Nam dạy há»c đã trở vá» nhà sau ngà y đất nÆ°á»›c thống nhất, sống vá»›i bố mẹ, vợ con được má»™t năm thì bị cảm Ä‘á»™t ngá»™t và mất trên Ä‘Æ°á»ng cáng đến bệnh viện. Chết Ä‘á»™t ngá»™t trong dân nay nói là bị cảm mạo phong hà n mà chết, chứ cái chết ấy cÅ©ng là bệnh của chiến trÆ°á»ng. Má»™t ngÆ°á»i chết chÆ°a vợ con gì, má»™t ngÆ°á»i chết má»›i có hai đứa con gái, ông giáo sẽ không bao giá» có cháu Ä‘Ãch tôn nối dõi, má»™t dòng há» bị mất hÆ°Æ¡ng khói từ đây. Nghe nói ông gắng gượng sống thêm được và i năm rồi bị liệt, nằm thêm mấy năm nữa má»›i mất. Má»™t ngÆ°á»i già hầu má»™t ngÆ°á»i già nằm bất Ä‘á»™ng trong năm gian nhà vắng lặng, lạnh lẽo, cái buồn ấy là cái buồn thiên cổ, cái buồn của thân pháºn là m ngÆ°á»i.
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 11)
27.
Năm 1974, hắn trở lại cái nghá» là m báo, viết má»™t lúc cho mấy tá» báo: Nhân dân - Văn nghệ - Tạp chà Tác phẩm má»›i. Vẫn là là m báo nhÆ°ng văn chÆ°Æ¡ng dồn nén hÆ¡n, câu chữ lợi hại hÆ¡n, được bạn Ä‘á»c bình luáºn sôi nổi, cả khen và chê, nhất là các bà i báo nối tiếp nhau má»—i sáng chủ nháºt trên báo Nhân Dân. Rồi vở kịch ngắn để Ä‘á»c Ãối mặt, bà i báo Chúng tôi chăm sóc tà i năng trẻ, truyện ngắn NgÆ°á»i mÆ¡ má»™ng, tạp văn NghÄ© vá» anh L.M Ãt nhiá»u Ä‘á»u có tiếng vang trong giá»›i yêu văn chÆ°Æ¡ng của thủ đô. Thoạt đầu thì vui vá» sau hoá ra không vui và hắn không viết nữa, nói cho đúng là không viết được nữa, ý tưởng, câu chữ đã mất tá»± do, mất tá»± tin thì là m sao quyến rÅ© được bạn Ä‘á»c. Và đã có ý kiến của lãnh đạo: "Nó viết lách linh tinh chẳng qua là cứ quẩn quanh ở Hà Ná»™i nghe chuyện hay có Ãt, chuyện dở thì nhiá»u, cho nó và o chiến trÆ°á»ng má»™t thá»i gian để rèn luyện là tốt đấy". Thế là hắn chuẩn bị và o miá»n Nam Ä‘ang ở trong tình thế ná»a hoà bình ná»a chiến tranh và quân ta cÅ©ng Ä‘ang chuẩn bị má»™t chuyện gì đó rất lá»›n và từ rất lâu rồi, phải Ãt ngà y sau hắn má»›i được biết đầy đủ. NgÆ°á»i cùng Ä‘i vá»›i hắn má»™t chuyến Ä‘i nghÄ© là thÆ°á»ng nhÆ° má»i chuyến Ä‘i mà hoá ra má»™t chuyến Ä‘i lịch sá», má»™t Ä‘á»i chỉ được má»™t lần là đủ mãn nguyện. NgÆ°á»i đó là Lê Lá»±u, bạn thân thiết của hắn từ đầu những năm 60. Năm đó Lê Lá»±u rủ hắn vá» quê anh ở Khoái Châu, hắn đã ở lại nhiá»u ngà y, rồi Ä‘i Ä‘i vá» vá» trong khoảng ná»a năm, trở thà nh ngÆ°á»i trong gia đình của Lá»±u. Chú ruá»™t của Lá»±u là chủ tịch huyện Khoái Châu, anh ruá»™t của Lá»±u là chánh văn phòng Uá»· ban huyện và má»™t dây những anh em con cháu vừa ở là ng, vừa ở huyện ở tỉnh, là má»™t kho tÆ° liệu vá» ngÆ°á»i vá» việc của má»™t dải đất bãi ven sông Hồng trong vòng ná»a thế ká»·. CÅ©ng nhÆ° hắn đã vá» viết ở Phú Thá» theo lá»i rủ rê của anh Tuế, nguyên trưởng ban hà nh chÃnh của Tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i. Có bạn bè ở những nÆ¡i mình sẽ ở lại và sẽ viết là hết sức thuáºn lợi. NgÆ°á»i của địa phÆ°Æ¡ng dá»… thân dá»… tin cáºy má»™t ngÆ°á»i viết báo là bạn bè của ngÆ°á»i nhà mình, còn hắn cÅ©ng cảm thấy thân thuá»™c ngay cả cảnh cả ngÆ°á»i cái nÆ¡i vừa đặt chân đến. Chuyến vá» Phú Thá» hắn viết được Tầm nhìn xa, chuyến vá» Khoái Châu hắn viết được tiểu thuyết Chủ tịch huyện, là những sáng tác vá» cuá»™c sống nông thôn những năm hợp tác hoá nông nghiệp thà nh công nhất của hắn, có nhiá»u bạn Ä‘á»c nhất.
Chiếc xe con quân sá»± Ä‘i và o chiến trÆ°á»ng tá»›i quãng trên ThÆ°á»ng TÃn thì dừng lại, bà cụ sinh ra Lá»±u cùng ông anh ruá»™t của Lá»±u từ vùng đất bãi của Khoái Châu Ä‘i đò qua sông Hồng từ sáng sá»›m đã đón đợi sẵn, mang theo rất nhiá»u thức ăn để anh em ăn dá»c Ä‘Æ°á»ng. Ai ngá» buổi sáng lên Ä‘Æ°á»ng bữa ấy cÅ©ng là ngà y bắt đầu của má»™t loạt những ngà y tháng rất vui, vui đến nghẹt thở. Vá»›i hắn chuyện nÆ°á»›c đã vui mà chuyện nhà cÅ©ng vui, nhÆ° ngÆ°á»i được cởi trói và được đẩy ra khá»i cái ngục tù u ám những chuyện buồn. Ấy là vợ hắn vừa sinh đứa con trai út thay thế cho đứa đã mất. Chuyện nhÆ° má»™t ao Æ°á»›c hão huyá»n mà lại là tháºt. Ngay từ tháng vợ mang thai hắn đã lo. Vợ hắn lại cả quyết sẽ sinh con trai hắn lại cà ng lo. Vợ có mang được hai tháng Ä‘i thá» nÆ°á»›c tiểu, khoa phụ sản của bệnh viện 108 căn cứ trên xét nghiệm bảo là chá»a ngoà i dạ con. Hắn bảo phải huá»· thai nhÆ°ng vợ hắn kiên quyết giữ vì đã nằm mÆ¡ thấy má»™t thằng bé rất bụ bẫm nÃu chặt lấy chân mình. Tức là đầu óc vợ hắn đã không bình thÆ°á»ng rồi, Ä‘au Ä‘á»›n quá buồn bã quá rồi lại đòi có mang, rồi lại nói má»™t cách chắc chắn sẽ là con trai, không là điên còn là gì! Vợ chồng tranh cãi ầm Ä© suốt cả tuần, ngÆ°á»i bảo bá», ngÆ°á»i nói giữ, nếu không cho giữ thì cả hai mẹ con sẽ đâm đầu xuống sông Hồng, ai mà giữ nổi ngÆ°á»i muốn được chết, đòi được chết. Hắn sợ quá, tin chắc những ngà y tá»›i sẽ là những ngà y rất u ám đối vá»›i gia đình hắn. Cái thai lá»›n má»™t cách bình thÆ°á»ng, rồi nó đạp Ä‘au nhói, đạp loạn lên nhÆ° nó Ä‘ang đá bóng trong bụng mẹ nó, đạp mạnh thế, nghịch ngợm thế hẳn là thằng cu rồi. Vợ hắn nói má»™t cách chắc chắn, má»™t cách tin tưởng nhÆ°ng hắn vẫn chÆ°a thể tin. Vì hắn đã được nhiá»u nay trá»i bắt Ä‘i má»™t đứa con hắn thÆ°Æ¡ng yêu nhất cÅ©ng là lẽ công bằng, có được có mất, được lúc trẻ mất lúc già hoặc ngược lại, không má»™t ai ở Ä‘á»i nà y lại được hết. Ãược hết là sẽ có lúc mất ráo. Có hai gia đình được trá»i cho má»™t lúc được hết, rồi lại lấy Ä‘i sạch sẽ cÅ©ng trong má»™t lúc, ở Mỹ là gia đình John Kennedy, ở Việt Nam là gia đình Ngô Ãình Diệm. Mẹ hắn cÅ©ng phải nói: "Vợ anh dạo nà y tÃnh nết thế nà o ấy, ai há»i cÅ©ng nói nhất định sinh con trai, lỡ sinh con gái thì nó vứt con Ä‘i à ?" Má»™t tối ăn cÆ¡m xong vợ kêu ngâm ngẩm Ä‘au bụng, hắn Ä‘Æ°a vợ và o cÆ¡ quan ngủ nhá» rồi lại nhá» anh lái xe của cÆ¡ quan giúp đỡ nếu trong đêm vợ chuyển dạ đẻ. Dặn dò xong hắn vá» nhà đá»c sách, rồi cho các con Ä‘i ngủ, hắn cÅ©ng ngủ rất say, chỉ cầu trá»i cho mẹ tròn con vuông, còn trai hay gái hắn Ä‘á»u thÆ°Æ¡ng hết. Sáng hôm sau, hắn cho các con ăn sáng, Ä‘Æ°a con nhá» ra nhà trẻ rồi má»›i thủng thẳng đạp xe và o bệnh viện. NgÆ°á»i trá»±c khoa sản nghe tên vợ hắn nói ngay: "Chị ấy sinh rồi, con trai, nặng 3 ký 8, sức khoẻ của hai mẹ con Ä‘á»u tốt". Hắn ngây ngÆ°á»i vì quá mừng, lại há»i lần nữa: "Nhà tôi sinh con gái hay con trai?" Chị kia cÆ°á»i: "Anh mong con trai lắm hả, cả ba ca đẻ trong đêm Ä‘á»u sinh con trai hết, con anh nặng nhất, gần bốn ký". Hắn hối hả đạp xe vá» nhà mẹ, bà cụ há»i: "Nó sinh rồi hả? Con gái phải không?" Hắn là m ra vẻ thất vá»ng: "Vâng, con gái". Mẹ hắn an ủi: "Con nà o cÅ©ng là con, con gái hiếu thuáºn còn bằng mấy con trai ấy chứ". Hắn nhìn mẹ rồi cÆ°á»i hết cỡ: "Sinh con trai, mợ ạ, thế má»›i tà i, cầu sao được váºy nhá!" Bà mẹ cÅ©ng cÆ°á»i nhÆ°ng còn ngá»: "Nó bảo nhất định sẽ sinh con trai, mà là con trai tháºt à ?" Vá» nhà hắn vẫn chÆ°a hết bà ng hoà ng, ông trá»i đã tha hắn tháºt Æ°? Ông lại rá»™ng lượng vá»›i hắn đến thế sao? Vừa lấy Ä‘i thấy hắn buồn quá lại láºp tức cho lại! Hắn sẽ đặt tên đứa con má»›i sinh là Hoà n, có nghÄ©a là trả lại. Nguyá»…n Thế Hoà n. Thằng anh vừa mất là Nguyá»…n Thế Huỳnh. Mấy đứa trẻ con nhà hà ng xóm đứng tháºp thò ngoà i cá»a nhìn và o, má»™t đứa há»i: "Cô sinh rồi hả chú?" - "Sinh rồi" Lại há»i: "Là trai hay gái?" - "Trai!" - "Chú đặt tên em là gì?" - "Hoà n, Nguyến Thế Hoà n". Má»™t đứa nói: "Nguyá»…n Thế Hoà n, không hay, sao chú không đặt Nguyá»…n Khải Hoà n, nghe hay hÆ¡n?" Hắn ngồi sững, há»i lại: "Cháu nói cái gì?". "Khải Hoà n, Nguyá»…n Khải Hoà n!" Hắn nói ngay: "Ừ, Khải Hoà n, Nguyá»…n Khải Hoà n, có lý đấy. Cảm Æ¡n cháu". Nhân bảo nhÆ° thần bảo, con hắn sinh ngà y 3 tháng 1 năm 1975. Năm 1975 là năm đại khải hoà n của Việt Nam, cả dân tá»™c khải hoà n sau ba chục năm chinh chiến. NhÆ°ng lúc nà y hắn chÆ°a thể biết những gì hắn được chứng kiến sau hai tháng nữa. Theo chÆ°Æ¡ng trình ở nhà , hắn vá»›i Lê Lá»±u sẽ và o Tây Nguyên nhÆ°ng má»›i và o Ä‘Æ°á»ng TrÆ°á»ng SÆ¡n lại nháºn được lệnh trở lại Ä‘i theo hÆ°á»›ng chủ yếu, Ä‘Æ°á»ng 1, ở bá»™ pháºn của trung tÆ°á»›ng Lê Quang Hoà , phó chủ nhiệm Tổng cục chÃnh trị. Ngà y 26 tháng 3 bá»n hắn vượt qua sông Thạch Hãn thì quân ta đã giải phóng Huế. Thế là quân tÆ°á»›ng và o thẳng Huế và o má»™t buổi chiá»u. Ngồi trên xe nhìn qua lá»›p rà o hai bên Ä‘Æ°á»ng thuá»™c ngoại vi thà nh phố thấy các cô gái Huế mặc bá»™ đồ trong nhà nhiá»u mầu và in rất nhiá»u hoa hoặc các Ä‘Æ°á»ng kẻ sặc sỡ nom rất vui mắt, hắn đã lạ lắm. Các Ä‘Æ°á»ng phố rất vắng, nhiá»u nhà cá»a sắt mở toang nhÆ°ng không có ngÆ°á»i, già y dép, quần áo, túi xách, hòm là n vứt ngổn ngang dá»c Ä‘Æ°á»ng nhÆ° vừa qua má»™t cÆ¡n hoảng loạn, chắc đã có nhiá»u ngÆ°á»i rá»i nhà chạy ra Ä‘Æ°á»ng nghe ngóng rồi nháºp theo dòng ngÆ°á»i Ä‘i luôn. Không có đánh nhau trên Ä‘Æ°á»ng phố mà lại có nhiá»u lá»— đạn trên tÆ°á»ng và trên nhiá»u cánh cá»a sắt, bắn lẫn nhau sao? Những ngÆ°á»i Huế còn ở lại nhìn xe bá»n hắn chạy qua vẻ mặt bình thản, có nhiá»u ngÆ°á»i giÆ¡ tay vẫy. Mấy ngà y sau hắn và Lê Lá»±u, Xuân Sách cùng vá»›i Hữu Mai, Hồ PhÆ°Æ¡ng vừa má»›i tá»›i Huế đến thăm nhạc sÄ© Trịnh Công SÆ¡n. Suốt mấy ngà y ở Huế hắn chỉ nghe có má»™t dòng nhạc của Trịnh Công SÆ¡n ở má»i nhà , má»i nÆ¡i, má»™t âm Ä‘iệu buồn buồn, không thay đổi, nhÆ° lá»i tâm sá»±, nhÆ° lá»i cầu nguyện của cả má»™t thế hệ trẻ ở các đô thị miá»n Nam. Hắn sẽ không thể quên má»™t tối ở uá»· ban quân quản, những ngÆ°á»i Huế má»›i ở rừng xuống ngồi quây tròn nghe má»™t ngÆ°á»i Huế nổi tiếng là Trịnh Công SÆ¡n ôm Ä‘Ã n hát. Lá»i ca của SÆ¡n đẹp và mênh mông nhÆ° thÆ¡, là những bà i thÆ¡ rất đẹp và cÅ©ng rất lạ nhÆ°ng tác giả lại không thuá»™c hoà n toà n và những ngÆ°á»i ở rừng vá» lại nhắc lá»i cho ngÆ°á»i Ä‘ang hát từng Ä‘oạn, rồi há» cùng hát theo vang vá»ng cả gian phòng lá»›n. Lê Lá»±u, Xuân Sách, nhạc sÄ© Huy Du và hắn còn được là m quen vá»›i má»™t nhà tÆ° sản thÆ°Æ¡ng nghiệp tên là Kim ở Ä‘Æ°á»ng Phan Bá»™i Châu, gần nhÆ° tối nà o bá»n hắn cÅ©ng có mặt ở nhà ông ta để nghe nhạc qua dà n máy Akai và nghe má»i chuyện vá» Huế dÆ°á»›i các chÃnh quyá»n cÅ©. Mùa xuân năm 1968 ông Kim cÅ©ng ở lại Huế má»™t mình để đón quân giải phóng; lần nà y ông cÅ©ng ở lại Huế cùng vá»›i ngÆ°á»i con trai lá»›n để đón những ngÆ°á»i kháng chiến trở vá», lần nà y chắc là các anh sẽ ở lại đây mãi mãi, Mỹ đã bá» thì miá»n Nam phải thuá»™c vá» cách mạng rồi, ông ta nói chắc chắn thế. Rồi bá»n hắn cÅ©ng gặp các nhà sÆ° ở Huế, là các nhân váºt nổi tiếng má»™t thá»i, góp phần là m sụp đổ chÃnh quyá»n Ngô Ãình Diệm trong vụ án Pháºt giáo cuối năm 1963. Những ông sÆ° trà thức rất ham là m chÃnh trị, rất muốn có phần quyá»n lá»±c của nhà chùa trong chÃnh quyá»n má»›i. Và các em sinh viên của nhiá»u trÆ°á»ng đại há»c, rất trẻ trung, rất nồng nhiệt tham gia các công việc xã há»™i trong những ngà y đầu của má»™t thà nh phố vừa được giải phóng. HỠăn mặc đẹp, gÆ°Æ¡ng mặt cÅ©ng đẹp, cá» chỉ thanh lịch, cÆ°á»i nói thÆ¡ ngây nhÆ° má»™t biểu tượng của hy vá»ng vá» má»™t nÆ°á»›c Việt Nam thống nhất trong váºn há»™i má»›i. Ngắm nhìn há» trong mấy ngà y cùng lao Ä‘á»™ng để là m sạch đẹp thà nh phố và cùng gìn giữ tráºt tá»± vá»›i lá»±c lượng cảnh vệ của quân Ä‘á»™i, hắn đã thoáng linh cảm hình nhÆ° thế hệ của bá»n hắn đã hoà n thà nh tốt đẹp sứ mạng của mình, từ nay vá» sau sẽ là công việc của má»™t lá»›p ngÆ°á»i khác, có cách sống và cách nghÄ© khác, vẫn tiếp nối những tinh hoa của cha anh nhÆ°ng há» sẽ khẳng định mình bằng những tiêu chuẩn giá trị không hoà n toà n giống vá»›i bây giá». Rồi hắn lại nghÄ© tiếp, váºy sắp tá»›i hắn sẽ phải viết nhÆ° thế nà o, bạn Ä‘á»c chủ yếu của hắn sẽ là những ai, chuyện nông thôn và chuyện bá»™ Ä‘á»™i, các Ä‘á» tà i ruá»™t của hắn sẽ có ý nghÄ©a gì trong cÆ¡ cấu xã há»™i những chục năm tá»›i. Hắn tá»± đánh giá hắn chỉ là má»™t tà i năng do thá»i thế tạo nên chứ không phải do trá»i đất tạo nên, nên không thể tiên Ä‘oán những gì chÆ°a xảy đến. Những ý tưởng hay, Ä‘á»™c đáo của hắn Ä‘á»u từ những từng trải, những chiêm nghiệm của chÃnh cuá»™c Ä‘á»i hắn mà có chứ không từ những lá»i phán truyá»n huyá»n bà nà o mà có. Váºy thì hãy để sá»± từng trải má»›i của hắn sẽ chỉ vẽ cho hắn phải viết cái gì, viết nhÆ° thế nà o để những ngÆ°á»i trẻ tuổi của hôm nay vẫn là bạn Ä‘á»c của hắn, vẫn mong chá» hắn, và vẫn tìm được cái há» cần trong những trang văn của hắn. TrÆ°á»›c ngà y lên Ä‘Æ°á»ng và o mặt tráºn Quảng Ãà trong cuá»™c hà nh quân dà i mà mục tiêu cuối cùng là Sà i Gòn, bá»n hắn đã được má»™t vị trong hoà ng tá»™c nhÆ°ng có quan hệ vá»›i kháng chiến từ nhiá»u năm trÆ°á»›c tổ chức cho các văn nghệ sÄ© trong quân Ä‘á»™i được đến chà o bà Từ cung. Bá»n hắn xin được gặp Ngà i buổi sáng, nhÆ°ng các buổi sáng là giá» niệm Pháºt của Ngà i, nên bá»n há» sẽ được tiếp và o giá» gần trÆ°a. Năm ấy bà Từ cung đã ở khoảng tuổi trong ngoà i chÃn mÆ°Æ¡i, ngÆ°á»i thấp nhá», tóc búi rất thÆ°a nhÆ°ng má»›i lốm đốm bạc, mặc cái áo dà i hà ng tÆ¡ nhuá»™m Ä‘en nhÆ° các bà già ở Huế, Ä‘i hà i, buá»›c Ä‘i rất nhẹ nhÆ° lÆ°á»›t trên ná»n gạch. Ngà i chỉ tay cho bá»n hắn ngồi hai hà ng ghế dá»±a, sÆ¡n son thếp và ng, còn Ngà i ngồi và o ghế giữa cạnh cái bà n nhá». Hắn ngồi bên tay trái Ngà i, nhìn thà nh kÃnh má»™t nhân váºt đã chứng kiến bao nhiêu biến Ä‘á»™ng của lịch sá» trong gần má»™t thế ká»· ở những cÆ¡ quan quyá»n lá»±c cao nhất, mà vẫn còn sống, má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà quyá»n uy còn sót lại của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, ngÆ°á»i đại diện cuối cùng cho má»™t lối sống, cho những quan niệm và vô và n các mối quan hệ thức tạp của các vÆ°Æ¡ng triá»u phong kiến đã vÄ©nh viá»…n thuá»™c vá» lịch sá». Hắn nhìn bà lão đầy vẻ ngưỡng má»™, bà lão cÅ©ng nhìn lại hắn má»™t lúc lâu, ánh mắt rất trẻ, rất vui, giống hệt cái cảnh bà cháu gặp nhau sau nhiá»u năm xa cách. Bà cụ nói: Hồ Chà Minh, Võ Nguyên Giáp rất quý tôi, năm 1945 con tôi ( [1] ) có được má»i ra Hà Ná»™i là m việc vá»›i Ông. Ông có gá»i thÆ° thăm há»i tôi và những ngÆ°á»i trong hoà ng tá»™c". Thoạt nghe má»™t bà cụ gá»i lãnh tụ của mình là Hồ Chà Minh, hắn cÅ©ng pháºt ý vì chÆ°a từng nghe ai gá»i trống không thế, ngoại trừ các công trình nghiên cứu của các nhà khoa há»c. NhÆ°ng đây là các nhân váºt lịch sá» nói vá» nhau, há» có cùng má»™t đẳng cấp, lại sinh cùng thá»i, má»™t ngÆ°á»i đại diện chÃnh quyá»n phong kiến đã kết thúc vá» mặt lịch sá», má»™t ngÆ°á»i là đại diện cho chÃnh quyá»n dân chủ vừa má»›i bắt đầu. Rồi Ngà i lại nắm má»™t bà n tay hắn, dẫn hắn tá»›i trÆ°á»›c má»™t khung hình mạ và ng, có hình má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà rất đẹp, mặc triá»u phục ngồi trên ngai và ng: "Con có biết ai đây không?" Hắn định buá»™t nói: "Nam PhÆ°Æ¡ng hoà ng háºu!", thì bà cụ đã nói ngay: "Là ta đấy, cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , lúc trẻ thì đẹp rứa vá» già lại xấu rứa!". Ôi, bà ngoại! ChÃn chục tuổi đầu mà vẫn biết nói những câu rất hóm của ngÆ°á»i còn trẻ. Ngà i lại nói: "Khi chiến sá»± lan rá»™ng, Nguyá»…n Văn Thiệu đã cho máy bay riêng đón tôi vô Sà i Gòn. NhÆ°ng tôi không Ä‘i, tôi là ngÆ°á»i con dâu cuối cùng của triá»u Nguyá»…n, sá»›m tối phải chầu hầu liệt Thánh, còn Ä‘i mô!" Rồi Ngà i nhìn hắn cÆ°á»i rất hồn nhiên. Những ngà y tháng còn lại bà cụ chỉ sống vá»›i những ngÆ°á»i đã chết, má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u đã chết. Bà vẫn ngồi trÆ°á»›c mặt hắn nhÆ°ng chỉ má»™t câu nói bà đã lùi dần khá»i tầm nhìn của hắn, lùi mãi và o cái quá khứ đã xa thăm thẳm.
