Má»™t buổi chiá»u cuối năm, nằm tưởng nhá»› lan man vá» là ng quê, tôi mấy lần tá»± bắt gặp mình nghÄ© tá»›i chị Bốn Chìa Vôi. Hình ảnh chị xua Ä‘i lại trở vá». â€œÆ hay!†tôi ngạc nhiên vá» mình. “Vẫn chị Bốn! Thì chị Bốn. Xem chị có gì nà o!â€
Trong nhân cách chị có nhiá»u đặc Ä‘iểm, nhÆ°ng đối vá»›i ngÆ°á»i là ng Ä‘iá»u thÆ°á»ng được nêu lên nhÆ° má»™t tiêu biểu là chị không sợ thằn lằn rắn nÆ°á»›c. Con ngÆ°á»i, Ä‘a số, vẫn đố kỵ loà i bò sát; chị Bốn không đố kỵ. Chị biết khai thác đặc Ä‘iểm của mình, khiến má»i ngÆ°á»i chú ý. Má»™t nhóm bạn bè Ä‘ang ngồi tán dóc, chị chạy tá»›i má»i ăn me. Äà n bà con gái nà o lại không thÃch me? Má»—i ngÆ°á»i già nh lấy má»™t quả xong, chị Bốn rút từ trong bá»c ra má»™t gói nhá». Trá»i, sao mà chu đáo thế: lại có cả muối á»›t nữa kìa. Và i bà n tay nóng nảy giáºt nhanh gói giấy, mở ra: con thằn lằn luống cuống nhảy hoảng và o lòng má»™t chị nà o đó. Cả bá»n la nhÆ° cắt cổ.
Chị Bốn Chìa Vôi có thể bắt nhốt và o túi áo má»™t con rắn nÆ°á»›c, lấy kim băng cà i lại cẩn tháºn. Äể rồi chỉ mở túi khi đã ngồi sát ká» và i ngÆ°á»i bạn. Rắn vá»t ra, kẻ nhanh nhất cÅ©ng không tránh kịp.
NgÆ°á»i ta sợ những con váºt hiá»n là nh vô hại, sợ má»™t cách vô lý. Chị Bốn không vô lý, thế là chị bị coi nhÆ° nham nhở, lì lợm. Giá là “hôm nayâ€, chị được cho là rất chì. Chì thì không có gì tệ. NhÆ°ng ở địa phÆ°Æ¡ng, hồi đó, ngÆ°á»i ta đánh giá thấp thái Ä‘á»™ ấy. Có ngÆ°á»i bảo: Con đó ma váºt không chết, thiên lôi đánh không chết v.v... Toà n thị là những nháºn xét có tÃnh cách thóa mạ. Trong chá»— địa phÆ°Æ¡ng, già u có chẳng được mấy kẻ, hầu hết là dân nghèo vá»›i nhau. Từ lối xÆ°ng hô cho đến cách nháºn xét nhau nghe có vẻ sá»— sà ng mà thân máºt. Xóm giá»ng vá»›i chị Bốn Chìa Vôi là anh Ba Cà ng Cua, chú Năm Cán Vá, anh hai Má» Gảy, cáºu Ấm Sứt v.v... ai nấy Ä‘á»u thông cảm sá»± giá»…u cợt của bà con chòm xóm, không oán trách gì. TrÆ°á»ng hợp đáng để ý là má»™t ngÆ°á»i tên Hai CÆ°. Anh ta cÅ©ng lá»›n lên trong cảnh nhà nghèo khổ, không có tham vá»ng. Bá»—ng có ngÆ°á»i tuổi tác tốt bụng mách cho biết ná»™i tổ của anh ta từng có quan tÆ°á»›c, nếu chịu mất hai đồng bạc cho là ng, anh có thể là m Ä‘Æ¡n xin táºp ấm để được miá»…n sai. Anh nghe theo, anh được chỉ vẽ, giúp đỡ, cuối cùng được thà nh má»™t ấm tôn. Anh mở tiệc khao là ng và há» hà ng thân thuá»™c. Ngay trong tiệc vui ấy anh đã nghe loáng thoáng cái tiếng “ấm sứtâ€. Anh lặng ngÆ°á»i Ä‘i má»™t lát. Rồi anh bâng khuâng, trầm ngâm, nhÆ° má»™t ngÆ°á»i bắt đầu chịu trở nên chÃn chắn, từ bá» những ngông nghênh rồ dại nhất thá»i để trở vá» vá»›i những cái thiết thá»±c. Rốt cuá»™c, anh nhếch miệng cÆ°á»i nhẫn nại, chấp nháºn. Tiếng “ấm sứt†phổ biến nhanh chóng. Dân là ng mừng rỡ, không ganh tị tà nà o đối vá»›i chút quyá»n lợi anh được hưởng, nhÆ°ng còn sá»± danh giá thì hỠđã bảo toạc ngay cho anh biết là không có đâu.
Chị Bốn ngà y nhá» tên là Bình. NhÆ°ng cà ng lá»›n chị cà ng toe toét, nói báºy nói bạ, bừa bãi lung tung; cho nên bị coi không xứng là miệng Bình, dù là bình vôi. Do đó, bèn đặt tên là Chìa Vôi.
Kể ra đặt nhÆ° thế cÅ©ng bừa bãi, chẳng có ý nghÄ©a gì. Tôi thuáºt lại bấy nhiêu Ä‘iá»u là để chứng tỠở đây ngÆ°á»i ta sống gần gÅ©i, cởi mở. Cho đến cái tên của nhau ai nấy cÅ©ng tha hồ bôi bác lên đấy tùy thÃch, cái tên riêng của cá nhân không còn thuá»™c vá» cá nhân mà là kết quả những ý kiến táºp thể. Sá»± can thiệp ngang nhiên, không e dè nể nang gì cả. Thoạt đầu, có ngÆ°á»i bất bình chút Ãt, rồi đâu lại và o đó.
Chị Bốn nham nhở đến ná»—i mang tên là Bốn Chìa Vôi, lại còn bị rủa là thiên lôi Ä‘áºp ba búa không chết. Không sợ loà i bò sát, đó chỉ là tÃnh tiêu biểu, tháºt ra chị còn lắm Ä‘iá»u ngổ ngáo khác. Chẳng hạn nói tục. Các nhà nghiên cứu chuyện tiếu lâm đồng ý rằng Ä‘á» tà i trà o lá»™ng chÃnh của dân quê ngà y xÆ°a là cái tục. Có những vị còn Ä‘i xa hÆ¡n, cho rằng nhÆ° thế không phải vì dân lao Ä‘á»™ng nghèo khổ ham thÃch cái tục hÆ¡n hạng nho sÄ© trà thức; há» nói tục chÃnh vì óc tranh đấu bà i phong tức là vì má»™t lý tưởng cao đẹp. Hạng già u có nho sÄ© sống trong lá»… giáo giả dối, tránh chuyện tục tÄ©u; kẻ vô sản đầy tinh thần cách mạng bèn xổ tục ra, có ý tá» sá»± chống đối, khinh khi, khiêu khÃch, có ý muốn quăng những cái tục ấy và o mặt bá»n già u sang trà thức.