28.
Sáng ngà y 2 tháng 5 năm 1975, hắn và các bạn đồng nghiệp của nhiá»u cÆ¡ quan báo chà của Hà Ná»™i và Ãà Nẵng theo Ä‘Æ°á»ng số 1 và o thẳng thà nh phố Sà i Gòn vừa được giải phóng trÆ°a ngà y 30 tháng 4. Trong khoảng hai chục năm hắn đã được bÆ°á»›c và o hai thà nh phố lá»›n sau ngà y được giải phóng. Má»™t lần và o Hà Ná»™i sau chiến thắng Ãiện Biên Phủ, và lần sau và o Sà i Gòn sau chiến dịch Hồ Chà Minh toà n thắng. Ngà y và o Hà Ná»™i hắn tìm mẹ và em theo địa chỉ cÅ© hắn được biết nhÆ°ng không gặp, chủ nhà má»›i dá»n đến cÅ©ng không biết hỠđã Ä‘i đâu. Hắn đến thị xã Hà Ãông lấy má»™t số tà i liệu rồi trở lại quân khu đóng ở thị xã Phủ Lý lòng trà n ngáºp buồn bã, thất vá»ng. Phải má»™t tháng sau hắn má»›i nháºn được tin chÃnh thức qua ngÆ°á»i bạn cùng toà báo là hoạ sÄ© Phan Bá Thá», lúc nà y đã vá» Tổng cục ChÃnh trị để chuẩn bị cho cuá»™c triển lãm lá»›n nhân ngà y thà nh láºp quân Ä‘á»™i và o tháng 12 năm 1954. Lần nà y và o Sà i Gòn hắn vẫn chÆ°a biết rõ bố hắn và bà mẹ già còn sống hay đã mất, còn ở Sà i Gòn hay đã theo con cháu chạy ra nÆ°á»›c ngoà i trong những ngà y há»—n loạn và o giữa tháng TÆ°. NhÆ°ng hắn vẫn tìm vì vẫn có má»™t chút hy vá»ng mÆ¡ hồ rằng há» vẫn còn sống, còn ở lại Sà i Gòn và bố con hắn sẽ được gặp lại nhau.
Trong má»™t buổi tối gặp gỡ tình cá» giữa mấy anh em viết văn ngoà i Hà Ná»™i vá»›i mấy anh viết văn của Sà i Gòn, theo hắn nhá»› có vợ chồng nhà văn VÅ© Hạnh, nhà văn Mai Thảo tá»›i tìm gặp nhà thÆ¡ Xuân Thiêm, hình nhÆ° há» có thá»i cùng há»c ở trÆ°á»ng Ãá»— Hữu Vị, nhà văn LÆ°u Nghi tá»›i tìm gặp nhà văn Nguyá»…n Văn Bổng... hắn có há»i dò địa chỉ những ngÆ°á»i thuá»™c giá»›i quan lại miá»n Bắc di tản và o miá»n Nam cuối năm 1964. Nhà văn thá»i bây giá» có thể có quan hệ xa gần vá»›i những ngÆ°á»i là m nghá» tá»± do, hoặc giá»›i doanh nhân, giá»›i sÄ© quan chứ Ãt ai biết tá»›i giá»›i quan lại. Các ông quan của chÃnh phủ Nam triá»u do Pháp bảo há»™ đã thuá»™c vá» má»™t thá»i xa xÆ°a lắm rồi. Hắn đã thất vá»ng, bá»—ng dÆ°ng má»™t hôm nhạc sÄ© Huy Du rủ hắn cùng Ä‘i thăm má»™t ông bác há» cÅ©ng thuá»™c giá»›i quan lại ngoà i Bắc thá»i trÆ°á»›c gá»i là cụ phủ TrÆ°á»›c. Thế là hắn Ä‘i ngay, hắn rất tin là ông cụ TrÆ°á»›c có biết bố hắn nhÆ°ng lại sợ ông ấy thốt ra: "À, tôi biết, nhÆ°ng ông ấy mất rồi, má»›i mất..." Hắn mong má»i được gặp lại bố và mẹ già còn khoẻ mạnh, còn tỉnh táo chỉ để thoả mãn má»™t khao khát rất tầm thÆ°á»ng, rất xoà ng xÄ©nh là "được mặc áo gấm vá» là ng". Ão mặc cÅ©ng chÆ°a phải gấm võ gì, chỉ là áo lÃnh thôi nhÆ°ng là ngÆ°á»i tá» tế, có vợ con, có nghá» nghiệp Ä‘Ã ng hoà ng, không đến ná»—i mẹ đã là phÆ°á»ng "mèo mả gà đồng" (nhÆ° mẹ già đã mắng thẳng mặt mẹ hắn nhÆ° thế) thì con cái không là quân lÆ°u manh cÅ©ng phÆ°á»ng trá»™m cÆ°á»›p chứ là m sao có số pháºn khác được! Không ngỠông cụ TrÆ°á»›c vừa nghe hắn nói xong liá»n cÆ°á»i ngay: "Còn sống, cả hai ông bà đá»u còn sống, chắc là chÆ°a Ä‘i đâu đâu, đã già rồi còn Ä‘i đâu nữa. NhÆ°ng tôi không nhá»› phố, cÅ©ng không biết số nhà , để xem nà o, anh nên đến nhả bà Ãại, bà nà y là cháu gá»i ông cụ nhà anh là cáºu. Nhà bà nà y ở..." Hắn ngồi nhá» xe hÆ¡i của nhà văn Nguyá»…n Chà Trung đến ngay nhà cái bà Ãại nà o đó. NhÆ°ng bà ấy không có nhà , chỉ có má»™t ông chồng đã ngoà i bảy chục tuổi vá»›i hai cô gái giúp việc, nhìn thấy hai ông lÃnh Việt Cá»™ng sầm sầm bÆ°á»›c và o căn há»™ thì sợ lắm, sợ đến không nói được. Mãi má»™t lúc sau ông già má»›i bảo: "Bà nhà tôi không có nhà , có chuyện gì cần xin má»i hai ông khoảng gần trÆ°a quay lại". Hắn phải nói ngay hắn là ai, tá»›i nhá» bà nhà giúp việc gì, toà n việc vui cả, việc trong nhà cả, không có gì khiến ông bà phải lo lắng. Nét mặt ông lão nhÆ° giãn ra, ông đã hÆ¡i cÆ°á»i: "Ông cụ bên nhà mấy bữa nay ngÆ°á»i gà y rá»™c hẳn vì có bao nhiêu tin đồn, nghe hãi lắm. Váºy ông là ... sao không nghe ông cụ nói bao giá»...". Rồi ông nói nhà bố hắn chỉ cách chung cÆ° nà y có má»™t dãy phố, Ä‘Æ°á»ng Quý Cáp, số nhà xanh căng xanh (55). Xuống các báºc thang của toà nhà chung cÆ° đầu gối hắn nhÆ° nhÅ©n ra, hắn xúc Ä‘á»™ng tháºt sá»±, giáºn thì vẫn giáºn nhÆ°ng vẫn thÆ°Æ¡ng, vẫn là cha con xa cách nhau còn kém má»™t năm là vừa tròn ba chục năm má»›i được gặp lại. Lần gặp sau cùng và o tháng 6 năm 1946, ngà y ấy mẹ con hắn Ä‘ang ở nhá» nhà ông chú há» bên bố, trong cái ngõ cụt gá»i là ngõ Yên Bái bây giá», qua dãy tÆ°á»ng chắn ngang trÆ°á»›c nhà là khu nghÄ©a địa Tây, nay là khu nhà táºp thể Nguyá»…n Công Trứ. Hắn nằm quay mặt và o tÆ°á»ng, đắp cái vá» chăn má»ng, tiếng ngÆ°á»i bố thầm thì những gì dà i dòng lắm, có vẻ khó nói lắm, còn mẹ hắn không nói gì cả, chỉ khóc thôi, khóc cÅ©ng rất nhá». Rồi nghe bố hắn nói: "Tôi bây giá» cÅ©ng gặp nhiá»u khó khăn lắm. Chả giúp gì được mấy mẹ con đâu. NgÆ°á»i ta sống được thì mình cÅ©ng sống được". Rồi nghe tiếng già y của ông bÆ°á»›c ra cá»a, hắn quay ngÆ°á»i lại còn thoáng nhìn thấy bố đã bÆ°á»›c ra đến giữa vuông sân, lÆ°ng rất thẳng, tóc rất Ä‘en, mảng gáy rất trắng, vẫn là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông còn trẻ, má»›i 46 tuổi chứ mấy. Hắn nhìn mẹ hắn, bà vẫn ngồi lặng lẽ má»™t chá»—, cÅ©ng không ngoái đầu nhìn theo ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông đã từng là m bà vui, bà buồn, đã cùng bà chống đỡ những cÆ¡n ghen tuông của ngÆ°á»i vợ cả gần hai chục năm, nay đã biến đổi tâm tÃnh, vứt bá» ba mẹ con bà má»™t cách lạnh lùng vì thá»i cuá»™c đổi thay, từ nay há» sống hay há» chết ông không cần quan tâm tá»›i nữa. Cái gia đình thêm nà y chỉ là kết quả của những năm tháng dại dá»™t, dÆ° thừa của thá»i trai trẻ, bá» Ä‘i cÅ©ng chả có gì phải ân háºn, phải hối tiếc. Và bây giá», sau ba chục năm cách mạng, chiến tranh, đất nÆ°á»›c chia dôi, gia đình phân ly nay tiếng súng đã tắt, khói lá»a chiến tranh cÅ©ng đã tắt, tất cả lại hợp dần lại là m má»™t, Nam Bắc, cha con, anh em, cả vợ chồng nữa, nhÆ° má»™t chuyện thần tiên, má»™t chuyện trong mÆ¡ má»™ng, má»™t chuyện không thể có tháºt mà hoá ra lại là tháºt, tháºt đến từng ngà y, tháºt ngay lúc nà y, hắn vẫn còn sống và sắp gặp lại những ngÆ°á»i đã Ä‘uổi hắn Ä‘i. Hắn trở lại không phải là má»™t kẻ khố rách áo ôm dẫn má»™t lÅ© ngÆ°á»i rách rÆ°á»›i là vợ con hắn đến gõ cá»a má»™t gia đình quyá»n quý xin tiá»n, xin ăn, xin ân huệ mà là má»™t nhà báo, má»™t nhà văn của phe cách mạng, phe chiến thắng, của Ä‘á»™i quân chiến thắng tá»›i gặp má»™t gia đình hắn đã từng là má»™t thà nh viên bất đắc dÄ©. Nhà của bố hắn là nhà trệt, mặt nhà hẹp, có má»™t vuông sân nhá» là m vÆ°á»n, nhà của giá»›i viên chức nhỠđược nhà nÆ°á»›c cho thuê, hẳn thế. Hắn kéo chuông, cá»a nhà trong mở và bà mẹ già của hắn mang kÃnh râm nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘ang Ä‘au mắt bÆ°á»›c ra. Vẫn là gÆ°Æ¡ng mặt quen thuá»™c rất hiá»n của những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà xÆ°a, tóc vấn khăn vẫn Ä‘en chỉ hÆ¡i lốm đốm bạc phÃa trÆ°á»›c trán, dáng di cháºm chạp, đứng trong cánh cá»a phần trên có chấn song sắt, há»i ra: "Ai há»i gì thế?" Hắn nói nhá»: "ThÆ°a mợ con là K. đây!" Bà cụ nhÆ° sững sá» khoảng và i giây rồi tÆ°Æ¡i ngay nét mặt: "K. hả? Cả nhà mong con mãi". Thế là bao nhiêu oán thù ti tiện của kẻ má»›i là m nên vá»›i bố mình, vá»›i mẹ già mình trong phút chốc mất sạch, chỉ còn thÆ°Æ¡ng thôi, còn mừng thôi, mừng bố mẹ vẫn còn sống, mình vẫn còn sống để có ngà y được gặp lại nhau. NhÆ°ng ông cụ Ä‘i vắng, bà cụ nói: "Cáºu Ä‘i cắt tóc, tá»± dÆ°ng ông lão chống gáºy bảo Ä‘i cắt tóc, đầu ngứa quá". Hà m răng Ä‘en của bà vẫn Ä‘á»u, chÆ°a rụng cái nà o, năm nay bà vừa tròn bảy mÆ°Æ¡i, mẹ hắn bảy mÆ°Æ¡i mốt, bà thứ nhất hÆ¡n bà chÃnh thất má»™t tuổi, lại xấu hÆ¡n, lại đã có má»™t Ä‘á»i chồng mà sao ông già lại mê được nhỉ? CÅ©ng là duyên số thế nà o! Hắn ngồi chá» má»™t lúc thấy mặt bà cụ tuy tÆ°Æ¡i tuy mừng nhÆ°ng vẫn thoáng có cái ngượng, cái lo, nó tuy là con cái trong nhà nhÆ°ng lại là má»™t thằng Việt Cá»™ng, tức là má»™t thằng cá»™ng sản, là cái quân thâm hiểm, đã nghÄ© không bao giá» phải gặp lại mặt nó nhÆ° âm dÆ°Æ¡ng đôi ngả, bá»—ng chốc nó lại lù lù hiện ra ngay ở cổng nhà ! Hai mẹ con ngồi đối mặt nhau nhÆ°ng không phải là mẹ ruá»™t vá»›i con ruá»™t, ngoà i và i lá»i thăm há»i cÅ©ng chả biết nên nói vá»›i nhau những gì thêm nữa, vì má»™t ngÆ°á»i muốn giấu và má»™t ngÆ°á»i cÅ©ng chÆ°a dám nói. Và nhÆ° phải há»i các anh chị hiện giỠở đâu, đã có gia đình riêng chÆ°a, há» là m những nghá» gì, còn ở Sà i Gòn hay đã Ä‘i di tản. CÅ©ng còn phải há»i hiện nay bố mẹ ở vá»›i ai, các cụ sống bằng nguồn tiá»n nà o. Thá»i thế thay đổi thì sẽ sống ra sao. Mẹ con không nói những chuyện cần nói ấy thì còn biết nói gì. Cái năm hắn vá» Hà Ná»™i để tìm mẹ và em sau ngà y giải phóng thủ đô, phải tìm đến lần thứ hai hắn má»›i biết mẹ Ä‘ang sống vá»›i gia đình ngÆ°á»i cháu gá»i bà là cô ruá»™t. Anh ấy là y sÄ© của chế Ä‘á»™ cÅ©. Bà cÅ©ng không có nhà , cÅ©ng phải ngồi chá» vì bà hà ng ngà y phải Ä‘i bán trầu vỠở cùng má»™t dãy phố. Ãã cho ngÆ°á»i Ä‘i gá»i bà vá» nhÆ°ng hắn sốt ruá»™t quá lại chạy ra ngoà i ngóng, cÅ©ng lo lắng, hồi há»™p không biết sau năm năm xa cách mẹ hắn có thay đổi gì nhiá»u không. Má»™t lát sau hắn nhìn thấy bà cụ gánh đôi xảo từ xa Ä‘i lại, nhìn dáng ngÆ°á»i bÆ°á»›c lểu đểu hắn nháºn ngay ra mẹ, liá»n chạy à o lại, kêu to: "Mợ!" Bà cụ đứng sững lại, hất nón nhìn ngÆ°á»i gá»i, nháºn ra con, thế là nÆ°á»›c mắt trà n ra chan chứa. Chả nói được câu nà o cả. Hắn bÆ°á»›c Ä‘i bên cạnh mẹ cÅ©ng chỉ há»i được má»™t câu: "Mợ vẫn khoẻ chứ? " - "Vẫn khoẻ, năm ngoái bị bệnh thÆ°Æ¡ng hà n đã tưởng chết". Mẹ con chỉ nói vá»›i nhau được có thế nhÆ°ng vẫn là nói rất nhiá»u bằng cái im lặng và những bÆ°á»›c Ä‘i im lặng bên nhau. VỠđến nhà mẹ hắn lại má»™t câu thứ hai: "Thằng Toà n năm nay 19 rồi, nó cao cÅ©ng gần bằng anh mà gà y lắm. là m sÆ° bác ở chùa Hoè Nhai". Hắn nói: "Bán hà ng thế nà y có đủ ăn không?" - "Ä‚n thì đủ nhÆ°ng lúc ốm Ä‘au thì lo lắm, cháu chứ có phải con đâu mà nhá» vả mãi được". Chả có câu nà o mẹ nhá»› con, mẹ mong đợi con, con vá» mẹ mừng lắm. Hắn cÅ©ng thế, chả nói được câu nà o tình cảm nhÆ° hắn vẫn nghÄ© vá» mẹ trong năm năm xa mẹ.
Hắn ngồi chá» bố nghÄ© ngợi mung lung má»™t lúc lâu rồi xin phép vá» hẹn chiá»u sẽ quay lại. Bà mẹ già đứng lên tiá»…n, cÅ©ng không bảo ở lại ăn bữa cÆ¡m trÆ°a Ä‘oà n tụ, không nói gì cả cứ nhÆ° ngÆ°á»i cùng ở má»™t thà nh phố lâu lâu lại thăm nhau để biết tin tức. CÅ©ng có nhiá»u chuyện để nói nhÆ°ng không thể nói, đã biết hắn là ngÆ°á»i thế nà o mà nói. Khoảng ba giá» chiá»u hắn quay lại, ngÆ°á»i ra mở cá»a chÃnh là bố hắn, vẫn nháºn ra ngay nhÆ°ng đã lạ lắm, ngÆ°á»i gà y tóp, tóc bạc trắng, bÆ°á»›c di lom khom. Hai cha con cùng bÆ°á»›c và o nhà lặng lẽ. Ông cụ nhìn hắn nói Ä‘i nói lại má»™t câu nhÆ° chả có chuyện gì quan trá»ng hÆ¡n để nói: "Không thể nà o nháºn ra anh, anh khác quá". Hắn cÆ°á»i mỉm: "Con năm nay bằng tuổi cáºu lúc con vá» Nam Ãịnh". Bố hắn sinh năm Canh Tý, 1990, hắn sinh năm Canh Ngá», 1930, năm 1945 bố hắn 45 tuổi, năm 1975 hắn cÅ©ng đã 45 tuá»i. Hai cha con, hai thá»i thế, hai số pháºn. Bố hắn lại nói: "Cái năm ấy chẳng qua là do hoà n cảnh...". Lá»i nói cứ nhẹ nhÆ° không. Hắn nói liá»n: "Cáºu mợ chả nên nhắc lại chuyện cÅ© là m gì. Ãược gặp lại cáºu mợ là con rất mừng". Hắn đã nói rất tháºt lòng, cha con được gặp lại nhau sau mấy chục năm sóng gió đổi thay má»›i là chuyện lá»›n, chuyện quan trá»ng còn những oán giáºn má»™t thá»i chỉ là chuyện nhá» nhoi, vô nghÄ©a. Lúc chia tay bố hắn cÅ©ng không giữ lại ăn cÆ¡m, cÅ©ng không hẹn má»™t bữa nà o đó quay lại cùng ăn vá»›i gia đình má»™t bữa cÆ¡m. Ãúng là há» Ä‘ang có má»™t chuyện gì đó rất khó nói, có thể nói vá»›i má»i ngÆ°á»i cùng cảnh ngá»™ nhÆ°ng không thể nói vá»›i đứa con Ä‘ang ở phÃa bên kia. Và rất nhiá»u chuyện ná»a vui ná»a buồn sau đó mà hắn là nhân váºt chÃnh. Hắn đã rất chủ dá»™ng và cÅ©ng biết Ä‘iá»u trong má»i mối quan hệ, có nghÄ©a là ngÆ°á»i chiến thắng vẫn khiêm tốn, vẫn là đứa con của gia đình, đứa em của dòng há», thÆ°a gá»i vá»›i má»i ngÆ°á»i kể cả vá»›i ngÆ°á»i là m ở các gia đình anh chị vì há» Ä‘á»u đã lá»›n tuổi. Hắn vừa trò chuyện vừa quan sát, và trong khi trò chuyện hắn luôn đặt mình là ngÆ°á»i đối thoại để không là m há» pháºt lòng, không là m há» buồn thêm và không giở giá»ng tuyên truyá»n chÃnh trị bao giá». Hắn quan niệm những việc Ä‘ang diá»…n ra má»—i ngà y, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u nhìn thấy, Ä‘á»u nghe thấy, là má»™t thá»±c tế có sức lay chuyển nhiá»u tÃn Ä‘iá»u trÆ°á»›c đây của há». Má»™t ông anh là thượng sÄ© của chÃnh quyá»n Sà i Gòn, má»™t ngÆ°á»i có những hai bằng tiến sÄ©, há»i hắn: "Tại sao lại có thể thế?", hắn trả lá»i rát nhÅ©n nhặn: " Anh biết nhiá»u hÆ¡n em, nhÆ°ng nó đã là thế tất phải có những nguyên do rất xác đáng để nó trở thà nh nhÆ° thế, phải tìm hiểu nó chứ không thể không chấp nháºn nó". Chuyện nhà của hắn lại lồng trong chuyện nÆ°á»›c ở và o má»™t thá»i Ä‘iểm lịch sá» của dân tá»™c, má»i sá»± việc diá»…n ra trong tháng 5 năm 1975 đối vá»›i riêng hắn cứ nhÆ° trong má»™t kịch bản sân khấu theo cách viết cổ Ä‘iển, lại thấm đẫm tÃnh lãng mạn, hÆ¡i suá»›t mÆ°á»›t má»™t chút, hÆ¡i "cải lÆ°Æ¡ng" má»™t chút, cha con gặp nhau, Nam Bắc gặp nhau, quân xâm lược phải ra Ä‘i, dân tá»™c Việt Nam đã già nh được Ä‘á»™c láºp hoà n toà n, thống nhất được quốc gia sau hÆ¡n má»™t thế ká»· nằm gai nếm máºt. Quá đẹp nhÆ° trong sá»± tưởng tượng của má»™t tà i năng văn chÆ°Æ¡ng hÆ¡i tầm thÆ°á»ng, hÆ¡i Ä‘Æ¡n giản.
Hắn viết kịch Cách mạng nhÆ° chép lại vở kịch của chÃnh Ä‘á»i hắn. Chỉ khác là hắn loại hết má»i cảnh sÆ°á»›t mÆ°á»›t gặp gỡ, thăm há»i, kể lể mà đưa ngay ông bố và o má»™t tình huống hết sức khó chịu: trong những thà nh đạt của đứa con ông đã có phần công lao nà o trong đó; ông có dám viết thÆ° xin lá»—i mẹ hắn hiện vẫn còn sống và đang ở Hà Ná»™i? Hắn đã buá»™c ông phải đối mặt vá»›i chÃnh mình, tá»± vấn mình và thú lá»—i vá»›i khán giả. Hắn đã buá»™c các chÃnh khách khôn ngoan của Sà i Gòn phải trả lá»i những câu há»i của má»™t đại uý Ä‘á»™i quân thất tráºn vá» thá»i thế, vá» thắng bại và cả vá» nhân cách của những ngÆ°á»i cầm đầu má»™t quốc gia khi phải lá»±a chá»n giữa quyá»n lợi của cá nhân và tÃnh cách mạng, tà i sản của dân chúng mà há» có trách nhiệm phải bảo vệ. Các nhân váºt trong vở kịch buá»™c phải tranh cãi nhau, tố cáo nhau và nói hết những Ä‘iá»u đã lâu há» rất muốn nói nhÆ°ng chÆ°a có dịp để nói. Những lá»i nó tá»± bà o chữa mà lại hoá ra tá»± buá»™c tá»™i, đã từ lâu chỉ là lá»i nói thầm, nói vá»›i chÃnh mình chứ chÆ°a dám nói vá»›i ai nà y buá»™c phải nói công khai, nói không úp mở mà không có mặt má»™t thằng Việt Cá»™ng nà o đứng đó gây áp lá»±c cả. Việt, nhân váºt gây sóng gió trong má»™t gia đình, má»™t dòng há» không xuất hiện má»™t lần nà o trên sân khấu, hắn chỉ hiện diện qua lá»i đối thoại của những ngÆ°á»i khác, mà n kéo lên lại nghe nói hắn má»›i ở đây và chỉ vừa Ä‘i khá»i. Và các cuá»™c tranh luáºn vắng mặt hắn má»›i thá»±c sá»± bắt đầu. Tất nhiên sá»± thắng bại trong cuá»™c sống không dá»… dà ng, rà nh rá»t nhÆ° trên sân khấu. Sau những ngà y lãng mạn (cÅ©ng chỉ có má»™t chút thôi) của cuá»™c trùng phùng cha con (hoà n toà n không mong đợi), ấy là diá»…n giải má»™t cách văn chÆ°Æ¡ng, chỉ còn là sá»± tÃnh toán tầm thÆ°á»ng, thì và o cái lúc há»—n loạn có được má»™t đứa con ở phe chiến thắng cÅ©ng là điá»u hay. NhÆ°ng khi thá»i thế đã phân định rõ rà ng, những tin đồn nhảm thÆ°a dần Ä‘i, những cái lo sợ vô lý cÅ©ng nhạt dần Ä‘i thì sá»± có mặt của hắn chẳng những không cần thiết mà còn gây phiá»n phức vì cứ buá»™c phải nghÄ© lại nhiá»u chuyện không muốn nhá»›. Hắn cà ng ăn ở tá» tế lại cà ng khó chịu, hắn được há» hà ng tiếp đón nhÆ° má»™t thà nh viên chÃnh thức của há» tá»™c, má»™t thà nh viên sang trá»ng, hắn có mặt ở đâu là há» chỉ ngồi quây quanh hắn, trò chuyện vá»›i hắn và quên luôn các ngÆ°á»i con của bà chÃnh thất, thì có thể nói tức đến ứa máu, đến ngạt thở. Năm 1976 hắn ra và o Sà i Gòn đến và i lượt, lần nà o và o hắn cÅ©ng Ä‘á»u có quà biếu bố mẹ, nhÆ°ng cái nhìn của ông bố cứ gÆ°á»m gÆ°á»m, ông có thể ngồi trÆ°á»›c mặt hắn cả giá» mà không há» mở miệng, còn bà mẹ già thì cÆ°á»i rất nhạt, cái cÆ°á»i á»›n rợn nhÆ° của thuở nà o. Thì ra há» chẳng thay đổi tà gì, vẫn còn nguyên vẹn cái ghét cái căm của ngà y xÆ°a, còn hÆ¡n cả ngà y xÆ°a. Tại sao thế nhỉ? Vá» sau hắn má»›i hiểu, ngÆ°á»i ta có thể tha thứ cho kẻ đã là m nhục mình chứ không thể tha thứ cho kẻ đã là m mình phải xấu hổ. Tha thứ cho những ngÆ°á»i đã từng là m nhục mình cÅ©ng là má»™t khoái cảm của ngÆ°á»i thà nh đạt. Còn vá»›i kẻ đã là m mình phải xấu hổ thì tá»± giải thoát bằng cách nà o? Phải bá» hẳn cái mặc cảm là mình đã bị thua! NgÆ°á»i ta có thể nháºn là đã thua vá»›i ngÆ°á»i ngoà i (cÅ©ng khó đấy!) nhÆ°ng không bao giá» dám nháºn là thua vá»›i ngÆ°á»i trong gia đình. Thua ngay ở chá»— trốn nấp cuối cùng là thua hoà n toà n, thua triệt để, dẫu là thua vá»›i má»™t đứa con!
Vợ hắn cÅ©ng thế. Cô ta có thể nhẫn nhịn chồng lúc còn trẻ vì há» vẫn bình đẳng trong trách nhiệm, trong kiến tạo má»™t gia đình, anh kiếm ra tiá»n, anh có danh vá»ng nhÆ°ng tôi lại sinh cho anh những đứa con và chăm sóc nuôi dạy chúng khôn lá»›n. Anh có công tôi cÅ©ng có công, chả ai sống bám và o ai cả. Lúc trẻ hắn cÅ©ng đã nói vá»›i vợ nhiá»u câu rất tệ nhÆ°ng vợ hắn không để ý, không có mặc cảm thua kém chồng nên không chấp những câu nói thiếu cân nhắc của chồng. Hắn là ngÆ°á»i Ä‘á»c sách, lại là m nghá» của chữ nghÄ©a nhÆ°ng sống vá»›i vợ con giống hệt má»™t ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng là m nghá» nặng nhá»c, ăn to nói lá»›n, cÆ°á»i đùa rổn rảng, cáu gắt om xòm, sống quá hồn nhiên gần nhÆ° tá»± nhiên đã để lại nhiá»u di chứng xấu cho con cái. Và vợ chồng hắn cãi nhau cÅ©ng giống hệt những gia đình bình dân, cãi nhau lúc sáng đến chiá»u đã là m là nh, cãi nhau lúc tối đêm đến lại lăn và o nhau nhÆ° chẳng có chuyện gì đã xảy ra. NhÆ°ng vá» già thì phải sống khác, phải sống bằng những lá» luáºt dã thà nh nếp nhà má»›i giữ được sá»± tôn nghiêm trÆ°á»›c con cháu. Phải có nghệ thuáºt sống già . Và nhÆ° ngÆ°á»i già không nên nói to, cÆ°á»i to, không nên cáu gắt, la lối, khuyên bảo nhẹ nhà ng thì được nhÆ°ng ra lệnh má»™t cách nghiêm khắc là rất không nên, giá»›i thiệu kinh nghiệm thì tốt nhÆ°ng khẳng định kinh nghiệm thì nên tránh. Có nhiá»u việc nên im lặng, nên lá» Ä‘i thì tốt hÆ¡n là biết, còn đã biết thì phải chá»n ngÆ°á»i, chá»n lúc để nói, có việc nói vá»›i con trai nhÆ°ng có việc chỉ nên nói vá»›i con dâu, có việc nên để vợ nói, lại có việc phải chÃnh mình nói. Có khi nhỠđứa cháu nói lại tốt hÆ¡n chÃnh ông bà nói. Ãá»u có luáºt cả. Luáºt vẫn thay đổi theo thá»i nhÆ°ng sá»± tôn nghiêm của những ngÆ°á»i già trong má»™t gia đình thì xÆ°a là thế nay vẫn là thế. Tóm lại vá» già phải sống bằng văn hoá chứ không thể sống bằng bản năng. Hắn rất sợ lá»i tán tụng: "ngÆ°á»i già mà tÃnh trẻ". Thế là ra quái rồi, là nên lo chứ còn mừng ná»—i gì!
Vợ chồng hắn vá» già không phải lo tiá»n bạc, không phải lo con cái, thế là sÆ°á»›ng lắm, mà lại hoá ra có nhiá»u phiá»n muá»™n, vì giữa há» chÆ°a tìm ra được má»™t cách sống hợp lý của tuổi già . Cả hai Ä‘á»u lá»›n lên trong thá»i cách mạng và chiến tranh, của các cuá»™c cải cách xã há»™i, của sá»± đối nghịch giữa cách sống phong kiến, tÆ° sản và cách sống xã há»™i chủ nghÄ©a, nói cho tháºt, cÅ©ng chả ai biết cái xấu, xấu nhÆ° thế nà o, cái tốt, tốt nhÆ° thế nà o, và gia đình mình phải sống nhÆ° thế nà o. Ãại khái sống có quá nhiá»u phép tắc, nhiá»u lá»… nghi là cách sống của phong kiến, tÆ° sản, sống hồn nhiên, giản dị, dá»… dãi, có phần tuỳ tiện là cách sống của ngÆ°á»i vô sản. Những tiêu chuẩn giá trị má»›i chÆ°a thà nh phong cách sống của má»™t quốc gia, là nếp sống của má»—i gia đình, ở nÆ¡i công cá»™ng thì sống và nói má»™t cách khác, ở nhà sống vá»›i vợ con lại sống và nói má»™t cách khác. Trong lá» lối là m việc ở các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c lúc há»p bà n, ra nghị quyết thì rất Ä‘Ã ng hoà ng, rất dân chủ nhÆ°ng trong quan hệ vá»›i dân, vá»›i nhau thì lại thiếu dân chủ và rất phong kiến. NgÆ°á»i sống ngay thẳng, tháºt thà ngà y má»™t hiếm, ngÆ°á»i sống mÆ°u mẹo, dối trá ngà y má»™t nhiá»u, con dối cha, vợ dối chồng, trò dối thầy, cấp dÆ°á»›i dối cấp trên, dân chúng dối nhà nÆ°á»›c và ngược lại. Trong chiến tranh má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u sống vì nghÄ©a lá»›n, đức hy sinh trở thà nh tÃnh cách bao trùm của má»™t dân tá»™c, má»i tham vá»ng cá nhân nhất thá»i bị loại bá», sống nay chết mai thì lúc sống phải cho Ä‘Ã ng hoà ng, lúc chết phải cho oanh liệt. Và o những năm ấy đã có má»™t vị lão thà nh cách mạng trong má»™t lúc cảm khái đã phải thốt lên: "Con ngÆ°á»i thá»i cá»™ng sản chủ nghÄ©a cÅ©ng chỉ mong được nhÆ° thế nà y". Và má»™t vị khác cÅ©ng nói: "Ra ngõ gặp anh hùng!" Thá»i sau ngÆ°á»i ta hay Ä‘em những câu nói rất chân tháºt của má»™t thá»i thà nh chuyện khôi hà i lúc trà dÆ° tá»u háºu là rất nhầm. CÅ©ng nhÆ° lấy cái tháºt của má»™t thá»i khái quát thà nh cái tháºt của má»i thá»i lại cà ng nhầm.