Tôi không có dịp trông thấy chị Bốn Chìa Vôi quăng cái tục và o từng lá»›p thống trị. Chỉ thấy chị thÆ°á»ng nói trong lúc chuyện trò, là m lụng. Giữa đồng nÆ°á»›c lênh láng tiết tháng mÆ°á»i, chị vừa cấy mạ vừa kể chuyện. Xung quanh chị, Ä‘Ã n bà con gái thỉnh thoảng nhao nhao, kêu oai oái, kêu lóe chóe, kêu ầm lên, nhÆ° không chịu nổi. Thế nhÆ°ng há» chịu được tất. HÆ¡n nữa, ai nấy Ä‘á»u hau háu đối vá»›i chuyện của chị Bốn Chìa Vôi. Há» tranh nhau nghe, há» kêu, rồi há» cÆ°á»i ngắc nghẻo, há» oằn ngÆ°á»i, gáºp ngÆ°á»i lại mà cÆ°á»i.
Nhìn cảnh tượng những ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng nói cÆ°á»i ầm Ä© nhÆ° thế giữa công việc, giữa trá»i nÆ°á»›c bao la, dá»… có cảm tưởng há» sung sÆ°á»›ng vui vẻ, há» Ä‘ang dá»± và o má»™t sinh hoạt là nh mạnh, là m sảng khoái tinh thần. Thú thá»±c, chÆ°a có lần nà o trÆ°á»›c cảnh ấy tôi có ý nghÄ© chị Bốn Chìa Vôi Ä‘ang đầu Ä‘á»™c trà óc bạn bè. Có lẽ những câu chuyện tiếu lâm đã thà nh hình trong dân gian theo kiểu ấy. Có Ä‘iá»u các khảo cứu không hay chú ý tá»›i ná»—i khổ tâm, hy sinh, của ngÆ°á»i sáng tác. Tôi được biết có lần chị Bốn Chìa Vôi bị chồng đánh má»™t tráºn tÆ¡i bá»i, vì trong lúc cao hứng, hăng say, chị đã mang cả chuyện riêng trong buồng the ra là m trò cÆ°á»i.
XÆ°a, tôi cÅ©ng lây cái thà nh kiến của ngÆ°á»i là ng mà coi nhẹ chị Bốn, mặc dù đối vá»›i tôi chị Bốn Chìa Vôi bao giá» cÅ©ng tốt. Ngà y nay, tưởng nhá»› đến chị trong niá»m hối háºn chân thà nh, tôi chỉ muốn Ä‘em tất cả sá»± hiểu biết lõm bõm của mình mà tìm ra má»™t ý nghÄ©a cách mạng trong thái Ä‘á»™ của chị. Bèn nghÄ© rằng cái tục là cái cấm kỵ Trong cuá»™c sống xã há»™i loà i ngÆ°á»i vá»›i nhau, bò sát là má»™t cấm kỵ khác; thiên hạ tránh né những cấm kỵ ấy, chị Bốn ngang nhiên bất chấp, ấy không phải là chống đối, phản kháng, là hà nh vi “nổi loạn†sao? Những kẻ văn nhược nho nhã chúa sợ rắn, sợ thạch sùng, sợ các tiếng tục tÄ©u, những kẻ ấy Ä‘á»›n hèn đã Ä‘Ã nh. Còn trong hạng lao Ä‘á»™ng khả kÃnh, đầu là ng cuối xóm thiếu chi ngÆ°á»i, tại sao ý thức nổi loạn lại cứ nhất định nhóm lên từ đầu óc má»™t ngÆ°á»i nghèo rá»›t mùng tÆ¡i, nhà dá»™t cá»™t xiêu, từ má»™t chị Ä‘Ã n bà lôi thôi lếch thếch, vú bõ lòng thòng? Äó chẳng phải là điểm vinh dá»± riêng cho chị Bốn sao?
Cái tốt đặc biệt của chị Bốn tôi không quên được là chị thÆ°á»ng cho chim. Chị là ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà độc nhất trong vùng có thể bắt được chim. Bởi vì chim chóc không phải nhÆ° con cua, con ốc, con chÃ, con ráºn. Phải lanh lẹ, phải giá»i leo trèo má»›i bắt được chim. Äà n bà không sở trÆ°á»ng vá» cái ấy.
Lần đầu tiên chị Bốn cho chim, chị cho tôi má»™t lượt hai con se sẻ. Tôi quýnh lên. Tôi nằn nì há»i chị là m thế nà o bắt được. Chị cÆ°á»i tÃt mắt, bảo Ä‘ang Ä‘i giữa Ä‘Æ°á»ng, tá»± dÆ°ng thấy hai con sẻ Ä‘uổi nhau bay tá»›i, sà xuống đất, vùi nhau cắn lá»™n, chị Ä‘Æ°a tay ra chá»™p nhÆ° chÆ¡i. Tôi ngẩn ngÆ¡ ganh tiếc: Má»™t cÆ¡ há»™i nhÆ° thế tại sao lại không xảy đến cho tôi? Nắm chim trong tay đã Ä‘Ã nh là thÃch thú, nhÆ°ng so vá»›i cái lúc chá»™p được má»™t lúc hai con chim Ä‘ang cắn lá»™n thì thú ấy chẳng thấm và o đâu. Váºy mà cái dịp may dị thÆ°á»ng chẳng thuá»™c vá» tôi Ä‘ang lồng lên ao Æ°á»›c, lại thuá»™c vá» chị Bốn là kẻ dá»ng dÆ°ng không biết gì khoái thÃch!
Lần khác, chị cho tôi bốn con sáo ngà vừa bể bá»™ng xểnh. Tôi lại tra vặn là m sao bắt được. Chị cuá»i rÅ© rượi kể rằng Ä‘ang là m cá» chợt thấy con sáo mẹ tha mồi vá» má»™t bá»™ng cây mù u bên bá» ruá»™ng và sáo con trong bá»™ng thò đầu ra, chị chạy đến bắt trá»n, thế thôi. Tôi dẫy nẩy lên, bắt chị phải cam Ä‘oan lần sau thì chị không được vá»™i và ng nhÆ° thế nữa: cứ để yên và chạy vá» mách tôi.
NhÆ°ng lần sau và những lần sau nữa cÅ©ng không phải là cÆ¡ há»™i để tôi tá»± tay tóm được con chim tá»± do. Má»—i lần chị Bốn được chim và o má»™t trÆ°á»ng hợp khác nhau. Hoặc má»™t con sáo ham ăn giun xán tá»›i những luống cà y vỡ, bị ngÆ°á»i ta dùng roi cà y quất chết tức, chị Bốn xin con sáo chết, Ä‘em bỠở chá»— đất Æ°á»›t má»™t lát, nó sống lại. Hoặc má»™t con cò bị kẹt giữa lùm tre dà y sau má»™t đêm mÆ°a gió. Hoặc má»™t con cò khác bị mắc và o bẩy giò mà chị Bốn tình cá» bắt gặp trÆ°á»›c khi ngÆ°á»i đánh bẩy trông thấy.