Nhiá»u năm trÆ°á»›c hắn đã nghÄ©, thá»i trẻ vất vả, thiếu thốn vẫn chịu được chỉ mong vá» già đá»i sống dÆ° dáºt, con cái trưởng thà nh, được an nhà n tà chút là đã có phúc lắm. Vá» già hắn được sống đầy đủ hÆ¡n thá»i trẻ nhiá»u, hầu nhÆ° không có gì phải lo mà hoá ra cuá»™c sống gia đình lại ngá»™t ngạt hÆ¡n cả những năm còn trẻ. Có lúc hắn đã nghÄ© đến cái chết để thoát khá»i cảnh ngá»™ ná»a khóc ná»a cÆ°á»i nà y. Vá»›i hắn là má»™t tai hoạ bất thần áºp xuống, không thể tÃnh trÆ°á»›c, không thể ngá» tá»›i nhÆ°ng nghÄ© cho kỹ, má»™t gia đình sống tuỳ tiện, sống không có ká»· cÆ°Æ¡ng là m sao tránh được bi kịch lúc đã vá» già . Lấy ngay cái gia tá»™c của hắn là m má»™t và dụ: Ông ná»™i hắn có những bốn bà vợ, bốn dòng con mà những đứa con của các dòng thứ vẫn rất hiếu kÃnh vá»›i mẹ già , anh em má»™t Ä‘á»i chăm sóc lẫn nhau và cả con cháu của nhau. Ãó là cách sống của các danh gia vá»ng tá»™c nên sá»± hoà thuáºn của anh em con cháu còn giữ mãi cho đến táºn bây giá», sau gần má»™t trăm năm. Bà mẹ già của hắn xuất thân tầm thÆ°á»ng, gặp may mà và o được nhà quan, lấy được chồng quan nên không biết cách ứng xá» cho đúng vá»›i sá»± tôn nghiêm của má»™t dòng há», sinh ra ghen tuông, sinh ra háºn thù, không chỉ hại Ä‘á»i mình mà còn hại cả Ä‘á»i con Ä‘á»i cháu. CÅ©ng là má»™t gia đình không tạo được gia pháp gia phong, nên chÆ°a được má»™t Ä‘á»i mà cả phúc lẫn lá»™c Ä‘á»u cạn kiệt, con cháu ly tán không kết tụ thà nh má»™t tá»™c hệ, vinh dá»± cùng hưởng, hoạn nạn cùng chia.
29.
Từ năm 1980 tá»›i 1988 hắn viết được năm cuốn tiểu thuyết, má»—i cuốn chỉ khoảng dÆ°á»›i 200 trang: Gặp gỡ cuối năm - Thá»i gian của ngÆ°á»i - Ãiá»u tra vá» má»™t cái chết - Vòng sóng đến vô cùng - Má»™t cõi nhân gian bé tÃ. Và cả năm cuốn Ä‘á»u Ä‘á»c được cả, Ä‘á»u được hắn chá»n Ä‘Æ°a và o Tuyển táºp tiểu thuyết in năm 2001. Có thể nói cả năm cuốn sách đó Ä‘á»u do phần đất phÃa Nam của tổ quốc ban tặng cho hắn. Cho hắn Ä‘á» tà i, cho hắn ý tưởng, cho hắn nhân váºt và bao trùm là tÆ° tưởng dân chủ của má»™t miá»n đất đã thoát khá»i tÆ° tưởng phong kiến từ lâu. Má»—i nhân váºt là má»™t phát hiện, má»™t kinh ngạc đối vá»›i hắn, vì hắn chÆ°a từng biết, chÆ°a từng gặp. Ngay đến những ngÆ°á»i thân thuá»™c trong gia đình cÅ©ng má»—i ngÆ°á»i má»—i vẻ và ngÆ°á»i nà o đối vá»›i hắn cÅ©ng Ä‘á»u quan trá»ng, Ä‘á»u hấp dẫn trong sá»± tìm hiểu mãi mãi của hắn vá» lai lịch của con ngÆ°á»i. Hắn gặp Quân và o những ngà y đầu tiên của Sà i Gòn vừa giải phóng tại gia đình, rồi gặp anh ở quán cà phê vá»›i bạn bè, gặp anh lang thang ở khu chợ bán chó, bán cây kiểng, rồi gặp anh ở Hà Ná»™i tại má»™t cÆ¡ quan hết sức quan trá»ng nhÆ° là má»™t chuyện không thể có tháºt, mà hoá ra có tháºt. Nháºn được ra má»™t nhân váºt có thể chuyển tải được ý tưởng của mình là đã tìm Ä‘uợc việc là m cho những ngà y sắp tá»›i. Còn nháºn được ra nhân váºt của mình trong môi trÆ°á»ng hoạt Ä‘á»™ng quen thuá»™c của há» tức là cuốn sách đã được viết non ná»a. Hắn đã gặp ông Hai Riá»ng tại khu vÆ°á»n Æ°Æ¡m của nông trÆ°á»ng cao su Dầu Tiếng, gặp chị Ba Huệ tại văn phòng huyện uá»· huyện Thống Nhất tỉnh Ãồng Nai, gặp linh mục VÄ©nh tại nhà thá» chánh toà của Sà i Gòn, gặp anh MÆ°á»i tại xã Ãốc Binh Kiá»u của tỉnh Ãồng Tháp, và gặp các nhân váºt "phản loạn" muốn cải tạo giáo há»™i Cao Ãà i cho phù hợp vá»›i váºn há»™i má»›i ngay tại vùng đất của toà thánh Tây Ninh. Má»—i ngÆ°á»i trong bá»n há» lại kéo theo hà ng loạt bạn bè, ngÆ°á»i thân, kẻ thù chìm nổi trong sóng gió của chiến tranh trong suốt ba chục năm, ngÆ°á»i đã lạ, chuyện Ä‘á»i của há» lại cà ng lạ, hắn nghe há» kể ngà y nà y qua tháng khác, Ä‘i vá» cả năm cái nÆ¡i hắn sẽ viết má»›i dần dần nháºp và o hồn cốt những mẫu ngÆ°á»i rồi ra sẽ là các nhân váºt văn há»c trong cái thế giá»›i tiểu thuyết của hắn. CÅ©ng rất may các nhân váºt ấy Ä‘á»u là ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i hắn, dẫu nghá» nghiệp khác nhau, cảnh ngá»™ khác nhau, số pháºn khác nhau nhÆ°ng vẫn hiểu nhau hoà n toà n, lấy chÃnh mình mà hiểu há», lấy sá»± từng trải của mình hoà lẫn vá»›i sá»± từng trải của há», nhÆ°ng hồn cốt là của hắn, lắm lúc chÃnh hắn cÅ©ng không phân biệt được trong má»™t nhân váºt phần nà o là của ngÆ°á»i, phần nà o là của hắn. Thông thÆ°á»ng câu chuyện là của Ä‘á»i, giá»ng kể là của hắn, hắn đến vá»›i bạn Ä‘á»c chủ yếu là nhá» và o cái giá»ng kể, nó là từng trải, là ná»—i niá»m, là tâm sá»±, là cái vui và cả nhiá»u cái buồn suốt má»™t Ä‘á»i của hắn. Giá»ng kể chÃnh là cái hồn của hắn đã nháºp và o chữ nghÄ©a, nhịp Ä‘iệu để được Ä‘i sóng đôi vá»›i bạn Ä‘á»c cho đến trang cuối cùng của cuốn sách. Tất nhiên chỉ ở những cuốn sách hay má»›i có giá»ng kể, còn ở những cuốn sách dở thì giá»ng kể quen thuá»™c đã biến mất chỉ còn lại má»™t kẻ thuáºt chuyện vô danh và vô duyên thôi. Theo hắn năm cuốn sách viết trong những năm 80 Ä‘á»u có giá»ng kể riêng cả.
Trong tám năm hắn viết năm cuốn sách, lại đã ở và o quãng tuổi ngoà i 50 xấp xỉ 60, viết nhÆ° thế là khoẻ, sức viết có thể sánh ngang vá»›i và i vị nhà văn tiá»n bối, nhÆ°ng lại là những năm hắn và vợ con phải sống túng thiếu nhất, vất vả nhất. Tiá»n nhuáºn bút không thay đổi nhÆ°ng cuá»™c sống của ngÆ°á»i cầm bút đã thay đổi trong sá»± di chuyển từ Hà Ná»™i và o thà nh phố Hồ Chà Minh. Ngoà i Bắc lÆ°Æ¡ng chồng đại tá, lÆ°Æ¡ng vợ thiếu tá đã là má»™t gia đình và o báºc trung lÆ°u trở lên, chÆ°a kể còn có tiá»n nhuáºn bút thêm và o. Ở thà nh phố Hồ Chà Minh ăn vẫn theo chế Ä‘á»™ bao cấp nhÆ°ng tiêu thì chả ai bao cho, mà cái tiêu ở má»™t thà nh phố lá»›n thì vô chừng, và i lần đóng góp giá»— tết, ma chay, cÆ°á»›i xin là coi nhÆ° hết nhẵn. Năm ấy viên chức nhà nÆ°á»›c, sÄ© quan quân Ä‘á»™i không phải trả tiá»n nhà , tiá»n Ä‘iện, tiá»n nÆ°á»›c nên má»›i có "phong trà o" ăn cắp Ä‘iện là m nÆ°á»›c đá bán cho các quán giải khát. Má»™t tủ là m đá giá tiá»n khoảng hai chỉ và ng, có nhà hà ng xóm có ba tủ, hai lá»›n má»™t nhá». Năm và o Sà i Gòn vợ chồng hắn không có má»™t phân và ng nà o, có và i chỉ và ng đã gá»i lại cho các em bán dần nuôi mẹ ốm. Thế là vợ hắn phải Ä‘i là m thuê, tức là nháºn cho ngÆ°á»i ta đặt tủ đá ở nhà mình, tiá»n bán đá chia đôi. Má»™t ngà y má»™t đêm lấy được ba mẻ đá cục, bá» và o các lon nhá». NhÆ°ng chỉ khoảng 3, 4 giỠđã có thể gỡ ra và i chục lon nÆ°á»›c đặt trong cùng đã thà nh đá, nếu chịu khó má»™t ngà y cÅ©ng có thể được thêm má»™t trăm viên của riêng mình, không phải chia vá»›i ai cả. NhÆ°ng mà cá»±c. Ná»a đêm Ä‘ang ngủ say vá»›i chồng con chợt nghÄ© tá»›i mòn "đá ăn cắp" đó là vợ hắn liá»n vùng ngay dáºy chạy sồng sá»™c và o mở tủ đá, dùng chÃnh bà n tay mình xỉa thẳng và o và lấy ra những cục đá trắng toát. Tiểu thÆ° thà nh phố không thể là m được, chỉ có các cô nông dân vá»›i bà n tay to và khoẻ má»›i dám là m, là m nhÆ° không, chả thấy mệt nhá»c gì. Vợ hắn đã được bạn bè của Ãoà n văn công sau nà y là Ãoà n Kịch tặng danh hiệu "B. xe tăng" vì sức khoẻ và sá»± tháo vát trong những công việc nặng nhá»c còn hÆ¡n các công tá» thà nh phố nhiá»u. Vệ sinh doanh trại, dá»n kho phim và chuyển kho phim những năm sÆ¡ tán vợ hắn bao giá» cÅ©ng là tÆ°á»›ng tiên phong. Năm chá»a đứa con thứ ba đã được năm sáu tháng, cÆ¡ quan cho xe lên vùng đất sản xuất dỡ khoai, dỡ sắn gì đó, vợ hắn xung phong xin Ä‘i, cản thế nà o cÅ©ng không được, còn nói: "Các anh không cần em Ä‘i luá»™c sắn cho các anh ăn à ? Nấu xôi sắn tÆ°Æ¡i rÆ°á»›i thêm tà mỡ hà nh còn ngon hÆ¡n nem công chả phượng". Thế là cô ấy được Ä‘i. Tá»›i nÆ¡i cô ta tổ chức dỡ sắn, bóc sắn, là m món xôi sắn nhÆ° đã hứa, giá» nghỉ cầm dao phát chặt đám cây nhá» má»c lúp xúp quanh đồi, chặt chÆ¡i bá»i thôi mà cÅ©ng được mấy gánh củi vứt lên xe phải Ä‘un được cả tháng. Ãêm Ä‘i đẻ buổi chiá»u còn đèo bằng xe đạp các thứ quần áo chăn mà n và đồ dùng lặt vặt vá» nhà mẹ chồng vì vợ hắn sẽ nằm cữ ở đấy, bãi Phúc Xá sắp và o mùa lụt rồi.
Vợ hắn đẻ thằng út, nhà không có ai giúp, nhá» chồng nấu cÆ¡m, nấu cháo, nấu nÆ°á»›c tắm cho con nhá» và giặt tã lót mấy ngà y đầu mặt chồng nhăn nhÆ° mặt khỉ, Ä‘á»™ng nói Ä‘á»™ng gắt mà nà o có phải việc của hà ng xóm. Gái đẻ bị chồng xá» tệ là dá»… uất lắm nhÆ°ng vợ hắn vẫn cÆ°á»i, nói năng vá»›i chồng vẫn dịu dà ng vì cô ấy biết tÃnh chồng, ngÆ°á»i lÆ°á»i phải là m việc vặt là khổ tâm lắm, chứ không phải lòng dạ đã thay đổi, nên không chấp. Có má»™t chị lá»›n tuổi đã nói vá»›i vợ hắn: "Thằng chồng có lúc nó là bố mình, có lúc là con mình, cứ nghÄ© thế là bá» qua được hết".
Trong những năm ở Hà Ná»™i, gia đình hắn chÆ°a bao giá» phải thiếu tiá»n, hắn chÆ°a bao giá» phải nghÄ© đến tiá»n, phải tÃnh toán, cân nhắc việc tiêu tiá»n. Tiá»n lÆ°Æ¡ng tiêu đã không hết lại còn tiá»n nhuáºn bút. Hà ng xóm há»i vay năm hà o má»™t đồng, má»—i lần gặp ngÆ°á»i cho vay lại xin khất, giá»ng nói nét mặt nom rất thảm. Nhà văn không phải lo sinh kế, không phải chạy tiá»n là chả hiểu bao nhiêu vá» những ngÆ°á»i Ä‘ang sông quanh mình, văn chÆ°Æ¡ng hoá ra cao xa, hoá ra trong veo vì thiếu hẳn cái đục của trần gian, mùi bùn của trần gian. Nên trong rất nhiá»u năm hắn chả viết được gì vá» cái khu táºp thể bám theo ven sông của hắn. Phải và o sống ở thà nh phố Hồ Chà Minh hắn má»›i trở lại là m nhà văn của má»i thá»i, nghÄ©a là luôn luôn thiếu tiá»n. Và những ngÆ°á»i có tiá»n, có quyá»n coi thÆ°á»ng hắn, khinh rẻ hắn, dẫu hắn là má»™t đại tá, lại là má»™t nhà văn. Bà Ãại là bà chị con cô con cáºu, con trai và hai ngÆ°á»i con gái sang Mỹ ở từ trÆ°á»›c năm 1975, còn lại ở thà nh phố chỉ có cô con gái út, con rể và hai đứa con của há». Mấy năm đầu má»—i lần hắn đến chÆ¡i vá»›i chị, cháu gái, cháu rể Ä‘á»u chà o: "Cáºu đến chÆ¡i ạ", những đứa trẻ khoanh tay cúi đầu: "Ông đến chÆ¡i". Hắn cÅ©ng chÆ°a há»i xin há»i vay tiá»n các bà chị bao giá», nhÆ°ng các chị cho gì Ä‘á»u nháºn, mà của cho cÅ©ng nhếch nhác lắm, là cho ngÆ°á»i nghèo, ngÆ°á»i không được trá»ng. Lâu dần má»—i lần hắn đến chÆ¡i cÅ©ng chả ai buồn chà o hắn, đến chÆ¡i tay nhẹ lúc vá» tay nặng, toà n thứ táºp tà ng nhÆ°ng không nháºn lại phải mua, nhà có tiá»n không dùng nhÆ°ng nhà nghèo vẫn phải dùng. Chị và các cháu sẽ khinh nhÆ°ng vợ con lại mừng, thôi, lấy cái vợ con mừng là m nÆ°á»›c rá»a Ä‘i cái nhục, chả sao cả. Con trai lá»›n nhá» bạn xin mãi má»›i được chân chạy bà n của má»™t khách sạn nhà nÆ°á»›c. NhÆ°ng lúc con được vá» chÆ¡i cả nhà xúm xÃt nghe nó kể nó đã được ăn những món gì, đến tên gá»i cÅ©ng lạ nói gì đã được nếm, toà n thức ăn thừa, nhÆ°ng là m bồi được ăn thừa là sÆ°á»›ng hÆ¡n các em ở nhà rồi, con chị xuýt xoa, thằng em gầm gà o: "Ngon thế mà chỉ biết ăn má»™t mình". Còn bố mẹ thì sung sÆ°á»›ng lắm vì con được ăn những miếng ngon. Rồi nó bị Ä‘uổi việc cùng vá»›i mấy đứa bạn do bị nghi đã lấy cắp khăn trải giÆ°á»ng. Rồi lại được nháºn là m tiếp vì kẻ cắp từ ngoà i trèo và o chứ không phải ngÆ°á»i ở trong khách sạn nhÆ°ng con hắn phải đổi Ä‘i là m nhà hà ng khác, nhá» hÆ¡n, lÆ°Æ¡ng Ãt hÆ¡n. Thế là hắn phải chạy đến xin vá»›i giám đốc cho con được ở lại vì nó đã quen việc. Hắn ngồi chỠở hà nh lang, hai tay thu và o lòng, Ä‘iệu bá»™ lo lắng, khúm núm. Giám đốc bÆ°á»›c và o cùng vá»›i các trợ lý, hắn đứng báºt lên, giám đốc hất hà m há»i: "Bác là ai, đến có việc gì?" Hắn phải nói tháºt nhanh lá»i xin của mình rồi nÃn lặng chỠđợi. Giám đốc nhìn quanh quéo má»™t lát, hình nhÆ° ông ta Ä‘ang đợi ai đó chứ chả để lá»t tai những lá»i nói đã được tÃnh toán đến từng chữ của hắn rồi bảo: "Bác cứ vá» Ä‘i, nếu nó phải là m nÆ¡i khác bác có bằng lòng không hay xin thôi việc hẳn." Hắn cÆ°á»i mếu: "Dạ, thÆ°a anh, tuỳ anh quyết định" Nhà thÆ¡ Trần Nháºt Thu có sáng kiến tổ chức má»™t quán ăn mà đội quân chạy bà n là các văn nghệ sÄ© vừa hấp dẫn khách ăn vừa có tiá»n nhét túi cho các nghệ sÄ©. NhÆ°ng quán ăn không thà nh nên hắn vẫn thất nghiệp. Lại có lá»i má»i hắn tá»›i ngủ đêm tại má»™t nhà hà ng, là ông bảo vệ nhÆ°ng được ngủ ở phòng giám đốc có máy lạnh, có Ä‘iện thoại, được ăn bữa cÆ¡m chiá»u, bữa Ä‘iểm tâm sáng, lÆ°Æ¡ng tháng khoảng và i trăm, vừa nhà n vừa đỡ túng. Hắn cÅ©ng nháºn nhÆ°ng chá» mãi không thấy ai nhắc lại, rồi cÅ©ng thôi. Bạn bè có gợi ý hắn viết hồi ký thuê cho má»™t số vị giám đốc các ngà nh công nghiệp có thà nh tÃch nổi trá»™i, tên tác giả là của ngÆ°á»i bá» tiá»n, mình chỉ là thợ sắp xếp câu chuyện, đẽo gá»t chữ nghÄ©a, nếu sách viết hay có nhiá»u bạn Ä‘á»c, có dÆ° luáºn tốt thì còn được thưởng thêm tiá»n. NhÆ°ng hắn từ chối phắt. XÆ°a nay hắn chỉ viết những gì hắn thÃch, xác của ngÆ°á»i hồn của hắn, chứ chÆ°a viết thuê bao giá». Ãói chết thôi chứ hắn kiên quyết không Ä‘i là m cái nghá» hầu bút. Hắn cÅ©ng có tà i viết truyện trinh thám, gián Ä‘iệp nhÆ°ng hắn nhất định không dÃnh và o, chuyện săn ngÆ°á»i, bắt ngÆ°á»i chỉ là cái vá», còn cái ruá»™t phải là những vấn Ä‘á» khác cần nói hÆ¡n, đáng nói hÆ¡n. Ãói thế, túng thế mà vẫn viết được năm cuốn sách tiếp tục má»™t phong cách, tiếp tục má»™t dòng tÆ° tưởng, chÃnh hắn cÅ©ng phải tá»± khen sống thế là được, viết thế cÅ©ng là được, có thể chÆ°a hay nhÆ°ng không là m tổn hại đến nhân cách của má»™t cây bút.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]( ) Ông VÄ©nh Thị (Bảo Ãại)
Nguyễn Khải
Thuợng đế thì cÆ°á»i (kỳ 12)
30.
Năm 1990, hắn vừa tròn sáu mÆ°Æ¡i tuổi, là cái tuổi đã hoà n thà nh má»i việc lá»›n để chuẩn bị cho cái chết. NhÆ°ng nhìn và o đâu hắn cÅ©ng thấy buồn. Buồn nhất và lạ nhất là sá»± tan vỡ của Liên bang Xô Viết và má»™t loạt các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a Ãông Âu. Các thiết chế vá» chÃnh trị, quân sá»±, kinh tế, xã há»™i của má»™t quốc gia hùng mạnh và o báºc nhất của hà nh tinh chỉ má»™t sá»›m má»™t chiá»u sụm hẳn xuống, nằm thẳng Ä‘Æ¡ và rã ra nhÆ° đã má»i mệt đến cùng cá»±c. Các chÃnh khách nổi tiếng má»™t thá»i khi ánh hà o quang của má»™t siêu cÆ°á»ng vừa tắt, láºp tức hiện ra nhÆ° má»™t đám viên chức già nua cÅ© kỹ, hoà n toà n bất lá»±c trÆ°á»›c tình thế má»›i. Thế giá»›i mất thế quân bình trở nên há»—n loạn vá»›i các cuá»™c chiến tranh vô lý và kéo dà i vá» sắc tá»™c vá» tôn giáo. Bao nhiêu niá»m tin cao đẹp của những năm đầu thế ká»· bá»—ng chốc hoá ra vô nghÄ©a. Văn chÆ°Æ¡ng, há»c thuyết, kinh sách chỉ là những trò chÆ¡i trà tuệ phù phiếm vì đã chả là m gì được để ngăn chặn hai cuá»™c thế chiến, và cÅ©ng chả là m gì được trÆ°á»›c những la hét, hà nh Ä‘á»™ng rồ dại của má»™t nhân loại đã mất hết những kinh nghiệm lịch sá» trở nên nông nổi, hung bạo. Hắn rất buồn nhÆ°ng không hoang mang vì chất viết của hắn luôn lấy xung Ä‘á»™t, lấy sá»± phát triển biện chứng là m ná»n của má»i câu chuyện. XÆ°a nay hắn vốn đã không tin câu chuyện thần tiên vá» má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng dÆ°á»›i hạ giá»›i. Con ngÆ°á»i vốn có nhiá»u khiếm khuyết lại muốn tạo dá»±ng má»™t xã há»™i tháºt hoà n hảo, không có khiếm khuyết là chuyện không thể có, là chuyện không tháºt. Xã há»™i Nga và con ngÆ°á»i Nga hiện giá» là rất chân tháºt, tháºt hÆ¡n thá»i còn là Liên Xô nhiá»u, vì hỠđã phÆ¡i bà y cái mạnh cái yếu của má»™t dân tá»™c, má»™t thể chế hết sức tá»± nhiên, không che giấu. Hắn rất ngưỡng má»™ ông Putin, tổng thống Liên bang Nga hiện giá», ở ông hắn nháºn ra má»™t chÃnh khách kiểu má»›i, có phong cách má»™t nhà lãnh đạo quốc gia ở thế ká»· 21. Hắn thÆ°á»ng so sánh hai nhân váºt kiệt xuất của ná»n chÃnh trị Nga trong thế ká»· 20 và đầu thế ká»· 21, đó là Lê nin và Putin. Cả hai ông Ä‘á»u lên cầm quyá»n trong má»™t bối cảnh xã há»™i hết sức rối ren, Lê nin phải nói rất nhiá»u và viết cÅ©ng rất nhiá»u. Còn Putin không nói gì cả, cÅ©ng không viết gì cả cứ lặng lẽ là m, cắm cúi là m, cÅ©ng không hứa hẹn gì nhiá»u, lại còn nói vá»›i cá» tri xin đừng trông đợi quá nhiá»u ở ông, ông là m gì có phép lạ để trong má»™t thá»i gian ngắn có thể thay đổi được tất cả. Nói thế là má»™t nhà chÃnh trị rất chân thá»±c, rất có lÆ°Æ¡ng tâm.
Những năm 90 cÅ©ng là những năm cuối của Ä‘á»i hắn, hắn hay nghÄ© lại những năm tháng đã qua, những việc đã là m, những ngÆ°á»i đã gặp, rồi bằng sá»± từng trải của tuổi tác hắn đã nháºn ra vẻ đẹp của Ä‘á»i thÆ°á»ng và sá»± bất biến của những tÃnh cách má»›i được xác láºp trong ná»a thế ká»· qua sẽ thà nh máu huyết của dân tá»™c, thà nh tÃnh cách Việt Nam. Nói thì dá»… nhÆ°ng hiểu được vẻ đẹp của Ä‘á»i thÆ°á»ng vá»›i riêng hắn cÅ©ng phải mất ná»a thế ká»·. Nháºn ra vẻ đẹp má»™t cách nên thÆ¡, trong ánh sáng của bình minh thì hắn đã nháºn ra từ Mùa lạc, Hãy Ä‘i xa hÆ¡n nữa từ những năm hắn má»›i 30 tuổi. NhÆ°ng nháºn ra vẻ đẹp của thất bại, của vất vả, trầm luân trong cái quầng sáng và ng úa của hoà ng hôn thì phải từ năm hắn đã 50 tuổi khi hắn viết Hai ông già ở Ãồng Tháp MÆ°á»i. Mãi mãi hắn không quên được ông già thÆ° ký của má»™t trạm máy kéo ở Ãồng Tháp MÆ°á»i, ngÆ°á»i gà y nhá», tóc bạc trắng, đứng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c dÆ°á»›i tán cây gáo cổ thụ nhìn theo cái xuồng máy của bá»n hắn rẽ nÆ°á»›c rá»i xa má»™t rẻo đất mà hắn nghÄ© sẽ không bao giá» có dịp quay lại. CÅ©ng năm 1990 hắn trở lại là ng Tả Thanh Oai, tục gá»i là là ng Tó, nằm bên tả ngạn sông Nhuệ. Ãó là quê của nhà chÃnh trị, nhà quân sá»±, nhà ngoại giao Ngô Thì Nháºm, đất phát tÃch của dòng há» Ngô Thì và được gặp háºu duệ của dòng Ä‘Ãch tên là Trác, chủ nhiệm hợp tác xã nông nghiệp. Năm 1944, hắn má»›i 14 tuổi cùng mẹ và em tản cÆ° vá» là ng Tó, quê của má»™t bà bạn của mẹ, tránh máy bay Mỹ. Mẹ hắn phải đến trình báo vá»›i lý trưởng là ng và biếu quà , ông nà y cÅ©ng thuá»™c dòng Ngô Thì. Mấy mẹ con tá»›i xin ở nhá» ngôi chùa là ng gá»i là chùa Thắm, cách má»™ ông bà Ngô Thì Nháºm có má»™t quãng Ä‘Æ°á»ng ngắn. Má»™t năm ở chùa, hắn thuá»™c lòng má»i cung cách trong sinh hoạt của các sÆ°, mối quan hệ giữa sÆ° cụ trụ trì vá»›i các sÆ° đệ tá» trông nom các chùa khác, rồi ngôn ngữ nhà chùa, ngôn ngữ của đám con nhang đệ tá», của các vãi. Trong kháng chiến chống Pháp mấy năm đầu mẹ và em hắn cÅ©ng ở nhá» chùa PhÆ°Æ¡ng Cái ká» sát thị xã HÆ°ng Yên. Hai mẹ con bán hà ng xén ở chợ Bảo Châu, không đủ ăn lại là m nghá» bóc vá» hạt sen, chủ đầm sen không trả tiá»n mà trả công bằng các đấu hạt sen ăn thay cÆ¡m, vừa đói vừa thèm cÆ¡m lại ăn mà y cÆ¡m nhà chùa. Rồi sÆ° cụ cho em hắn là m tiểu chùa, mẹ là m vãi chùa quét dá»n, hầu hạ sÆ° cụ, chùa nuôi luôn cả hai mẹ con cho tá»›i ngà y cụ mất. Thá»i Ä‘i kháng chiến hắn đã là m y tá má»™t trạm xá của tỉnh Ä‘á»™i HÆ°ng Yên cÅ©ng là má»™t ngôi chùa là ng, chùa Cốc thuá»™c huyện Kim Ãá»™ng. Mãi mãi hắn không thể quên sÆ° bác chùa Cốc hÆ¡n hắn và i bốn tuổi, đẹp và thanh mảnh nhÆ° bông huệ, là chị cứu thÆ°Æ¡ng, chị nấu cÆ¡m, rồi giặt giÅ©, khâu vá quần áo cho các thÆ°Æ¡ng bệnh binh và bằng cái vẻ đẹp thoát tục chị đã là m ngôi chùa trạm xá thà nh nÆ¡i an ủi, tÄ©nh dưỡng vá» cả tinh thần. Những ngôi chùa là ng vá»›i những nhà sÆ° là m quần quáºt từ sáng sá»›m đến ná»a đêm, là m ruá»™ng là m vÆ°á»n, gánh rau ra chợ bán, ủ tÆ°Æ¡ng, đóng oản mà mặt vẫn tÆ°Æ¡i, không than khổ bao giá», không kêu khó bao giá», từ bi hỉ xả là những ká»· niệm đầy yêu thÆ°Æ¡ng và rất đẹp của hắn những năm còn trẻ. Những tình cảm ấy, những nhá»› nhung ấy hắn Ä‘á»u Ä‘Æ°a và o truyện vừa SÆ° già chùa Thắm và ông đại tá vá» hÆ°u. Má»™t nhà sÆ° đã rá»i bá» má»™t môi trÆ°á»ng vốn rất u tÄ©nh của kẻ xuất gia bá»—ng chốc nhốn nháo bởi những thói hÆ° của thế tục, lại trở vá» ngôi chùa vô danh từ đó ông đã ra Ä‘i, để tìm lại chÃnh mình. Má»™t đại tá quân Ä‘á»™i sau nhiá»u chục năm nam chinh bắc chiến nay trở vá» là m ông già bình thÆ°á»ng sống vá»›i con gái và cháu ngoại. Má»i tham vá»ng đã thuá»™c vá» quá khứ, cái nghÄ©a vụ là m trai thá»i chiến đã hoà n thà nh, đôi bạn tưởng là rất xa nhau vá» lý tưởng vá» cách sống lại cảm thấy rất gần gÅ©i nhau khi cùng ngắm cảnh hoà ng hôn.
Hắn ở lại Tó và i ngà y và ở vá»›i gia đình Trác, vì Trác là chủ nhiệm hợp tác xã mà cÅ©ng vì muốn được quan sát kỹ hÆ¡n má»™t giá»t máu của cái dòng hỠđã sinh ra nhiá»u nhân váºt nổi tiếng vá» cả chÃnh trị lẫn văn chÆ°Æ¡ng trong lịch sá» Việt Nam thá»i cáºn đại, xem thá» có còn dấu tÃch gì lÆ°u giữ được cho đến hôm nay. Cà ng trò chuyện vá»›i Trác hắn cà ng buồn cÆ°á»i vì ông cháu hôm nay chả giống chút nà o vói các cụ tổ nổi tiếng thá»i xÆ°a. Trác không Ä‘á»c sách và cÅ©ng không thÃch Ä‘á»c sách, chả biết má»™t tà gì vá» công tÃch và văn chÆ°Æ¡ng của các cụ tổ nhà mình. Trác đã Ä‘i lÃnh chiến đấu ở mặt tráºn Thừa Thiên, hết chiến tranh lại sống sót thì vá» nhà đi cà y, gặp thá»i buôn bán dá»… dãi thì Ä‘i buôn là m giầu nhÆ° má»i ngÆ°á»i. Sáng chÆ°a rõ mặt ngÆ°á»i vợ Trác đã Ä‘á»™i thúng bánh cuốn tráng trong đêm ra đầu là ng chá» xe buýt lên Hà Ná»™i, khoảng trÆ°a đã vá» lại ra đồng là m mầu hoặc bắc nồi rượu nấu. Chồng buổi sáng ra nhà để máy xay xát má»›i mua nháºn thóc xay, chiá»u ra trụ sở hợp tác xã, sau bữa rượu tối hai vợ chồng lại chụm đầu tÃnh toán tiá»n thu chi trong ngà y. Mà vui lắm, ai cÅ©ng có việc là m, việc nà o cÅ©ng kiếm ra tiá»n, tháng nà y và i triệu, tháng sau và i triệu, má»™t năm là bao nhiêu triệu, hy vá»ng gần, tham vá»ng cÅ©ng nhá» nhoi, còn việc thì là m hết việc đặt lÆ°ng xuống là ngáy bằng sấm, Trác nói thế. Còn nói: "Em bốn mÆ°Æ¡i tuổi rồi đấy nhÆ°ng ai cÅ©ng bảo chỉ ngoà i ba chục là cùng, chả lo gì hết, việc nÆ°á»›c có cấp trên lo, việc xã có xã lo, em chỉ lo má»—i việc của hợp tác xã, từ ngà y khoán há»™ là m chủ nhiệm cÅ©ng nhà n lắm". Nói rồi cÆ°á»i, lại tá»›p má»™t ngụm rượu, nhai má»™t miếng thịt, sÆ°á»›ng thế mà bảo chÆ°a sÆ°á»›ng thì thế nà o má»›i là sÆ°á»›ng. Ờ, nghÄ© thế cÅ©ng phải, là m ngÆ°á»i nổi tiếng mà là m gì, toà n chết bất đắc kỳ tá» vá»›i chết yểu thôi. Ngô Thì SÄ© giáºn con là Ngô Thì Nháºm phải uống thuốc Ä‘á»™c tá»± sát năm 54 tuổi. Ngô Thì Nháºm thì bị kẻ thù đánh gần chết ở Văn Miếu, thá» 57 tuổi; Ngô Thì ChÃ, em Ngô Thì Nháºm, tác giả Hoà ng Lê nhất thống chÃ, hưởng dÆ°Æ¡ng có 35 năm. Là m anh chủ nhiệm hợp tác xã mãn nguyện, mặt phẳng lì nhÆ° trẻ thÆ¡, sáng là m Ä‘Ä©a bánh cuốn ăn vá»›i giò vá»›i chả, tối là m cút rượu nhắm vá»›i dồi lợn, vá»›i thịt chó. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u sống nhÆ° thế cả, suốt chiá»u dà i của lịch sá» ngÆ°á»i dân chỉ có mấy việc phải là m, Ä‘i lÃnh khi nÆ°á»›c có chiến tranh, rồi Ä‘i cà y, lúc rảnh rá»—i thì Ä‘i buôn, truyá»n từ Ä‘á»i nà y sang Ä‘á»i ná», chả tiếng tăm gì cả, chả lÆ°u danh gì cả nhÆ°ng bãi hoang, rừng ráºm đã thà nh là ng, thà nh ruá»™ng, thà nh Ä‘Æ°á»ng, thà nh các dòng há», thà nh dân tá»™c, thà nh quốc gia, là tổ tiên, ông bà , cha mẹ, anh em, bè bạn, hà ng xóm láng giá»ng của các danh nhân, danh tÆ°á»›ng. Há» là những váºt liệu nguyên sÆ¡, luôn luôn có sẵn, chỉ đợi má»™t nháng lá»a, má»™t tráºn gió là láºp tức bùng cháy thà nh ánh sáng, thà nh hà o quang là m rạng rỡ cả má»™t thá»i. Viết vá» những số pháºn nhạt nhẽo, tầm thÆ°á»ng vá»›i những vui buồn bé nhá» là rất có lý. Vì không có cái nhạt nhẽo của má»™t ngà y, má»™t Ä‘á»i, của nhiá»u Ä‘á»i thì lấy gì mà nuôi dưỡng những nhân váºt xuất chúng, kỳ tà i. Và ... tất cả bá»—ng nhiên thay đổi trong con mắt của hắn. Nói má»™t cách ngoa ngôn hắn có thể viết được tất cả những gì nằm trong tầm nhìn tầm nghÄ© của hắn. Hắn đã bÆ°á»›c và o má»™t thá»i kỳ viết má»›i ở tuổi sáu mÆ°Æ¡i, bắt đầu từ cái truyện ngắn miêu tả cái thân pháºn buồn cÆ°á»i của chÃnh hắn trong cái buổi giao thá»i, từ cái thá»i kinh tế được chỉ huy bằng các biện pháp hà nh chÃnh, xã há»™i xếp hà ng dá»c đợi đến lượt mình mua hà ng, in sách, Ä‘á» bạt và cả đợi lượt được thi thố tà i năng sang cái thá»i kỳ kinh tế theo cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng, theo luáºt cung cầu, đồng tiá»n chỉ huy tất cả, nó là bản vị má»›i của má»i giá trị, "là tiên là pháºt" nhÆ° lá»i ca của má»™t bà i đồng dao thá»i hiện đại. NhÆ°ng hắn sinh ra là để sống trong tráºt tá»±, trong xếp hà ng chỠđến lượt mình, ngoan ngoãn, khiêm nhÆ°á»ng, là m sao có đủ bản lãnh để nhảy và o má»™t thế giá»›i cạnh tranh. Có ngÆ°á»i khuyên, hãy viết truyện tình báo, gián Ä‘iệp, truyện ái tình tay ba tay tÆ°, truyện giám đốc ăn cắp tiá»n công và ngủ vá»›i các cô thÆ° ký, và tên sách phải đặt cho kêu, gợi được sá»± tò mò, bìa sách phải có Ä‘Ã n bà đẹp, con gái đẹp, có súng và xác chết, hãy là m thá» Ä‘i, là m được đấy, mấy cô thợ may ở Ãồng Nai còn viết được tiểu thuyết má»—i năm và i cuốn, huống hồ là má»™t nhà văn chuyên nghiệp. Hắn Ä‘Ã nh cÆ°á»i xoà và nháºn thua, cái thá»i nà y đâu còn là của hắn mà lại mong xuất đầu lá»™ diện. Hắn chỉ viết được những gì hắn muốn viết, hắn viết vá» cái nhạt nhẽo, cái tầm thÆ°á»ng của má»—i ngà y, của má»™t Ä‘á»i váºy. TrÆ°á»›c hết viết ngay chÃnh hắn trong cái truyện Anh hùng bÄ© váºn. Bạn Ä‘á»c tìm Ä‘á»c và mủm mỉm cÆ°á»i, thế là thắng rồi. Rồi hắn viết ngay chÃnh bà chị hà ng xóm sống vá»›i nhau gần hai chục năm ở xóm lÅ©. Má»™t ngÆ°á»i vợ tá»± nguyện là m nô lệ cho má»™t ông chồng rất vô tÃch sá»± mà vẫn sợ ngÆ°á»i ta