Tôi kết luáºn rằng chị Bốn Chìa Vôi quả không có tà i nghệ gì. Chị chỉ có sá»± may mắn. Giá tôi mà gặp con cò mắc kẹt trong bụi tre thì tôi cÅ©ng lôi ra được nhÆ° chị, lại giá có ngÆ°á»i dùng roi quất lăn ká»nh má»™t con sáo bên chân thì nhất định tôi cÅ©ng nhặt lên được. Tôi quả quyết nhÆ° thế. Và từ ganh, tôi ức vá»›i chị Bốn Chìa Vôi. Tại sao lần nà o cÅ©ng vẫn lại chị có mặt ở những chá»— ấy mà không phải là tôi?
Tôi còn nhá», chÆ°a biết phục thiện. Thá»±c ra, không phải không có lý do mà chị Bốn Chìa Vôi gặp chim. Xem hình dáng chị thì biết. Ão của chị kết năm há»™t nút thì đã rụng mất ba; hở cả bụng cả ngá»±c. Äầu chị rối bá»i, tóc thì hoe và ng, Ä‘uôi tóc xÆ¡ xác. Suốt ngà y từ sáng tinh sÆ°Æ¡ng cho đến tối mịt, lúc nà o chị cÅ©ng tất tả ngược xuôi, dầm mÆ°a giãi nắng. Chị kiếm củi, mò cua, bắt ốc, lúc ở bá» ao mép suối, lúc ở ven rừng ven đồi...
Tình hình trong vùng có gì đáng chú ý chị chú ý tá»›i trÆ°á»›c tiên, có gì đáng trông thấy chị trông thấy trÆ°á»›c tiên. Năm Cán Vá hò hẹn vá»›i bà thÃm dâu ở suối chăng? Äám mì của ông TÆ° bị kẻ chăn bò Ä‘Ã o trá»™m củ Ä‘em lên gò nÆ°á»›ng chăng? Tre năm nay trá»— bông nhiá»u? Chuá»™t đồng gặp gió tây vừa chết lác đác ở các cá»a hang? Cây trâm sau đình là ng trái sắp chÃn tá»›i? Không có gì chị Bốn Chìa Vôi không biết. NhÆ° thế, không những chị thÆ°á»ng gặp chim chóc, chị còn bắt gặp gà rừng Ä‘ang ấp và hốt trá»n cả ổ trứng, chị gặp rắn Ä‘á»±c rắn cái quấn nhau để vá» xóm thuáºt lại cho má»i ngÆ°á»i nghe, chị gặp dÆ¡i ngủ trong Ä‘á»t chuối, gặp chồn cắn nhau v.v...
Ngà y xÆ°a, tôi không rõ lý do khiến chị Bốn gặp chim, nhÆ°ng tôi yên trà là biết rõ lý do khiến chị cho chim. Vì sao chị chá»n tôi, mà không chá»n đứa trẻ nà o khác? Tháºt minh bạch: vì tôi dá»… thÆ°Æ¡ng nhất chứ còn gì nữa.
Sau nà y, dần dần tôi tưởng hiểu được chị Bốn Chìa Vôi hơn. Sự việc không giản dị đến thế.
Chị Bốn vẫn xÆ°ng vá»›i má»i ngÆ°á»i là bà con há» hà ng vá»›i chúng tôi. Trong khi ấy gia đình chúng tôi không phi bác cÅ©ng không xác nháºn. Sá»± thá»±c chị Bốn cùng mang há» Äặng. NhÆ°ng ngôi thứ của chị trong thân tá»™c nhÆ° thế nà o không rõ, gặp chị chúng tôi cứ tùy tuổi tác mà xÆ°ng hô: kẻ gá»i chị, gá»i cô, ngÆ°á»i kêu mà y, kêu con v.v... Ngà y giá»—, ngà y Tết, chị đến nhà chúng tôi, lăng xăng giúp đỡ.
Bình nháºt, má»—i lần chị tá»›i nhà là gặp việc gì là m việc ấy luôn tay. Trông thấy bà tôi ngồi buồn, chị Ä‘á» nghị xổ tóc bắt chÃ. Trong khi tìm chÃ, chị vui miệng hẹn hôm sau sẽ Ä‘em đến cho nắm bồ kết. ÄÆ°a tá»›i má»™t nắm bồ kết, má»™t má»› rau đắng, chị mang vá» chén mắm, trái cà , trái dÆ°a muối v.v...
Äối vá»›i các cô tôi, chị cÅ©ng không đáng ghét. Má»—i lúc nhìn trÆ°á»›c ngó sau quanh quất không thấy bóng bà tôi, chị Bốn liá»n kể má»™t chuyện tục. Các cô tôi phản đối, đấm thùm thụp lên lÆ°ng chị. NhÆ°ng khi bà nghe tiếng, hiện đến há»i, thì ai nấy Ä‘á»u toa ráºp chối đây đẩy, vừa bảo là không có gì vừa cÆ°á»i rúc rÃch vá»›i nhau.
Há»… cứ lâu ngà y không thấy chị Bốn Chìa Vôi đến, tôi lên tiếng há»i. Bà tôi kêu: “Cái thằng! Không thấy nhắc đến sách vở bao giá». Lại Ä‘i nhắc con ấyâ€. Các cô tôi cÆ°á»i. Tuy nhiên, tôi thấy rõ không có sá»± phản kháng nà o rõ rệt.
Má»™t năm trá»i là m đói. Tháng mÆ°á»i mất mùa, tháng ba lại mất mùa nữa. Cả là ng thiếu ăn, trẻ con ốm tong teo. Bấy giá», ngà y nà o chị Bốn cÅ©ng lảng vảng đến nhà tôi má»™t lần. Vá» sau, cùng Ä‘Æ°á»ng xoay trở, chị đến ở hẳn vá»›i chúng tôi. Rồi chị Ä‘em theo thằng con nhá» nhất. Sau rốt, mang luôn đến con chị ká» của đứa bé. Chị bảo vá»›i má»i ngÆ°á»i: có bà có con nhất định phải nhá» bà nhá» con má»™t phen. Ngầm ý nói dù có bị Ä‘uổi cÅ©ng không chịu Ä‘i.
Mùa tháng mÆ°á»i năm sau, bắt đầu gặt hái được là chị Ä‘em con vá», tất tả kiếm ăn, không kéo dà i cảnh nhá» vả thêm má»™t ngà y.
Ngà y nay các cô tôi thÆ°á»ng nhắc lại vụ đói năm ấy để oán trách chị Bốn Chìa Vôi. Phải, có nhiá»u ngÆ°á»i trong chúng tôi oán trách chị.