giáºn rồi ngÆ°á»i ta bá» thì khổ. Vá»›i chị ông chồng đã là thần linh rồi, phải chiá»u chuá»™ng, sá»›m tối nhang đèn chứ không nên trách, không nên oán và cÅ©ng không nên buá»™c ông chồng phải chú ý, phải nhúng tay và o những việc nhÆ¡ nhá»›p của cõi phà m, nhÆ° lÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a không đủ nên nợ chÆ°a trả được, con không được bố dạy dá»— nên há»c kém, ham chÆ¡i thà nh đứa trẻ, nhÆ°... Trong truyện vợ chồng chị Vách có nhiá»u chi tiết của chÃnh vợ chồng hắn, vợ hắn là chị Vách, còn hắn cÅ©ng không đến ná»—i tệ nhÆ° ông chồng của chị, cÅ©ng là ngÆ°á»i có tiá»n và có danh nhÆ°ng cách đối xá» vá»›i vợ thì chẳng sai chút nà o. Viết vá» ngÆ°á»i lại được dịp tá»± cÆ°á»i vá»›i mình nên câu văn vừa hoạt vừa vui, viết rất nhanh, rất thoải mái, truyện Ãá»i khổ được bạn Ä‘á»c hoan nghênh ngay. Khi tá»›i thăm Ä‘á»™ng Từ Thức ở Nga SÆ¡n hắn chỉ chú ý có gia đình anh thÆ°Æ¡ng binh mù, còn bá» ngoà i tai cặp vợ chồng thần tiên Giáng HÆ°Æ¡ng - Từ Thức. Chuyện thần tiên là chuyện để giải trà còn chuyện cặp vợ chồng anh thÆ°Æ¡ng binh là má»™t biểu tượng của tÃnh cách Việt Nam. NgÆ°á»i chồng vì lòng kiêu hãnh dám chấp nháºn thá» thách, ngÆ°á»i vợ vì lòng kÃnh trá»ng ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông mà chị ngưỡng má»™ tá»± nguyện bù đắp cho anh bằng má»™t gia đình yên ấm mà chỉ riêng có má»™t mình chị phải gánh chịu má»i ná»—i nhá»c nhằn. Ãó là truyện Cặp vợ chồng duá»›i chân Ä‘á»™ng Từ Thức. Rồi lại chuyện má»™t bà hà ng xóm, là ngÆ°á»i là m tÆ°Æ¡ng ngon nổi tiếng còn sót lại của đất Cá»± Ãà , đòi lên Hà Ná»™i để ẵm cháu Ä‘Ãch tôn, thà nh má»™t bà vú già ná»a quê ná»a tỉnh, sống gượng gạo, giả dối, con dâu thì lÆ°á»m, con trai thì gắt vì bà không được sống đúng vá»›i nghá» nghiệp của mình, vá»›i môi trÆ°á»ng của mình. CÅ©ng nhÆ° má»™t ngÆ°á»i viết văn thì rất tồi nhÆ°ng là m công việc quản lý, quản trị thì tuyệt giá»i, trong ná»a năm cầm quyá»n đã thay đổi hẳn bá»™ mặt cÆ¡ quan. Hãy múa võ trên mảnh đất của mình, chả ai dám tranh tà i vá»›i anh cả (NgÆ°á»i của nghá»). Lại có má»™t chuyện nếu không phải là hắn cÅ©ng khó có nhà văn nà o nháºn ra và viết được. Ấy là má»™t ngÆ°á»i sống vì quá tôn trá»ng đồng loại lại bị chÃnh đồng loại khinh lá»n. CÅ©ng là chuyện của chÃnh hắn khi thằng con lá»›n bảo hắn sống bình dân quá, nói năng khiêm nhÆ°á»ng quá, nói vá»›i ai, kể cả vá»›i đám trẻ con cÅ©ng vâng cÅ©ng dạ nên hà ng xóm đâm coi thÆ°á»ng. Hắn nói: "Sống tá» tế, sống khiêm tốn ngÆ°á»i ta không thÃch à ?" Nó cãi: "Ở Ä‘á»i ngÆ°á»i ta thÃch được là m bạn vá»›i ngÆ°á»i giầu ngÆ°á»i sang chứ ai thÃch đánh bạn vá»›i ngÆ°á»i hèn, ngÆ°á»i nghèo". Hắn cÆ°á»i: "Ai dám bảo tao hèn?" Nó cÅ©ng cÆ°á»i: "Không hèn nhÆ°ng dáng Ä‘iệu của bố lắm lúc cứ khúm núm thế nà o." Khoảng những năm 80 khi viết tiểu thuyết Ãiá»u tra vá» má»™t cái chết, Ä‘oạn viết vá» Ä‘á»™i Trấn, má»™t ngÆ°á»i theo đạo Cao Ãà i đăng lÃnh sang Pháp tham dá»± thế chiến 2, được tặng huân chÆ°Æ¡ng, được thăng cấp Ä‘á»™i, có lần qua Mã Ãảo liá»n và o thăm há»™ pháp Phạm Công Tắc Ä‘ang bị quản thúc ở đấy. Năm ở nhà ông Há»™ pháp ngồi trên ngai rắn, giáo đồ quỳ dÆ°á»›i đại Ä‘iện, cái khoảng cách ấy đã gây uy, gây nghiêm cho ngÆ°á»i cầm đầu mối đạo, tạo nên những ấn tượng thiêng liêng vá»›i giáo đồ. Ở nÆ¡i bị quản thúc ông há»™ pháp cÅ©ng giống nhÆ° má»i can phạm chÃnh trị khác, còn Ä‘á»™i Trấn lại là ngÆ°á»i có công vá»›i nÆ°á»›c Pháp, được đặc cách tá»›i thăm bạn tù thà nh thỠông giáo chủ hoá ra ông già bé nhá», tầm thÆ°á»ng trong cách nói, cách cÆ°á»i, cách há»i han. Vầng hà o quang bao quanh vị giáo chủ đã biến mất thì lòng tin mê muá»™i của giáo đồ cÅ©ng láºp tức tà n lụi theo. Ãó là nguyên nhân sâu xa cái chết bà ẩn của Ä‘á»™i Trấn khi anh trở vá» toà thánh và được đức há»™ pháp cho trông nom cÆ¡ Thánh vệ. Ãá»™i Trấn chỉ là má»™t nhân váºt hắn được nghe thoáng qua khi trò chuyện vá»›i mấy ngÆ°á»i trong đạo. Còn lại là hắn bịa hết, bạn Ä‘á»c Cao Ãà i viết thÆ° há»i hắn: "Ông viết rất đúng vá» Hai Trấn, ai kể cho ông biết được những chuyện đó thế?" ChÃnh hắn cÅ©ng không tá»± biết tại sao hắn viết được thế, chẳng qua là đoạn trÆ°á»›c mở lối cho Ä‘oạn sau, câu trÆ°á»›c kéo theo câu sau, hình ảnh gá»i hình ảnh, câu chữ gá»i câu chữ mà thà nh chứ còn biết tại sao! Ãá»™t nhiên lại nghe thằng con trách móc cách sống quá nhÅ©n nhặn của hắn, liá»n nhá»› ngay tá»›i ông Bá»™t và câu chuyện buồn cÆ°á»i vá» cách đánh giá của đám đông hình thà nh trong nháy mắt. Truyện ngắn Sống giữa đám đông đã được viết nhÆ° thế. Rồi chuyện vá» má»™t bà cô tà i sắc vẹn toà n mà má»™t Ä‘á»i vất vả, lúc trẻ thì vì chồng, vá» già thì vì con (Má hồng); chuyện vá» các bà chị tiểu thÆ°, sống Ä‘Ã i các và cô Ä‘á»™c trở thà nh các cô cấp dưỡng cho Sở Liêm phóng năm cách mạng vừa thà nh công, và cái kết cuá»™c tầm thÆ°á»ng chả nên thÆ¡ chút nà o của mấy bà (Ãã từng có những ngà y vui); chuyện má»™t ông anh đẹp trai, má»™t tiểu Ä‘oà n trưởng có tiếng thá»i HÆ°ng Yên bị Pháp chiếm đóng vá»› phải má»™t bà vợ lắm mÆ°u, hám quyá»n thà nh má»™t ông già tà n tạ lúc cuối Ä‘á»i... Nhiá»u chuyện lắm, thì ra cái "thá»±c tế" của Ä‘á»i hắn cÅ©ng đến là lắm chuyện và chuyện nà o cÅ©ng có thể viết được cả. Nếu so vốn sống thì hắn sống nhiá»u hÆ¡n, biết nhiá»u hÆ¡n, từng trải cÅ©ng nhiá»u hÆ¡n và sống cÅ©ng lâu hÆ¡n, tuổi hắn gần gấp đôi tuổi các ông Nam Cao, Thạch Lam, VÅ© Trá»ng Phụng, hắn chỉ thua các ông ấy vá» văn thôi, vì đã không sinh được má»™t nhân váºt văn há»c nà o có sức quyến rÅ© lâu dà i nhÆ° Xuân Tóc Ãá» và Chà Phéo. Thua xa! Mà thua là phải vì chúng là những đứa con tinh thần của các thiên tà i. Ãã nói tá»›i cái tà i trá»i cho là hết nói, hết lý lẽ, nó mãi mãi là má»™t bà máºt mà không có nhà lý luáºn văn há»c nà o phân tÃch được cái cÆ¡ cấu huyá»n diệu của nó. Nó không có mẫu số chung, nó là muôn và n cách, má»—i thiên tà i má»™t cách riêng, cái tà i ấy chỉ nảy sinh ở riêng con ngÆ°á»i ấy, có má»™t tiểu sá» riêng nhÆ° thế ấy. Ngưỡng má»™ thì được, tò mò tìm hiểu thì vô vá»ng. Ãã bảo nó là má»™t bà máºt của tạo hoá mà . Khi viết truyện ngắn Nghệ nhân ở là ng, ngÆ°á»i thì có tháºt, nghá» phải há»c khoảng má»™t buổi, chi tiết là của nhiá»u ngÆ°á»i ghép lại, nhÆ°ng cái hồn của truyện là của riêng hắn, là má»™t mÆ¡ má»™ng táo bạo và vô vá»ng của chÃnh hắn, ấy là lần tìm những bà máºt trong sáng tạo của các thiên tà i. Nhà văn Stéfan Zweig, má»™t tác giả viết nhiá»u tiểu sá» các danh nhân mà hắn rất mê Ä‘á»c từ những năm hắn má»›i 30 tuổi, cÅ©ng có tham vá»ng y nhÆ° hắn, tìm hiểu những cÆ¡ cấu sáng tạo của các thiên tà i. Ông nà y rất giầu, lại có cái thú sÆ°u tầm những bản thảo nổi tiếng của các nhạc sÄ©, thi sÄ©, văn sÄ©, giá đắt bao nhiêu cÅ©ng mua. Từ những trang bản nháp vá»›i những sá»a chữa, những gạch xoá, những lấy lại, những thêm và o, ông lần mò những dấu vết dẫn đến những hình tượng nghệ thuáºt bất hủ của các thiên tà i. ChÃnh ông cÅ©ng là má»™t tà i năng văn chÆ°Æ¡ng lá»—i lạc của châu Âu, có bạn bè là những tên tuổi sáng chói khắp các châu lục, lại có lòng ái tà i, hắn Ä‘á»c của ông cÅ©ng được biết thêm nhiá»u lắm, hoà n cảnh lịch sá», môi trÆ°á»ng xã há»™i, tiểu sá» cá nhân, những tình huống kỳ lạ mà các thiên tà i ấy phải đối mặt, những bức xúc bất thần, những ná»—i Ä‘au, những đối nghịch, những mÆ¡ má»™ng, những tuyệt vá»ng... tất cả Ä‘á»u được nghiên cứu tỉ mỉ, có văn bản rõ rà ng. Chà ng sÄ© quan công binh của binh Ä‘oà n sông Rhin, Rouget de Lisle trong má»™t đêm xuất thần của năm 1792 đã là m lá»i và nhạc bản quốc ca của nÆ°á»›c Pháp Marseillaise trong hoà n cảnh nà o, sau đó ông ta lại sống vô danh và nghèo khổ cho tá»›i lúc mất. Ông là thiên tà i của má»™t đêm. Nhạc sÄ© thiên tà i Ãức Haendel đã sáng tác bản thánh ca Le Messie trong tâm trạng ra sao và o lúc cuối Ä‘á»i. Và Dickens vá»›i cuốn tiểu thuyết đăng nhiá»u kỳ trên báo Những cuá»™c phiêu lÆ°u của ông Pickwick. Rồi cái thế giá»›i Ä‘en tối đầy những đối nghịch của Fédor Dostoiewski. Má»™t nhà quý tá»™c muốn được là m ngÆ°á»i bình dân, má»™t Ä‘á»i khắc khoải vì sá»± tá»± hoà n thiện, Léon Tolstoi. Ông Zweig không chỉ tìm hiểu những giây phút ngây ngất của hân hoan, của tá»± do, là m bùng cháy ngá»n lá»a sáng tạo mà còn cả những giây phút Ä‘en tối nhất, ảm đạm nhất của tấn bi kịch tá»›i hồi kết thúc của Marie Stuart, của Marie Antoinette, của Napoléon, của Fouché. Ãại để là những giây phút có sức nặng của má»™t nhân loại, mãi mãi gây hứng thú tìm hiểu, ngõ hầu có thể nháºn ra trong thoáng chốc cái huyá»n cÆ¡ của tạo hoá. Ãá»c thì vui chứ cÅ©ng chả hiểu gì thêm cái mà mình muốn hiểu. Bởi vì từ ngà y má»›i cầm bút cho tá»›i táºn hôm nay hắn vẫn thắc mắc những công việc có tÃnh chuyên môn, tÃnh kỹ thuáºt để tạo dá»±ng các nhân váºt bất tá» Xuân Tóc Ãá», Chà Phèo. Hình nhÆ° không có kỹ thuáºt gì, không có bà máºt gì, vẫn là chuyện Ä‘á»i, chuyện tai nghe hà ng ngà y, mắt thấy hà ng ngà y, quen cả, rất quen của vô và n tÃnh cách Chà Phèo, Xuân Tóc Ãá» khi các biểu tượng Ä‘iển hình của nó chÆ°a xuất hiện. Có Ä‘iá»u trong Ä‘á»i thÆ°á»ng thì nó nhạt nhoà , thô láºu, tản mát, có chất liệu nhÆ°ng chÆ°a có hình thù, chÆ°a có tên gá»i, sống lẫn vá»›i má»i ngÆ°á»i hoặc ngay trong má»™t ngÆ°á»i, khi nháºn ra thì ngÆ°á»i ta chỉ buông má»™t câu chá»i: đồ lÆ°u manh, quân mất dạy, thằng ăn vạ! Thế là xong. NhÆ°ng bây giá» thì những tÃnh cách ấy đã có tên gá»i hẳn hoi, có hình thù hẳn hoi để thiên hạ có thể chỉ tay day mặt, có thể chế giá»…u, lên án và cÅ©ng nháºn ra cả sá»± bất lá»±c để loại bá» cái nòi giống ấy ra khá»i cá»™ng đồng. Hắn tin rằng ngay các cha đẻ của chúng cÅ©ng không thể ngá» mình đã sinh ra những đứa con quỉ quái bất tá», chỉ là viết trong má»™t lúc hết sức sảng khoái, viết để đùa giỡn, viết để trả thù má»i sá»± bất công ở Ä‘á»i. Viết để chá»i Ä‘á»i qua miệng má»™t thằng lÆ°u manh má»›i sÆ°á»›ng, má»›i hả. Nó cà ng nói những câu ngây ngô, ấm á»› cà ng khoái. Dùng Xuân Tóc ÃỠđể chá»i cái xã há»™i nhố nhăng là tuyệt nhất. CÅ©ng nhÆ° dùng Chà Phèo để chá»i cái đám hÆ°Æ¡ng lý kỳ hà o bẩn thỉu mà hống hách, chá»i thẳng mặt, không cần che giấu cÅ©ng tháºt hết ý. Viết cho hả giáºn, cho bõ uất. ChÃnh là cái giáºn cái uất lâu ngà y lại nhân gặp má»™t chuyện thÆ°Æ¡ng tâm, hoặc má»™t chuyện vô lý rót thêm và o láºp tức bùng cháy thà nh lá»a xanh và cả má»™t thế giá»›i tưởng tượng vá»›i hình thù, câu chữ loé sáng, lung linh nhÆ° hiện ra cho mà viết, nhÆ° Ä‘á»c lên cho mà viết, viết nhÆ° mê Ä‘i, nhÆ° nÆ°Æ¡ng theo má»™t chỉ dẫn nà o đó, ngÆ°á»i viết thà nh công cụ được Ä‘iá»u khiển từ rất xa, từ rất sâu, viết mà cÅ©ng không biết mình Ä‘ang viết những cái gì. NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng gá»i trạng thái khác thÆ°á»ng ấy là xuất thần, vừa là mình vừa không phải là mình. Hắn chỉ tiếc VÅ© Trá»ng Phụng mất năm còn quá trẻ, môi trÆ°á»ng sống quá hẹp, cái biết vá» các tầng lá»›p phÃa trên còn quá Ãt nên không dám để Xuân Tóc Ãá» dấn bÆ°á»›c tiếp những cuá»™c phiêu lÆ°u má»›i, mà cái thằng lÆ°u manh ấy cÅ©ng đã đủ lông cánh để lao và o những trò chÆ¡i có tầm vóc lá»›n hÆ¡n rồi. Tức là hắn muốn Xuân Tóc Ãá» phải được trúng cá» và o nghị viện thà nh nghị sÄ©, từ đó mà được giao tiếp vá»›i những "týp" ngÆ°á»i còn vô lý hÆ¡n nhiá»u, buồn cÆ°á»i hÆ¡n nhiá»u, là cái thế giá»›i quan lại của má»™t xã há»™i thuá»™c địa ná»a phong kiến. Chắc chắn sẽ lại là má»™t cuốn sách rất hay (Số Ä‘á» quyển 2 chẳng hạn), viết vá» cuá»™c phiêu lÆ°u của má»™t tên bất lÆ°Æ¡ng và o cái thế giá»›i bất lÆ°Æ¡ng của các chÃnh khách ở xứ nà y trÆ°á»›c năm 1945 để bạn Ä‘á»c có dịp được cÆ°á»i tháºt thoả thuê, cÆ°á»i đến nghẹn thở. Nếu viết được thế thì Số Ä‘á» sẽ trở thà nh má»™t kiệt tác của thế giá»›i mất.