Số là từ khi là ng mất an ninh, dân là ng kéo ra quáºn ra tỉnh lánh nạn má»™t số lá»›n. Gia đình tôi vá» tỉnh lỵ; chị Bốn thì không thể tưởng tượng có thể sinh sống ở chá»— thà nh phố, nên chị ở lại là ng. Trong khi ra Ä‘i lén lút vá»™i và ng, chúng tôi không Ä‘em theo cả gia sản mà cÅ©ng không thể bán được cho ai. Những thứ gì còn lại, chị Bốn hứa sẽ trông nom giúp. Thế rồi, Ãt lâu có ngÆ°á»i bá» là ng ra tỉnh kể rằng hai con bò của chúng tôi bị “Giải phóng†tịch thu chia cho đồng bà o, mà má»™t con thuá»™c vá» phần chị Bốn. Sau đó, lại có ngÆ°á»i khác kể rằng ruá»™ng đất của chúng tôi “Giải phóng†cÅ©ng chia cho đồng bà o canh tác, riêng phần chị Bốn hưởng được hai đám. DÄ© nhiên chị Bốn là đồng bà o, nhÆ°ng tại sao cái gì của chúng tôi chị cÅ©ng thụ hưởng được nhiá»u hÆ¡n má»i ngÆ°á»i. Có Ä‘iá»u ám muá»™i gì trong đó? Lần khác, có tin chị Bốn bán dừa của chúng tôi. Lại lần khác nữa, chị Ä‘em cá»— thá» Ä‘Æ°á»ng bằng ván mÃt của bà tôi hiến cho bá»™ Ä‘á»™i “Giải phóngâ€. Bà tôi kêu trá»i. Các cô tôi má»—i ngÆ°á»i góp má»™t chi tiết, nhắc lại những sá»± giúp đỡ của chúng tôi đối vá»›i chị Bốn trÆ°á»›c kia, và trách mắng tháºm tệ “quân ăn cháo đái bátâ€.
Chúng tôi vá»›i chị Bốn thà nh ra ngÆ°á»i của hai thế giá»›i. Không ai biện bạch vá»›i ai được lá»i nà o. Không có đối thoại. Sá»± thá»±c, chị Bốn Chìa Vôi đã nghÄ© ngợi ra sao, đã hà nh Ä‘á»™ng vá»›i dụng ý gì, chúng tôi không rõ. Chỉ nghe lá»i ngÆ°á»i khác thuáºt lại, nay má»™t việc mai má»™t việc, chắc chắn là vừa thuáºt vừa thêm mắm thêm muối cho Ä‘áºm Ä‘Ã câu chuyện, thế rồi chúng tôi kết tá»™i chị Bốn bá»™i bạc, vong ân, chúng tôi lồng lên phẫn uất.
Trong tâm trạng ấy, chúng tôi kiểm Ä‘iểm lại tÃnh nết của chị, và toà n thấy những nét trà trá, tinh quái. Cái ngÆ°á»i con gái biết mua chuá»™c kẻ nà y bằng con chim, kẻ kia bằng câu chuyện tục kể lén v.v..., ngÆ°á»i ấy thá»±c đã quỉ quyệt, thao túng chúng tôi không chừa má»™t ai. Cà ng nghÄ© các cô tôi cà ng tức giáºn, vì đã thua cái tinh khôn của má»™t kẻ tuổi tác chỉ đáng Ä‘Ã n em, lại không có há»c hà nh gì.
Cứ thế cho đến hôm tôi trông thấy ngÆ°á»i ta khiêng chị Bốn Chìa Vôi và o bệnh viện, ngÆ°á»i rách bÆ°Æ¡m tÆ¡i tả.
Sau khi chúng tôi bá» là ng Ä‘i Ä‘á»™ ba tháng thì là ng cÅ©ng không thuá»™c vá» chÃnh phủ nữa. Thôn trưởng bị bắt lên núi. Rồi quáºn cÅ©ng tìm ra ngÆ°á»i khác để đặt là m thôn trưởng, nhÆ°ng từ khi nháºm chức, chú TÆ° Huệ Héo - tức em ruá»™t anh Ba Cà ng Cua - liá»n bá» nhà xuống quáºn lÆ°u vong. Ở là ng, phe “Giải phóng†láºp ban tá»± quản.
NhÆ° thế, cả hai phÃa cùng nhau cai trị dân là ng. Má»™t phÃa thuá»™c vá» chú TÆ° Huệ Héo, má»™t phÃa thuá»™c vá» chú Ba Thiên, tức cháu gá»i Hai Má» Gảy bằng cáºu.
Ba Thiên tịch thu ruá»™ng và bò của chú TÆ°. Má»™t ngà y tháng bảy, và o canh tÆ°, trá»i còn tối, má»™t trung Ä‘á»™i nghÄ©a quân từ dÆ°á»›i quáºn kéo lên vây xóm. Bố trà chÆ°a xong thì má»™t phát súng nổ quá sá»›m là m cho bá»n cá»™ng sản nhà o ra chạy. Có hai tên trúng đạn, má»™t bị gãy chân, má»™t bể ngá»±c chết. Tuy váºy cả hai Ä‘á»u thuá»™c hạng không quan trá»ng, còn Ba Thiên đã kịp trốn thoát.
Má» sáng, nghÄ©a quân và o là ng, ngÆ°á»i ta thấy TÆ° Huệ Héo Ä‘i theo, táºp trung dân chúng, Ä‘iểm mặt từng ngÆ°á»i, phổ biến chÃnh sách. Xong rồi, chú TÆ° tá»›i nhà Ba Thiên lùa tất cả bò mình lẫn bò Ba Thiên vá» quáºn. Äến lượt chú Ba bị tịch thu trở lại: Lùa bò, gánh lúa, còn nhà thì đốt bá».
Sau vụ ấy, Ba Thiên bắn tin xuống quáºn cho TÆ° Huệ Héo hay là có ngà y “Giải phóng†sẽ tá»›i táºn quáºn há»i tá»™i y. Còn TÆ° Huệ Héo thì lén lút phà n nà n vá»›i má»™t và i ngÆ°á»i thân tÃn rằng hôm đó có má»™t anh nghÄ©a quân non gan, ngại đụng Ä‘á»™ lá»›n, nên giả vá» lỡ tay là m nổ phát súng để Ä‘uổi địch chạy thoát, nếu không Ba Thiên đã bị bắt rồi. “NhÆ°ng giữa nó vá»›i tôi còn có ngà y gặp nhau mà . Nó đừng nóng nảy vô lối: rồi trÆ°á»›c sau tôi cÅ©ng chẻ ba thẻ tre Ä‘em manh chiếu rách rÆ°á»›c nó xuống quáºn má»™t lần cho bà con coi chÆ¡iâ€.
Tin nhắn Ä‘i nhắn lại qua trung gian những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đi chợ quáºn. CÅ©ng qua thứ trung gian ấy, chú TÆ° đòi bẻ cổ hết những ai cà y ruá»™ng của chú do bên kia cấp phát. Ba Thiên há»p đồng bà o, đánh tan hoang mang, bảo đảm rằng chÃnh sách sẽ được thi hà nh tá»›i cùng.
Chị Bốn Chìa Vôi có được chia ruá»™ng của chú TÆ°. Mặc dù có sá»± bảo đảm, nhân má»™t hôm Ä‘i chợ, chị vẫn lẻn gặp chú TÆ° để Ä‘iá»u đình xin coi nhÆ° chị cà y thuê vá»›i má»™t giá tÆ°Æ¡ng đối rẻ. Sá»± việc tiến hà nh trong vòng bà máºt. Tiá»n thuê ruá»™ng sẽ giao tá»›i tay chú TÆ° là m ba lần. TÆ° Huệ Héo lấy là m hà i lòng; trong lúc cao hứng còn khoe rằng hôm Ä‘Æ°a nghÄ©a quân lên vây xóm chú đã nắm vững tình hình, biết rõ con Ä‘Æ°á»ng hầm rút lui của từng tên trong bá»n Ba Thiên. “Cháºm năm phút nữa thì nó chạy đằng trá»iâ€. Chú TÆ° nhếch miệng cÆ°á»i. Chú có đặc Ä‘iểm là dẫu cÆ°á»i, cái cÆ°á»i cÅ©ng khổ sở, méo xệu. Vì váºy mà tên Huệ được đổi ra Huệ Héo.
Hai hôm sau, con Sáu Ty bá»—ng dÆ°ng cháºn chị Bốn Chìa Vôi lại, há»i ấm á»› :
- Mợ đi thương lượng với nó rồi hả?
Chị Bốn khá»±ng ngÆ°á»i lại :
- Mầy nói cái gì váºy Sáu? Tao không hiểu.
Sáu Ty cÆ°á»i khẽ :
- Mợ khó hiểu thì có.
Rồi giá»ng nó Ä‘ay nghiến :
- Của nhân dân chia cho, mợ không cà y thì trả lại, ngÆ°á»i khác cà y. Tại sao mợ lại Ä‘i phục hồi chủ quyá»n cho nó?
Chị Bốn vẫn chống chế, mà van lơn :
- Sáu! Mà y nghi ngá» gì mợ đấy? Có gì mà y cứ nói toạc ra, rồi khuyên bảo cáºu mợ. Mà y hiểu chÃnh sách, chá»› cáºu mợ đâu có hiểu, Sáu!
- Mợ đã tìm thằng TÆ° Huệ Héo Ä‘iá»u đình riêng.
Chị Bốn giãy nảy lên lên thỠthốt :
- Ai nói vá»›i mà y váºy? Nó vu cáo mợ, mà y không cãi cho mợ mà y được má»™t câu sao Sáu. Tao thá» có Trá»i có Pháºt...
Con Sáu Ty ngoay ngoảy bỠđi :
- Nay mai rồi mợ sẽ cãi lấy.
Chị Bốn tuyệt vá»ng, gá»i vói theo :
- Sáu. Ngà y mốt giá»— bác Hai, mà y nhá»› đó chá»›, đừng để cáºu mợ má»i lần nữa nhé.
Sáu Ty là cháu của chị Bốn Chìa Vôi. Mẹ nó chết sá»›m. Ngà y nó còn bé, chị Bốn thỉnh thoảng tá»›i nhà , lôi nó ra tắm rá»a, kỳ cá», giặt giÅ© quần áo cho nó. Bây giá» Sáu Ty là m cán bá»™, trở lại khắt khe vá»›i chị. Ở cái tuổi của chị, lá»›n lên trong hoà n cảnh của chị, chị không tá»± cắt nghÄ©a nổi sá»± hằn há»c của con Sáu Ty. Chị không tranh già nh quyá»n lợi của cải của nó, tại sao nó có thể ghét chị đến thế? Lý do chÃnh trị là cái gì, chị không hiểu.
Những lần bị Sáu Ty chèn ép, là m khó là m dá»… thái quá, chị Ä‘i phân trần vá»›i ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i kia: Má»›i ngà y nà o chị vừa kỳ ghét trong nách trong háng của nó vừa la mắng nó, cốc lên đầu nó, chị coi nó nhÆ° con nhÆ° cái. Má»™t đứa con nÃt nhÆ° thế! Chị than trá»i trách đất.
Chị gặp Sáu Ty hôm trÆ°á»›c, thì hôm sau ban tá»± quản thôn gá»i chị tá»›i cho biết là phần ruá»™ng tịch thu của TÆ° Huệ Héo chia cho chị bị rút lại cấp cho ông Tam Khoang.
Sá»± Ä‘en đủi nà y tiếp theo sá»± Ä‘en đủi khác. Thằng con trai của chị má»›i mÆ°á»i bảy tuổi tá»± dÆ°ng nhảy đại vô “lá»±c lượngâ€. Ở địa phÆ°Æ¡ng chị, ngÆ°á»i ta vẫn gá»i tắt nhÆ° thế cái lá»±c lượng võ trang của mặt tráºn Giải phóng. “Vô lá»±c lượng thì có súng để mang. Vô lá»±c lượng, ta đòi là m thịt đứa nà y, đòi hạ đứa ná», ná»a đêm bất thần vá» là ng, thiên hạ cuống cả lên; không vô lá»±c lượng thì cÅ©ng phải Ä‘i lÃnh quốc gia, mà lÃnh quốc gia ở ngoà i sáng, lá»±c lượng ở trong tối dá»… bắn ra v.v...†Không biết ai đã dụ dá»—, rủ rê nó mà thằng nhá» bá» nhà theo lá»±c lượng. Chị Bốn Chìa Vôi hết nghi ngÆ°á»i nà y lại ngá» kẻ khác; chị oán chị trách.
Ba Cà ng Cua có hai đứa con trai, má»™t đứa vô nghÄ©a quân, đóng tại quáºn, má»™t đứa há»c trung há»c, Ä‘i Quang Trung, gắn lon trung sÄ©. Ba Cà ng Cua vẫn ở lại là ng. NhÆ°ng sau khi thằng con chị Bốn Chìa Vôi vô lá»±c lượng Ãt lâu, bá»—ng má»™t hôm, và o mùa gieo, trá»i chÆ°a sáng, Ä‘Æ°á»ng còn lá» mỠánh trăng, Ba Cà ng Cua đánh bò gồng gánh ra đồng. NgÆ°á»i ta yên chà là đi gieo. Cứ thế, qua khá»i các chá»— canh gác, gia đình Ba Cà ng Cua Ä‘i thẳng xuống quáºn lánh cÆ°. Äến trÆ°a, áºp và o xét nhà Ba Cà ng Cua thấy thứ gì thứ nấy đã dá»n sạch. Thì ra trong cái gánh mà ngÆ°á»i ta tưởng là gánh lúa giống để gieo ấy anh ta trói nhốt năm con gà , vá»›i mắm muối, thuốc, lÆ° đồng v.v...