Hình nhÆ° hắn Ä‘ang dò tìm những lối Ä‘i đã bị xoá sạch của má»™t tác phẩm nổi tiếng của văn chÆ°Æ¡ng Việt Nam thì phải. CÅ©ng là bà n suông thôi, chứ tà i cán nhÆ° hắn là m sao dám mon men tá»›i cái lãnh vá»±c siêu nhiên ấy. NhÆ°ng có má»™t sá»± tháºt là hắn muốn có được cái công thức là m nên sá»± bất tá», cái công thức huyá»n bà của những ngÆ°á»i gá»t tượng xÆ°a có thể khiến các pho tượng gốc sống lại và trò chuyện rì rầm má»—i đêm, những pho tượng đã trở thà nh linh váºt tại các Ä‘á»n, phủ, chùa, miếu của má»™t thá»i. Ãó là cái Æ°á»›c ao kiêu ngạo của má»™t anh thợ đục đẽo tượng gá»— ở là ng, và cÅ©ng là má»™t ao Æ°á»›c vô vá»ng của chÃnh hắn. Truyện viết thì giản dị, khiêm tốn nhÆ°ng ý tưởng chứa Ä‘á»±ng bên trong là sá»± day dứt khôn nguôi. Chả hiểu bạn Ä‘á»c có cảm nháºn được những Ä‘iá»u không thể nói của hắn không?
31.
Những năm 90 hắn đã có bạn Ä‘á»c ở thà nh phố Hồ Chà Minh, nhiá»u tá» báo lá»›n yêu cầu hắn gá»i truyện ngắn, bút ký, tạp văn cho trang văn hoá văn nghệ của báo. Cứ má»—i tá» nuôi hắn má»™t dạo, thoạt đầu là báo Tuổi trẻ, rồi báo Lao Ä‘á»™ng, rồi báo Công an thà nh phố, khi Tạp chà Văn hoá Văn nghệ của Bá»™ Công an ra mắt bạn Ä‘á»c hắn lại được má»i viết bà i thÆ°á»ng xuyên. Ãó là những tá» báo có nhiá»u bạn Ä‘á»c, ban biên táºp biết lấy con mắt xanh đối đãi vá»›i ngÆ°á»i cầm bút nên trả tiá»n nhuáºn bút rất háºu. Hắn đến vá»›i các tá» báo ấy nhÆ° má»™t thà nh viên của toà soạn, ấm áp, tin cáºy, cÆ°á»i nói thoả thÃch nhÆ° thá»i Ä‘ang sống ở tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i của những năm 60 và ná»a đầu những năm 70. Cái không khà bạn bè trong nghá» trá»ng nhau, tin nhau đã giúp hắn giữ được ngá»n lá»a của tuổi trẻ, của ngÆ°á»i trong cuá»™c, tham gia và o cuá»™c tranh luáºn âm thầm vá» sá»± lá»±a chá»n những cách sống vá» những giá trị mãi mãi còn nguyên vẹn đã là m nên tÃnh cách Việt Nam. Thà nh phố Hồ Chà Minh và các báo của thà nh phố đã nuôi hắn cả phần xác phần hồn để hắn có thể bÆ°á»›c và o má»™t thá»i kỳ sáng tác má»›i hà o hứng, sôi nổi nhÆ° những năm hắn má»›i có ba mÆ°Æ¡i tuổi. Có Tết hắn có truyện ngắn đăng trên bốn tá» báo của Hà Ná»™i và của thà nh phố, còn trong kia thì hầu nhÆ° tháng nà o hắn cÅ©ng có bà i không của báo nà y thì báo kia. Mãi mãi hắn biết Æ¡n những ngÆ°á»i bạn má»›i quen biết của thà nh phố, bạn trong nghá» và bạn khác nghá» bằng những chăm sóc rất thiết thá»±c, rất chân tình đã giúp hắn giữ được niá»m tin, niá»m vui và rất nhiá»u hy vá»ng để hắn có được những năm tháng đầy ắp những ý tưởng má»›i mẻ, chủ Ä‘á» má»›i mẻ, cách viết má»›i mẻ, để có thể ngà y nà o cÅ©ng được viết những trang văn má»›i, đã sang tuổi 60 lại được tái sinh thà nh má»™t cây bút trẻ, cà ng viết cà ng tá»± khám phá những vỉa mạch còn nguyên sÆ¡ chÆ°a có thì giỠđụng chạm đến. Vá» già hắn vẫn được sống trong hồi há»™p, trong hy vá»ng của ngÆ°á»i Ä‘ang tiếp tục cuá»™c chiến vá»›i chữ nghÄ©a khi thắng khi thua, khi vui khi buồn, không ngồi không ngà y nà o, không để đầu óc rảnh rá»—i ngà y nà o, sống vá»™i hÆ¡n, viết cÅ©ng vá»™i hÆ¡n vì hắn có thể sai khiến cái đầu nhÆ°ng không thể sai khiến trái tim của hắn, xem chừng má»—i ngà y má»™t mệt má»i hÆ¡n, uể oải hÆ¡n và hình nhÆ° đã muốn xin được nghỉ ngÆ¡i hoà n toà n. Nếu nhÆ° hắn có trái tim của ngÆ°á»i ba mÆ°Æ¡i tuổi nhỉ, không chừng hắn sẽ tìm ra nhiá»u bà máºt của cái nghá» cầm bút cÅ©ng nên.
Sau ngà y vá» Tó, được trò chuyện vá»›i Ngô Thì Trác thuá»™c con cháu dòng Ä‘Ãch của Ngô Thì Nháºm, hắn thay đổi hẳn lãnh vá»±c quan tâm, không phải là trái cây, thân cây mà là bá»™ rá»… cây, vùng đất Æ°Æ¡m trồng của cây, là cái đống nhá» nhá», há»—n mang, chÆ°a có hình thù mầu sắc gì cả. Là má»™t Ngô Thì Trác, đã bốn chục tuổi đầu mà chả có má»™t ham mê gì, má»™t khuynh hÆ°á»›ng gì vá» chÃnh trị, văn chÆ°Æ¡ng ngoà i việc mÆ°u sinh, việc kiếm tiá»n, sáng lo việc sáng, tối lo việc tối, vá»›i những mong Æ°á»›c gần, những hy vá»ng gần, môt ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng vá»›i những công việc bình thÆ°á»ng, là cái cõi nhân gian bé tÃ, nhá» nhá» mà hắn Ä‘ang sống, vợ con hắn Ä‘ang sống, lại không đáng để hắn viết sao, lại không có má»™t nghÄ©a lý gì sao?
Ở thà nh phố Hồ Chà Minh lắm lúc hắn rất nhá»› Hà Ná»™i, nhá»› các mùa của Hà Ná»™i, các Ä‘Æ°á»ng phố của Hà Ná»™i, nhá»› bãi Phúc Xá và những mùa lụt lên ở nhá» cÆ¡ quan, nhá»› lúc lấy vợ, lúc sinh con, nhá»› cái năm con đã lá»›n mở khoá dây lÆ°ng kêu lách cách và dá»±ng xe đạp ở má»™t góc sân cùng vá»›i bạn bè. Má»—i ngà y nhá»› má»™t tÃ, lúc rảnh rá»—i lại nhá»›, đêm nằm khó ngủ cÅ©ng nhá»›. Nhá»› cả những tiếng rao quà lúc hắn còn nhỠở Hà Ná»™i, tiếng rao xôi lúa lúc tá» má» sáng ở phố Hà ng Bún, tiếng rao phở đêm ở ngõ Hăm Bốn Gian, tiếng rao cháo Ä‘á»— xanh chè Ä‘á»— Ä‘en các trÆ°a hè dá»c phố Huế. Hắn còn nhá»› cả cái xe thùng có vòm mui sÆ¡n và ng, ngá»±a kéo, bán bánh mì nóng vá»›i miếng chả trâu rắc muối tiêu kẹp giữa má»—i sáng mùa đông ở phố Sinh Từ năm hắn má»›i sáu, bảy tuổi. Bạn bè, ngÆ°á»i thân, những ká»· niệm của má»™t thá»i ấu thÆ¡, má»™t thá»i thanh niên, của má»i sá»± bắt đầu của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, trong xa cách, trong nhá»› nhung bá»—ng hiển hiện hết sức rõ rà ng trong má»™t vùng sáng nhạt hÆ¡i mỠảo của hoà ng hôn, gần nhÆ° đã tãi hết lên trang giấy, chân dung, ngôn ngữ, hình ảnh còn Ä‘á»ng lại, chi tiết đã được năm tháng lÆ°u giữ, tất cả đã sẵn sà ng chỉ còn đợi hắn cầm bút tô lại, viết lại... Hắn mở đầu các truyện viết vá» Hà Ná»™i bằng Má»™t ngÆ°á»i Hà Ná»™i rồi Tiá»n, rồi Danh pháºn, rồi đến Ãã từng có những ngà y vui, Chị Mai... Ä‘á»™i ngÅ© những gÆ°Æ¡ng mặt thân quen đồi được viết, đòi được nói cứ dà i dần mãi ra nhốn nháo, chen chúc. Má»™t nữ luáºt sÆ° kiêm nghệ sÄ© dÆ°Æ¡ng cầm, má»™t cặp vợ chồng tà i tá» giai nhân chồng đạo diá»…n vợ diá»…n viên là ká»· niệm vá» má»™t Hà Ná»™i vừa được giải phóng. Viết vỠông Kim Lân đã thấy thấp thoáng bóng ông Trá»ng Hứa đứng phÃa sau, hai ông có gÆ°Æ¡ng mặt và vóc dáng nhìn xa rất giống nhau, và cÅ©ng vì sá»± nhầm lẫn tai hại ấy mà ông Trá»ng Hứa giáºn hắn cho tá»›i ngà y mất. Viết vá» ngÆ°á»i Hà Ná»™i hôm nay lại nhá»› đến ngÆ°á»i Hà Ná»™i của ngà y xÆ°a, tất nhiên ngÆ°á»i của hôm nay quyến rÅ© hắn hÆ¡n nhÆ°ng khi há» trò chuyện vá»›i hắn, tháºm chà còn chá»i hắn má»™t cách oan uổng thì hắn lại sợ cái hôm nay quá, cái hôm nay trÆ¡ tráo, trắng trợn, có thể nói bất cứ câu gì, là m bất cứ chuyện gì nếu không có những rà ng buá»™c của má»™t Hà Ná»™i kinh kỳ ngà y xÆ°a ngăn giữ lại. Hắn đã trải lòng ra gần hai năm trá»i, lúc nghỉ lúc viết, ngoà i những chuyến ra Hà Ná»™i để "nạp thêm năng lượng" má»›i, hắn không Ä‘i đâu cả, không nghÄ© gì khác để khá»i là m loãng những mÆ¡ má»™ng của hắn Ä‘ang dồn vá» má»™t vùng ká»· niệm, vá» những con ngÆ°á»i Ä‘ang lùi dần và o quá khứ má»—i năm má»—i xa hÆ¡n, má»™t má» dần. ChÃnh hắn cÅ©ng Ä‘ang lùi dần và o quá khứ bằng cái thái Ä‘á»™ dá»ng dÆ°ng nhÆ° đã tách ra, đã thoát ra những tin tức, những trao đổi của bạn bè, của con cái vá» những thay đổi nà y khác trong giá»›i quan chức nhà nÆ°á»›c, vá» ná»n kinh tế thị trÆ°á»ng vá»›i vô và n chuyện hay và chuyện không hay của nó, vỠđầu tÆ° và há»™i nháºp, vá» những triệu phú đô la má»›i của Hà Ná»™i và những cuá»™c phá sản hết sức thÆ°Æ¡ng tâm ở các thà nh phố lá»›n... Tất cả những chuyện lá»›n chuyện nhá» cứ rì rầm nhÆ° má»—i lúc má»™t xa dần Ä‘i, nhá» dần Ä‘i, chả còn má»™t chút quan trá»ng nà o nữa. Tức là hắn sắp trở vá» vá»›i hÆ° vô rồi, để hoà nháºp và o cái khối há»—n mang không hình, không sắc của trá»i đất. Nếu tÃnh từ truyện ngắn đầu tay Ra ngoà i được in trên tạp chà Lúa má»›i của Chi há»™i Văn nghệ liên khu 3 năm 1950 thì hắn đã có trên năm chục năm trong nghá» gấp gần năm lần tuổi nghá» của VÅ© Trá»ng Phụng, gấp hai lần tuổi nghá» của Nam Cao, cái gì cÅ©ng hÆ¡n hai ông anh cả, thá»i thế tiểu thuyết hÆ¡n, bạn bè đông đảo hÆ¡n, Ä‘i nhiá»u hÆ¡n, biết nhiá»u hÆ¡n, thá»i gian để viết cÅ©ng nhiá»u hÆ¡n, lại được nhà nÆ°á»›c cho nhà , chữa bệnh và nuôi ăn cả Ä‘á»i mà những đứa con tinh thần lại yếu Ä‘uối còi cá»c, Ä‘i má»›i được ná»a cuốn sách đã chân nỠđá chân kia, mặt mÅ©i méo mó, ăn nói chẳng đâu và o đâu, không còn ra cái giống ngÆ°á»i, cái ngữ ấy có chết non chết yểu cÅ©ng là đáng. Là là m sao thế nhỉ? Còn sao giăng gì nữa! Là do hắn kém tà i so vá»›i các báºc Ä‘Ã n anh, chứ nếu có được cái tà i nhÆ° hắn mong muốn thì thiếu gì cách để tạo ra những hình tượng nghệ thuáºt có thể chuyển tải toà n bá»™ tÆ° tưởng của hắn tá»›i bạn Ä‘á»c. Kém tà i là cái chÃnh nhÆ°ng cÅ©ng còn có những quan niệm chÆ°a chuẩn xác vá» các chức năng của nghệ thuáºt má»™t thá»i; vá» sá»± thiếu niá»m tin của bạn Ä‘á»c và o lòng yêu nÆ°á»›c và khuynh hÆ°á»›ng cách mạng bẩm sinh của các nghệ sÄ© nên hay nghi ngá», hay bắt bẻ; vá» tÃnh ganh ghét giữa các tà i năng nhá» vá»›i các tà i năng lá»›n nên hay bà y ra những chuyện ngoà i nghệ thuáºt để hãm hại nhau; có cả sá»± thiếu bao dung, thiếu thông cảm của những ngÆ°á»i là m công tác quản lý nghệ thuáºt vá»›i những cá tÃnh bất tuân, ngang tà ng của má»™t và i tên tuổi lá»›n, mà theo hắn, há» là m thế chẳng qua để trêu chá»c cho vui, để là m giai thoại trong giá»›i, chứ bản chất các nghệ sÄ© có tà i lá»›n là hết sức hiá»n là nh, hết sức chất phác, há» là má»™t vá»›i tiến bá»™, phát triển chứ chÆ°a bao giá» là váºt cản. Và còn má»™t Ä‘iá»u nà y nữa, má»—i lần nghÄ© đến hắn lại báºt cÆ°á»i vá»›i chÃnh mình, vì cái lá»—i nà y phải chia đôi, nhà nÆ°á»›c chịu má»™t ná»a, các nghệ sÄ© chịu má»™t ná»a. Ấy là , chế Ä‘á»™ má»›i vá»›i tấm lòng Æ°u ái hÆ¡i quá mức đã biến các nghệ sÄ© của mình thà nh má»™t tầng lá»›p viên chức vá»›i tham vá»ng viên chức, ganh ghét viên chức, tÃnh toán viên chức, là các viên chức nhà nÆ°á»›c lúc thâm nháºp thá»±c tế, lúc sáng tác, lúc quan hệ vá»›i nhau, chả giống tà nà o vá»›i cách sống cách viết của các báºc tiá»n bối trong nghá» những chục năm đầu của thế ká»·. Và những vui buồn, lo lắng của giá»›i viên chức cà ng không giống vá»›i các nhân váºt văn há»c của há». Các nhân váºt Ä‘á»u phải tá»± nuôi mình còn các nghệ sÄ© Ä‘á»u được nhà nÆ°á»›c nuôi. Giữa những ngÆ°á»i tá»± nuôi và những ngÆ°á»i được nuôi có má»™t khoảng cách xa lắm, chả lẽ thÆ°Æ¡ng vay khóc mÆ°á»›n mà là m được tác phẩm nghệ thuáºt lá»›n sao? Chuyện văn chÆ°Æ¡ng của hắn tá»›i đây cÅ©ng nên chấm dứt. Hắn phải trở lại câu chuyện gia đình của hắn, chuyện vợ chồng hắn, vì những oan ức đó mà hắn có nhu cầu tá»± nhìn lại mình và viết nên cuốn sách nà y. Từ năm hắn được má»™t lúc hai giải thưởng văn há»c lá»›n đã nghÄ© vợ con sẽ rất vui vì được là m vợ là m con má»™t ngÆ°á»i nổi tiếng, nà o ngá» lại là điểm bắt đầu của má»™t tấn bi kịch gia đình hết sức vô lý và buồn cÆ°á»i. Trong sá»± nghiệp của hắn có tá»›i má»™t ná»a là của vợ, váºy mà trong lá»i phát biểu vá»›i báo chà hắn chỉ nói tá»›i thá»i thế và bạn bè, chả đả Ä‘á»™ng má»™t tà gì tá»›i ngÆ°á»i bạn Ä‘Æ°á»ng, ngÆ°á»i cá»™ng tác, ngÆ°á»i chịu phần vất vả nhất của má»™t gia đình để hắn có má»™t nÆ¡i trú ngụ ấm áp, êm ái, yên tâm ngồi viết. XÆ°a nay nhiá»u nhà văn chả được bất kỳ giải thưởng nà o vẫn nghÄ© được ra vô và n cách để tưởng thưởng công lao cho vợ mình. Lẽ ra khi Ä‘i nÆ°á»›c ngoà i nháºn giải thưởng hắn phải dà nh hẳn má»™t số tiá»n, cÅ©ng chả nhiá»u lắm, mua má»™t món quà có giá trị tặng vợ. Ãằng nà y hắn chả mua gì cả, Ä‘Æ°a phong bì tiá»n cho vợ, nói má»™t câu: "Bà xem có đứa nà o cần tiá»n thì cho nó má»™t Ãt". Vợ hắn nÃn thinh, mặt lạnh ngắt, lúc nà o cÅ©ng nghÄ© đến con, không có vợ mà có được con sao? Có lần Ä‘i há»p ở nÆ°á»›c ngoà i vá»›i ông anh Tô Hoà i thấy ông chá»n lá»±a mua sắm rất nhiá»u thứ cho vợ hắn đã cÆ°á»i thầm: "Ông nà y sống cÅ©ng Tây nhỉ?" Tây là thế, còn Ta thì sao? NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà sống vá»›i mình là váºt sở hữu của mình việc gì phải chiá»u chuá»™ng nịnh bợ. Ngẫm cho cùng bố hắn bá» mẹ hắn nhÆ° vứt cái áo cÅ© cÅ©ng có cái lý của nó, dòng há» hắn chÆ°a bao giá» tôn trá»ng tháºt sá»± ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trong gia đình cả. XÆ°a nay Ä‘i há»p ở nuá»›c ngoà i vá» hắn chÆ°a há» mua má»™t món quà nà o đáng giá để tặng vợ, thuở trẻ có thể bá» qua, vá» già đối xá» vá»›i nhau thế ắt hẳn muốn ruá»—i nhau ra chứ gì. Nên vợ hắn phải tá» cho hắn biết hắn muốn bá» vợ cÅ©ng không dá»… đâu. Tất nhiên ở thá»i buổi nà y ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông bá» vợ cÅ©ng nhiá»u mà chả có Ä‘iá»u tiếng gì, là quyá»n tá»± do cá nhân, luáºt pháp nà o can thiệp được. Miá»…n là được các con bằng lòng, miá»…n là ngÆ°á»i bố không được đụng chạm đến tà i sản Ä‘ang có của gia đình. Từ nay ông có ốm Ä‘au, Ä‘i nằm bệnh viện, rồi chết, rồi ma chay đã có bà vợ má»›i lo, các con bà vợ má»›i lo, còn bá»n chúng sẽ đứng ngoà i, vừa bá»›t được má»™t ngÆ°á»i già phải chăm sóc, lại vừa được tiếng sống rất tân tiến, rất hiện đại. Cho nên vợ hắn phải ngăn chặn hắn từ lúc chỉ má»›i có ý định, má»›i bắt đầu chán gia đình, chán vợ con. Những tháng đầu hắn phản ứng rất quyết liệt những lá»i buá»™c tá»™i vô lý đó, hắn không thế tại sao lại dám nói thế. Tiếng gầm thét của hắn bá»™c lá»™ sá»± tức giáºn của má»™t ông chủ, ông chủ đã hy sinh má»™t Ä‘á»i cho gia đình thì vợ con (má»™t thứ tôi tá»› tá»± nguyện) phải biết Æ¡n ông chủ, không được phép nghÄ© sai, hiểu lầm. Hiểu lầm là có tá»™i. Ãã thế vợ hắn cÅ©ng chứng tá» cô ta ngá» vá»±c chồng là có chứng cá»›. Chứng cá»› nà o, tôi không là m những chuyện vá»› vẩn đó là m sao có chứng cá»›! Vợ hắn nói thủng thẳng là có, có nhiá»u. Và nhÆ° má»—i lần có chuông Ä‘iện thoại, vợ chÆ°a kịp cầm thì chồng đã nhao lại cầm vá»™i lấy không có ý gian là m sao phải vá»™i vã thế? Nói Ä‘iện thoại thì nói thầm thì, rồi cÆ°á»i khùng khục đầy khoan khoái, trai gái nói vá»›i nhau má»›i có vẻ mặt ấy, giá»ng cÆ°á»i ấy, đừng có chối, tôi sống vá»›i anh gần năm chục năm tôi lại không biết! Ãứng ở cá»a nhà mà nhìn ra ngoà i Ä‘Æ°á»ng vợ hắn cÅ©ng cằn nhằn, rồi nói rất thiểu não: "Anh đừng nhìn Ä‘Ã n bà con gái Ä‘i ngoà i Ä‘Æ°á»ng đắm Ä‘uối nhÆ° thế, tôi khổ tâm lắm". Hắn có táºt nhìn hiếng, xem tivi mắt cứ nhÆ° nhìn ra Ä‘Æ°á»ng, vợ hắn cÅ©ng nói buồn bã: "Anh đợi ai mà nhìn ra ngoà i nhiá»u thế?" Má»—i lần có bạn Ä‘á»c, bạn viết là đà n bà con gái tá»›i nhà là hắn chết khiếp, nếu lại vá»› phải má»™t bà bạn có tÃnh hay đùa thì địa ngục nứt ngay dÆ°á»›i chân liá»n. Tháºm chà hắn Ä‘i ăn sáng, uống cà phê sáng, vợ hắn cÅ©ng đứng ở cá»a chá», lại há»i: "Anh Ä‘i những đâu mà lâu thế?" Có lúc lại căn dặn: "Bây giá» bệnh SiÄ‘a đầy rẫy, anh phải cẩn tháºn". Rồi lục tìm và tiá»n: "Tiá»n bữa ná» còn nhiá»u thế tiêu những gì mà đã hết rồi, tôi bảo, có ra ngoà i cÅ©ng chỉ nên cầm năm chục, má»™t trăm, chứ cầm nhiá»u là bá»n gái Ä‘iếm có lá»™t hết". Cứ nhÆ° hắn đã biến thà nh má»™t kẻ cuồng dâm, thấy Ä‘Ã n bà là lao lại, bất kể sáng tối, vắng ngÆ°á»i hay đông ngÆ°á»i, cứ nhÆ° má»i ngõ ngách Ä‘á»u có nhà chứa, có thể chui và o đó là m má»i chuyện báºy bạ trong vòng dăm mÆ°á»i phút ai biết đấy là đâu. Hắn quát: "Sao lại không ai biết, hà ng xóm láng giá»ng biết, các con biết, tôi biết. Tôi sống đốn mạt thế còn dám nhìn mặt con cái à ?" Trong hai năm trá»i gần nhÆ° ngà y nà o hắn cÅ©ng phải nổi Ä‘iên và i lần, da mặt lúc Ä‘á» lúc tÃm, huyết áp lên má»™t cách khủng khiếp, sáng tối Ä‘á»u uống thuốc hạ huyết áp mà mặt vẫn nóng phừng phừng, đầu nhức nhÆ° búa gõ. Hắn đã nghÄ© đến chuyện bị tai biến mạch máu não, sẽ là má»™t đống thịt nằm và i năm rồi má»›i được chết, chả lẽ đến lúc đó vợ hắn má»›i chịu buông tha hắn sao? Chả lẽ hắn phải uống má»™t liá»u thuốc ngủ rồi tợp thêm má»™t ly rượu mạnh để kết thúc cho nhanh những ngà y khốn khổ cuối Ä‘á»i nà y. Hắn tâm sá»± vá»›i các con vá» cái cảnh ngá»™ không thể lÆ°á»ng trÆ°á»›c và cả ý định sẽ tá»± kết thúc sá»± sống của mình, thì đứa lá»›n cÆ°á»i, đứa nhá» cÅ©ng cÆ°á»i nhÆ° chúng vừa được nghe má»™t chuyện hết sức kỳ quái, hết sức buồn cÆ°á»i. Thằng lá»›n nói: "Bố nghÄ© là đã chuẩn bị má»i chuyện chu đáo để được sống mấy năm yên ổn lúc cuối Ä‘á»i nhÆ°ng lại quên mất mẹ, đúng không nà o? Má»™t ngÆ°á»i nhÆ° mẹ là m sao có thể gây phiá»n cho bố Ä‘uợc, phải không?" Nó đã bốn mÆ°Æ¡i tuổi, cÅ©ng là đứa chịu Ä‘á»c, chịu nghÄ©, chắc nháºn xét của nó cÅ©ng không đến ná»—i vô cá»›. Thằng nhỠăn nói bá»— bã hÆ¡n: "TrÆ°á»ng hợp của bố cÅ©ng là hiếm đấy, ra ngoà i bố được đẩy lên táºn mây xanh, vá» nhà lại bị bà vợ kéo xuống táºn đáy vá»±c". Con gái cÅ©ng cÆ°á»i: "Chả ai ở Ä‘á»i được hoà n toà n mãn nguyện cả, được cái nà y thì mất cái ná», cÅ©ng là lẽ công bằng". Thằng lá»›n lại nói tiếp: "Thà để mẹ kéo bố xuống bùn còn hÆ¡n để ngÆ°á»i khác kéo. Mẹ kéo thì còn gỡ được, chứ ngÆ°á»i khác kéo thì hết gỡ". Thằng nhá» nói: "Ãã lên cao thì phải chuẩn bị có ngà y xuống thấp, xuống thấp trong nhà chả hÆ¡n à ? Câu trên là bố vẫn nói, còn câu sau là của con". Ãúng, chÃnh hắn đã từng nói nhÆ° thế, chuẩn bị nhÆ° thế, chỉ không ngá» cái ngÆ°á»i kéo hắn xuống lại chÃnh là "kẻ nô lệ má»™t Ä‘á»i" của mình. CÅ©ng là sá»± trừng phạt xứng đáng thôi, ở Ä‘á»i chả có sá»± ngông cuồng nà o lại không bị trừng phạt, chả có sá»± mãn nguyện nà o lại không phải trả giá, chỉ có Ä‘iá»u cách trả giá và cái lúc phải trả giá thì luôn luôn bất ngá», má»™t ngÆ°á»i luôn canh chừng bản thân nhÆ° hắn cÅ©ng phải bà ng hoà ng mất gần hai năm vì những sá»± việc không thể tÃnh trÆ°á»›c.
Và hắn bắt đầu viết, do má»™t nhÆ° cầu tá»± giải thoát mà hắn viết.Viết lại má»™t truyện dà i cÅ©ng là má»™t bất ngá» nữa, vì đã mÆ°á»i năm nay hắn không nghÄ© là hắn còn viết được truyện dà i. Nay hắn cần viết má»™t truyện dà i là để có thì giá» ngẫm nghÄ© vá» tất cả, có công việc phải báºn bịu, phải lo lắng sẽ bá»›t Ä‘i những bá»±c bá»™i của má»™t tuổi già thiếu may mắn. Và cà ng ngẫm nghÄ© vá» mình hắn cà ng nháºn ra những lầm lá»—i trong cách ăn ở vá»›i bạn bè, vá»›i vợ con. Thì đã có lúc nà o hắn tháºt quan tâm tá»›i cái phần máu thịt đã cùng lo lắng, buồn vui suốt mấy chục năm. Không để ý tá»›i há» thì há» chỉ nhÆ° những thá»±c tế Ä‘Æ¡n giản, vô tri, chỉ biết là m theo sá»± chỉ huy của má»™t ngÆ°á»i chồng, má»™t ông bố rất có trách nhiệm vá»›i vợ con nhÆ°ng lại buá»™c há» phải hoà n toà n phụ thuá»™c và o những quyết định lá»›n nhá» của mình. Há» không có cuá»™c sống riêng sao, không có những yêu ghét tÃnh toán và những hy vá»ng của riêng há» sao? Trách nhiệm của chÃnh nhà văn là phục vụ con ngÆ°á»i, là bằng tà i năng của mình tháo bá» má»i tÃn Ä‘iá»u, má»i trói buá»™c để con ngÆ°á»i được nghÄ© ngợi tá»± do hÆ¡n, hà nh Ä‘á»™ng tá»± do hÆ¡n, để há» có thể huy Ä‘á»™ng toà n bá»™ ý chà và năng lá»±c của há» và o cái sá»± nghiệp mà há» Ä‘ang ấp ủ. Cái đó gá»i là nghệ thuáºt phục vụ nhân sinh. Cho nên ngÆ°á»i cầm bút do chức trách của nó bao giá» cÅ©ng là má»™t chiến binh tình nguyện của cuá»™c đấu tranh cho quyá»n tá»± do và dân chủ của con ngÆ°á»i, từ gia đình mình trở Ä‘i. Chứ ai có thể ngá» ngÆ°á»i chiến sÄ© của dân chủ lại là tên Ä‘á»™c tà i trong gia đình. Và hắn đã bị những tên "nô lệ vá» tinh thần" trừng phạt lại má»™t cách Ä‘Ãch đáng cÅ©ng là điá»u dá»… hiểu. Cà ng viết hắn cà ng thấy nhẹ nhõm, cà ng thấy buồn cÆ°á»i vì cái cảnh ngá»™ trá»› trêu của mình. Hắn đã biết tá»™i và vui vẻ nháºn sá»± trừng phạt, dầu rằng sá»± trừng phạt ở ngay nÆ¡i trú nấp cuối cùng là hết sức khó chịu, là rất khó chấp nháºn. Có thể nháºn tá»™i vá»›i xã há»™i rồi chạy vá» trú nấp ở gia đình. Xã há»™i nhiá»u ngÆ°á»i lắm việc, không ai có thì giá» nhìn chăm chú mãi má»™t ngÆ°á»i, chỉ quan tâm có lầm lá»—i của má»™t ngÆ°á»i, cá»™ng đồng vốn mau quên cả công lẫn tá»™i. NhÆ°ng trong má»™t gia đình má»i ngÆ°á»i nhìn nhau chằm chằm từ sáng đến tối, chả quên cái gì, và có thể nhá»› từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i ná» nên rất khó chịu. Khó chịu ở gia đình lại không thể tìm ra nÆ¡i trú nấp nà o khác ngoà i nhà nhân tình, tiệm hút, sòng bạc, đó là chuyện ngà y xÆ°a. Còn bây giá» có má»™t số ông chồng trong giá»›i viết văn từng chạy trốn gia đình bằng các cuá»™c phiêu lÆ°u vặt, gá»i là đi thá»±c tế và các trại viết dà i ngắn, Ä‘i mãi cÅ©ng phải vá», chả giải quyết được gì. Còn hắn, hắn chạy trốn và o trang giấy, hắn đã trốn và o đó nhiá»u lần, má»—i dòng viết phảng phất nhÆ° má»™t lá»i thú tá»™i, vừa viết vừa Ä‘iá»u chỉnh lại cách sống của bản thân bằng những cách sống dÅ©ng mãnh hÆ¡n, phóng khoáng hÆ¡n, nhiá»u nghị lá»±c hÆ¡n của các nhân váºt hắn ngưỡng má»™. Hắn sống tốt hÆ¡n, thông minh hÆ¡n, có thêm nhiá»u ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng, bá»›t Ä‘i những ngÆ°á»i ghét hoà n toà n là nhá» và o những trang viết từ trẻ đến già . Má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i Ä‘i rồi viết, năm nà y qua tháng khác, chả chÆ¡i bá»i gì, chả có lúc nà o thá» quên Ä‘i cái nghá» của mình, cái nghiệp của mình, là m ngÆ°á»i hoà n toà n tá»± do vá»›i những nhu cầu bẩm sinh của con ngÆ°á»i, hồn nhiên, ngu muá»™i, mắc lầm lá»—i giống nhÆ° má»i ngÆ°á»i, nhiá»u lần thất bại nhÆ° má»i ngÆ°á»i, có nghÄ©a là được chìm nổi cùng vá»›i thiên hạ chứ không chỉ biết vui buồn trên trang giấy, phiêu lÆ°u, thà nh bại trên trang giấy. Sống thông qua số pháºn các nhân váºt của mình đâu phải là đã sống, không sống đến triệt để, đến táºn cùng là m sao viết được những câu văn Ä‘á»i ngÆ°á»i, mãi mãi còn gây thắc mắc cho nhiá»u thế hệ bạn Ä‘á»c. Má»™t nhà văn thà nh công má»™t Ä‘á»i chÆ°a hẳn đã là thà nh công, chỉ là má»™t viên chức nhà nÆ°á»›c vá»›i những thà nh công vặt vãnh trong cái nghá» của anh ta, trong phòng giấy của anh ta, má»™t thứ văn chÆ°Æ¡ng giống nhÆ° Ä‘á»i ngÆ°á»i mà chÆ°a hẳn là đá»i ngÆ°á»i, má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i chỉ cần má»™t trăm trang sách, là máu, là nÆ°á»›c mắt má»™t Ä‘á»i trút và o đó, chứ máu đã bôi lên và i ngà n trang sách lại là máu loãng rồi, máu pha nÆ°á»›c lã rồi, máu nhân tạo rồi. Thà nh công của hắn có thể chỉ là thà nh công giả, còn những khốn khó của vợ để gìn giữ sá»± yên ấm của má»™t mái nhà lại là những khốn khó có tháºt, khốn khó sinh con, nuôi con vá»›i bao nhiêu vất vả lo lắng, chạy vạy của nhiá»u năm trong chiến tranh, lại nhiá»u năm tháng trong má»™t thứ hoà bình phấp phá»ng, trong vô và n thiếu thốn, thiếu gạo, thiếu thịt, thiếu sữa, thiết bá»™t ngá»t, thiếu vải, vải Ä‘en may quần cho vợ, vải đẹp và má»m cho các con, thiếu cả kim chỉ, má»—i lần mua được má»™t thứ thiếu sau bao nhiêu mÆ°u mẹo, nhá» vả, già nh giá»±t, vợ hắn đạp xe vá», ôm hà ng vá», mặt tÆ°Æ¡i rói từ ngoà i cá»a: "Mua được rồi, vừa vặn đến mình là hết!" Ãó cÅ©ng là thà nh công, thà nh công trong cuá»™c sống khó khăn của má»—i ngà y, thà nh công đó chả có bằng khen, phần thưởng, huân chÆ°Æ¡ng, huy chÆ°Æ¡ng nà o ngoà i vẻ mặt rạng rỡ của chồng, cái cÆ°á»i rất tÆ°Æ¡i của chồng, và má»™t câu nói dịu dà ng, hà m Æ¡n: "Vất vả cho em quá thôi, thế là anh đỡ lo hẳn rồi... các con Ä‘ang thiếu, nhà mình Ä‘ang thiếu..."
Hắn hãy nhìn kỹ lại vợ Ä‘i, nhìn chăm chút má»™t lần thá» coi, sau hÆ¡n bốn chục năm phục vụ cho sá»± nghiệp của chồng được xem là thà nh công và o lúc nà y nhÆ°ng ai mà biết được những bạn Ä‘á»c chục năm tá»›i sẽ đánh giá nhÆ° thế nà o! Còn vợ hắn từ má»™t cô gái nông thôn hÆ¡i ngây ngô nhÆ°ng mà đẹp, cái đẹp khoẻ mạnh của đồng ruá»™ng đã sinh cho hắn những đứa con thông minh, tháo vát và ngoan, thÃch ứng được vá»›i cuá»™c sống hôm nay, đã là má»™t bà già đi lại lom khom, tóc bạc quá ná»a, cái nhìn bạc phếch ngÆ¡ ngác trên má»™t gÆ°Æ¡ng mặt đã nhá» Ä‘i rất nhiá»u, đã héo lại, đã khô lại vá»›i mà u da và ng nhạt, vá»›i nhiá»u vệt xám ở má ở thái dÆ°Æ¡ng, chỉ có hà m răng là vẫn Ä‘á»u nhÆ° xÆ°a, vẫn trắng nhÆ° xÆ°a, vẫn nháºn ăn phần xÆ°Æ¡ng của gà của cá, nói thì thà o vá»›i chồng: "Ãể tôi ăn xÆ°Æ¡ng cho, ông ăn phà lắm!" Váºy còn muốn dà nh lại cho ai nữa mà vẫn sợ ăn tiêu phà phạm, con cái đã có nÆ¡i có chốn cả rồi. NghÄ© tá»›i đó nÆ°á»›c mắt hắn tá»± nhiên ứa ra. Vợ hắn nói: "Mấy tháng nay ông thay tâm đổi tÃnh là m tôi cÅ©ng lo". Hắn cÆ°á»i: "Là m ngÆ°á»i chồng tốt hÆ¡n cÅ©ng lo à ?" - "Lo chứ, lúc sắp xuôi tay là hay đổi tÃnh lắm" - "Năm nay tôi đã bảy mÆ°Æ¡i ba rồi, có chết cÅ©ng là táºn số, không còn chết non chết yểu gì đâu!" - "Cả Ä‘á»i mãi đến lúc nà y má»›i được an nhà n má»™t chút, ai muốn chết sá»›m!" Hắn đùa: "Bà giam tôi nhÆ° giam tù cả mấy năm tôi còn muốn sống thêm là m gì". Vợ hắn nhìn hắn bằng cặp mắt nhăn nhúm, mỠđục: "Ông cứ sống nhÆ° ý ông thÃch, ông đừng có bá» tôi là được".
Hắn lắm lấy bà n tay chỉ còn da vá»›i xÆ°Æ¡ng của vợ, ngồi nhìn lặng má»™t lúc lâu, rồi bảo: "Những thứ bà giúp tôi Ä‘á»u là những thứ giá trị tháºt, mãi mãi không thay đổi, còn những gì tôi cống hiến cho Ä‘á»i nhÆ° tôi thÆ°á»ng nghÄ©, đến lúc nà y tôi lại phân vân không rõ nó có là giá trị tháºt nhÆ° những gì bà đã cho bố con tôi không?"
Hết
Last edited by Memory; 04-09-2008 at 11:42 AM.
|
|
| |