Xuống quáºn được dăm ba hôm, Ba Cà ng Cua bắt đầu phát biểu cảm tưởng lai rai. “Con Sáu Ty ngà y nà o nó cÅ©ng lá»t và o nhà ngÆ°á»i ta và i báºn. Nhà có bao lúa nà o nó dòm lủng bao, có niêu cÆ¡m nó dòm lủng niêu. Con đó còn sống ngà y nà o, xóm là ng còn Ä‘iêu đứng ngà y ấy. Con Bốn Chìa Vôi, con mẹ trá»i đánh sinh ra thằng con trai nghịch hết nói được. Nó mà nhảy núi chuyến nà y, nguy hiểm lắm. Tôi cho thằng đó nguy hiểm nhấtâ€. Bấy giá» ngÆ°á»i ta má»›i nhá»› ra trÆ°á»›c kia giữa nó vá»›i thằng con trai của Ba Cà ng Cua có nhiá»u chuyện hiá»m khÃch rắc rối.
Chẳng bao lâu sau đó, cáºu nghÄ©a quân nà y bị phục kÃch, trúng đạn há»ng mất con mắt bên trái, gò má lủng lốm đốm.
Mấy lần chị Bốn Chìa Vôi Ä‘i chợ quáºn bị mụ vợ Ba Cà ng Cua đón Ä‘Æ°á»ng, may mà đón hụt. Anh Ba Cà ng Cua lồng lên nhÆ° gà mắc đẻ. Anh quả quyết đến lúc phải tảo thanh gấp cái là ng ấy, nếu không cả quáºn nà y không yên. Anh chủ trÆ°Æ¡ng mở hà nh quân cấp tốc vá» là ng. à kiến ấy, anh tìm TÆ° Huệ Héo để trình bà y, rồi gặp ngÆ°á»i nà o - nhất là lÃnh - anh cÅ©ng nói. Anh hy vá»ng ý kiến tá»›i tai ông quáºn. NhÆ°ng anh nói mãi, ý kiến chẳng Ä‘i tá»›i đâu. Bá»—ng má»™t hôm, má»™t chiếc máy bay lÆ°á»›t nhanh qua là ng, có kẻ nà o đó dùng súng trÆ°á»ng “bia†má»™t phát. Chiếc oanh tạc cÆ¡ quà nh lại, bắn, bá» bom loạn xạ. MÆ°á»i ngôi nhà cháy, hai ngÆ°á»i chết. Trong hai kẻ xấu số, má»™t là chồng chị Bốn Chìa Vôi, bị cắt đúng ná»a thân ngÆ°á»i. Äêm ấy chôn cất xong xuôi, má» sáng hôm sau, cả là ng đón má»™t cuá»™c hà nh quân. Lần nà y Ba Thiên cÅ©ng lại suýt bị tóm, nhÆ°ng vẫn chÆ°a bị tóm. Äạn Ä‘uổi sau lÆ°ng y. Cán bá»™ thôn hao hết thêm ba mạng. Ban tá»± quản gần tan rã. Thế nhÆ°ng Sáu Ty thì thoát, và Ba Thiên cÅ©ng chỉ suýt bị bắt.
Rồi Hai Má» Gảy lánh cÆ°. Rồi Năm Cán Vá cÅ©ng bá» là ng ra Ä‘i. NhÆ°ng chị Bốn Chìa Vôi thì ở lại, để thỉnh thoảng còn hy vá»ng gặp thằng con trong lá»±c lượng. Chị cần dá»— dà nh để nó rá»i bá» lá»±c lượng, Ãt ra nó đừng có “bia†vu vÆ¡ và o má»™t chiếc phi cÆ¡ bay lẻ, và o má»™t anh địa phÆ°Æ¡ng quân lÆ¡ thÆ¡ vá» thăm vợ v.v..., đừng có gây rắc rối là m cho cả là ng bị tai há»a lây. Chị Bốn Chìa Vôi ở lại là ng, chịu khổ chịu sở mà ở lại. NhÆ°ng mãi không gặp được đứa con. Chị ở lại chỉ để có dịp chôn xác con Sáu Ty.
Sau đó, má»™t đại Ä‘á»™i quân quốc gia vỠđóng tại là ng. Ba Thiên bá» nhà nhảy núi. Cáºu em vợ của chú Ba cÅ©ng nhảy theo. TrÆ°á»›c khi Ä‘i, nó năn nỉ rủ đứa con gái đầu lòng của chị Bốn Chìa Vôi. Äứa con gái khóc tỉ tê. Chị Bốn biết được, chị quát mắng; cáºu kia van nà i, xin cho nó cÆ°á»›i. Cứ cho nó cÆ°á»›i, rồi thì vợ nó ở lại là ng cÅ©ng được. Chị Bốn không cho.
Anh em Ba Thiên Ä‘i rồi, bốn tháng sau đứa con gái chị Bốn phải lòng má»™t anh hạ sÄ© quốc gia. Chá» mãn tang anh Bốn, chị cho cÆ°á»›i. Äám tiệc gần tà n, lúc ấy và o khoảng tám giá» rưỡi tối. Có ngÆ°á»i đứng ngoà i rà o nói vá»ng và o nhà : “Khách khứa hai há» còn cả trong ấy chứ? Xin có quà mừng nháâ€. Tiếp theo, má»™t trái lá»±u đạn rÆ¡i xuống, nổ ngay trên thá»m nhà , bốc văng mái trÆ°á»›c, phá nát hết cá»a lá»›n cá»a nhá». Äứa con gái thoát nạn, không bị thÆ°Æ¡ng tÃch gì. NhÆ°ng anh hạ sÄ© chết ngay tại chá»—, còn chị Bốn Chìa Vôi thì đứt Ä‘i ná»a ống chân, khắp ngÆ°á»i lá»— chá»— Ä‘á»u có mảnh lá»±u đạn ghim.
Mở mắt, bắt gặp tôi tình cá» lảng vảng trong bệnh viện tỉnh lỵ, chị Bốn Chìa Vôi mừng rỡ, kêu lên: “May Æ¡i là may! Lại gặp bà con. Ông Trá»i có con mắt, không nỡ hại ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng lòng ngay dạ thẳngâ€.
Chị nức nở. Chị cảm Ä‘á»™ng. Chị Ä‘á»™i Æ¡n Trá»i Pháºt đã xui khiến ngÆ°á»i ta Ä‘Æ°a chị Ä‘i bệnh viện kịp thá»i, xui khiến chị gặp lại tôi. “Thế nầy là tui không bÆ¡ vÆ¡, tui có chá»— nÆ°Æ¡ng tá»±a rồi. Tui sống rồi. Nó hại tui, nhÆ°ng Trá»i Pháºt thÆ°Æ¡ng tui, bà con thÆ°Æ¡ng tui v.v...â€
Tôi thuáºt lại câu chuyện, cả nhà không biết nói sao. Chỉ có chút thắc mắc là chị Bốn nỡ Ä‘em cá»— thá» Ä‘Æ°á»ng của bà tôi bán Ä‘i. Chá»— thắc mắc ấy, tá»›i khi các vết thÆ°Æ¡ng gần là nh, hà ng ngà y ra và o gặp nhau trò chuyện, rồi chị Bốn cÅ©ng dò hiểu tâm lý chúng tôi. Và chị chắp hai tay trÆ°á»›c ngá»±c van vái: “Xin Trá»i Pháºt chứng giám, tui có lòng nà o, xin cho bom đạn phân thây tui raâ€. Xong chị buông tay xuống trợn tròn mắt, kể đầu Ä‘uôi tá»± sá»±: Äêm ná», và o quá má»™t giá» sáng, cán bá»™ gá»i cá»a, đồng bà o thức giấc trông thấy “giải phóng†kéo vá» tháºt đông. Nhà nà o có thá» Ä‘Æ°á»ng của ông già bà cả Ä‘á»u bị trÆ°ng thu trÆ°ng dụng. Quyết định xong, thi hà nh liá»n. Bao nhiêu cá»— thá» Ä‘Æ°á»ng trong là ng bị há» khênh ra hết. Khênh ra ngoà i bóng tối, lao xao má»™t lát, rồi biến Ä‘i đâu mất. NhÆ° thế tức là vừa có đụng Ä‘á»™ gần đâu đây, bên lá»±c lượng bị thiệt hại nặng vá» nhân mạng. Sáng ra ban tá»± quản cấp cho má»—i thá» Ä‘Æ°á»ng có chủ thứ tốt năm trăm, thứ xấu ba trăm. Chị Bốn Chìa Vôi nêu lên vấn Ä‘á» cá»— thá» Ä‘Æ°á»ng của bà tôi. Sáu Ty há»i: “Ai là chủ đây?†Chị đáp: “Có tui. Tui nháºn thayâ€. Sáu Ty: “Ủa, lại mợâ€. Thế rồi nó bác bá», nhất định nó bác bá», không cho chị nháºn xu nà o. Chị Bốn lại chắp hai tay trÆ°á»›c ngá»±c: “Có Trá»i Pháºt chứng giám, con đòi chúng nó năm trăm đồng có phải để con tiêu đâu. Äịnh tâm giữ đó rồi ná»™p lại bà . Bà đã gởi gắm thứ ná» thứ kia cho con, con không giữ nổi để chúng nó lấy cả Ä‘i mà không bồi thÆ°á»ng đồng nà o, con còn mặt mÅ©i nà o gặp lại bà â€. Chị Ä‘au Ä‘á»›n, gần khóc. Ruá»™ng của chúng tôi, bò của chúng tôi, chị đòi cà y, ấy cÅ©ng là để giữ lấy ná»™p lại bà . Không thì mặt mÅ©i nà o.
NhÆ°ng con sáu Ty, khiếp, nó nghiệt ngã không tưởng tượng được. Nó xoi mói, vạch kẽ từng ly từng tÃ. Má»—i lần chị Ä‘i ná»™p lúa đảm phụ, nó chê lúa lép, Ä‘em ra giê lại; lúc Ä‘Æ°a và o cân, thiếu mấy trăm gam nó cÅ©ng Ä‘uổi vá» không nháºn. “Con hết lá»i vá»›i nó: ‘Sáu, mà y nghÄ© lại, hồi nà o mợ hốt *** hốt đái cho mà y, mợ rá»a háng rá»a khu cho mà y. Mà y nháºn cho mợ Ä‘i, thiếu bao nhiêu rồi mợ sẽ Ä‘em thêm tá»›i ná»™p đủ.’ NhÆ°ng mặt nó cứ nhÆ° sắt nguá»™i. ThÆ°a bà , lòng dạ nó không nhÆ° lòng dạ mình đâu. Mình thì dá»… xiêu, chứ nó...†Nó, con Sáu Ty, nó là thứ ngÆ°á»i kỳ lạ lắm kia. Chị Bốn Chìa Vôi chồm tá»›i, nÃu vai cô tôi, kéo lại thì thầm má»™t lát. Cô tôi xô chị ra: “Mụ nói cái quỉ gì đấy? Có tháºt không?†- “Trá»i Pháºt chứng giám, nó không còn ở Ä‘á»i nữa, tui đặt Ä‘iá»u thêm thắt cho nó là m gì. Vừa vá»›i thằng Ba Thiên vừa vá»›i thằng BÆ°á»›m. Ãt nhất hai thằng...†Chị nÃu vai cô tôi, thì thầm và o tai. Má»™t lát, cô tôi xô chị ra, Ä‘á» mặt: “Mụ nói yêu nói quỉâ€. Chị Bốn nhiệt liệt: “Có Trá»i Pháºt... Con mà nói dối! Rõ rà ng khi con trông thấy thì Ä‘Å©ng quần nó hãy còn Æ°á»›t nhẹp...†Chị vá»™i và ng Ä‘Æ°a hai bà n tay bụm miệng lại. NhÆ°ng cháºm quá, má»i ngÆ°á»i vừa kêu la phản đối vừa sặc lên cÆ°á»i. Thấy thế, chị tá»± cho phép bá» bà n tay che miệng ra, và tiếp tục kể. Hôm con Sáu Ty bị phục kÃch bắn ngã, đồng bà o ai nấy Ä‘á»u bảo nhau nhÆ° thế là phải, không tránh khá»i: nó mang nợ vá»›i đồng bà o nhiá»u quá, nó phải trả. NghÄ©a quân dÆ°á»›i quáºn nhắn vá» là ng bảo: “Thân nhân con Sáu Ty, ai chôn cất thì hãy cá»™t chân mà lôi, đừng nâng đầuâ€. Vừa lôi xác nó nhúc nhÃch má»™t cái là quả lá»±u đạn cà i sẵn dÆ°á»›i đầu phát nổ ngay. “Con nghe tin. Con vá»™i và ng tay xách má»™t ấm nÆ°á»›c đầy tay mang theo chiếc chõng tre. Con chạy thẳng ra gò định khiêng nó lên chõng, rá»a ráy sạch sẽ, mặc lại đồ đạc tá» tế cho nó trÆ°á»›c khi đặt nó và o áo quan. ThÆ°a con đã kỳ cá» khắp ngÆ°á»i nó trÆ°á»›c kia, bao giá» con cÅ©ng coi nó nhÆ° còn nhá». Con thÆ°Æ¡ng nó. NhÆ°ng trá»i Æ¡i, lúc tá»›i nÆ¡i láºt manh chiếu ra trông thấy cái xác không đầu, con không còn hồn vÃa nà o nữa. Con quăng cái ấm đổ nÆ°á»›c tung tóe, nhảy ngược lại, con khiếp quá, không dám hé mắt nhìn nữa. ThÆ°a có Trá»i Pháºt chứng giám... con thÆ°Æ¡ng nó lắm kia. Mình ăn ở lòng ngay dạ thẳng v.v...â€
Vừa bắt đầu chống nạn Ä‘i lại được, chị Bốn Chìa Vôi đã hoạt Ä‘á»™ng. Chị nấu giúp ấm nÆ°á»›c cho ngÆ°á»i nà y, mua giùm lon sữa, trái chuối cho ngÆ°á»i khác v.v... Chị được các bệnh nhân khác cho tiá»n tiêu. Chúng tôi có cảm tưởng má»™t mai là nh bệnh hẳn, chị có thể xin má»™t chân giúp việc nhẹ trong bệnh viện có lẽ cÅ©ng không khó. NhÆ° thế chị sống ở thà nh phố, xa lánh chá»— nguy hiểm. Bây giá» chị tà n táºt rồi, không là m được việc nặng, vá» quê là m gì sinh sống nổi?
Trong lúc ấy, má»™t và i ngÆ°á»i ở là ng trốn ra bảo vá»›i chúng tôi: “Nghe nói đứa con trai của mụ Bốn ném lá»±u đạn và o nhà giết chị đấy. Chị nó lấy lÃnh quốc gia là lấy kẻ định giết nó. Nó phá đám cÆ°á»›i. Còn con Sáu Ty? Thì chÃnh là mụ Bốn dẫn Ä‘Æ°á»ng chỉ lối cho nghÄ©a quân phục kÃch chứ còn ai và o đấy?â€
Chị Bốn không phải không nghe phong thanh những lá»i nhÆ° thế. Chị khinh thị: “Quân ấy chỉ được cái đểu giả. Thá»i buổi nà y nhà nà o ở thôn quê không thế: con bên nà y cha bên kia, anh bên nà y em bên kia. Há»… cứ em bị bắn chết là tụi nó đồn anh hại, cha bị mìn là con hại. Nó chia rẽ. NhÆ°ng nó qua mặt con nà y sao được? Rõ rà ng tiếng nói ngoà i rà o tối hôm đó là tiếng thằng BÆ°á»›m, con nà y lạ gìâ€. Chị cÆ°á»i gằn khó hiểu.
Thế rồi Ãt lâu, không gặp chị Bốn nữa. Há»i lại thì ra chị đã rá»i tỉnh lỵ. Chị đã vá» là ng.
Ở thà nh phố, nhà chúng tôi cÅ©ng được trang Ä‘iểm má»™t cách rất nhà m nhÆ° hầu hết những nhà khác: Mặt tiá»n không còn được mấy tà đất, và i cháºu hoa nép sát hè, dÆ°á»›i bóng má»™t cây bông giấy Ä‘á». ThÆ°á»ng, trong mÆ°á»i nhà trồng hoa phÃa trÆ°á»›c, ở đô thị, đã có chÃn nhà trồng bông giấy. Giống cây mạnh lạ lùng, không cần chăm nom gì mà nhiá»u lá nhiá»u hoa. Cà ng khô nắng lại cà ng nhiá»u hoa.
Má»™t buổi sáng, nhân theo dõi má»™t nụ lan huệ tôi để ý đến má»™t vệt trắng trên lá lan. Xem Ä‘i xem lại, tôi bá»—ng pháºp phồng phấn khởi: phân chim.
Tôi không còn bé nhá» nữa, ồ không, tuổi nhá» của tôi đã cách biệt xa tÃt, đã bị cuá»™c chiến tranh, nói đúng hÆ¡n là hai cuá»™c chiến tranh, che khuất từ lâu. Tháºt bất ngá», tôi không tưởng tượng rằng hi vá»ng bắt được má»™t con chim có thể gây nÆ¡i lòng mình má»™t xúc Ä‘á»™ng vui mừng nhÆ° thế. Y nhÆ° ngà y nà o còn bé thÆ¡. Thế má»›i biết mối cảm tình giữa ngÆ°á»i và chim thá»±c sâu xa vô hạn.
Ở thà nh phố, từ lâu chúng tôi không được gần gÅ©i chim chóc. Tưởng đã quên chúng, nhÆ°ng kỳ thá»±c đâu đó trong lòng vẫn tiá»m tà ng má»™t khao khát nhá»› nhung. Bá»—ng nhiên gặp má»™t giá»t phân chim, niá»m vui bừng dáºy. Thế ra đêm đêm vẫn có chim ngủ sát ngoà i hiên nhà ? Ở đâu? Trên má»™t nhánh bông giấy nà o đó chăng?
Buổi tối, tôi rình chá», không thấy con chim nà o vá» ngủ cả. Và i ba hôm sau, trên lá lan, lại có má»™t hạt phân chim trăng trắng nữa. Tối đến, rón rén ra xem vẫn không thấy chim đâu. Thì ra mãi đến lá»›n, sống quá ná»a Ä‘á»i ngÆ°á»i tôi vẫn không tìm được cÆ¡ há»™i tá»± mình bắt con chim tá»± do. Tôi chỉ có thể thưởng thức cái thú vuốt ve, ngắm nghÃa những con chim do chị Bốn Chìa Vôi cho. Tôi nghÄ© đến chị Bốn.
Chị trở vá» là ng là m gì? Chị đã mất má»™t ngÆ°á»i chồng, má»™t đứa con rể ở là ng. Chị đã mất Ä‘i ná»a ống chân và quá ná»a ngôi nhà ở là ng. Má»™t đứa con gái dở dang và má»™t đứa con trai thất lạc... NhÆ° váºy không đủ ê chá» rồi sao? Chị còn trở vá» là ng là m gì vá»›i thân hình thủng nhiá»u vết và vá»›i cặp nạng? DÄ© nhiên không phải vì mấy đám ruá»™ng và mấy con bò của chúng tôi. Tôi lấy là m hổ thẹn và hối háºn. Sao trÆ°á»›c kia chúng tôi có thể bất bình vá»›i chị vì những thứ đó được nhỉ? Nó nhá» má»n biết bao! Chúng tôi đã sợ hãi, đã bá» chạy. Cái nÆ¡i mà chúng tôi lánh xa, chị Bốn nhất định lần vá». Lần nà y, tôi tin thái Ä‘á»™ của chị không do lòng tham lam. Äể có thể thản nhiên trở vá» chá»— tỠđịa, chá»— sấm sét ấy, con ngÆ°á»i phải được hÆ°á»›ng dẫn bởi má»™t thứ tình cảm mãnh liệt. Không biết là thứ tình cảm gì, tốt hay xấu, nhÆ°ng nó phải thá»±c mãnh liệt. Chỉ nghÄ© đến mức Ä‘á»™ mãnh liệt ấy đã cảm thấy má»i so Ä‘o tÃnh toán Ä‘á»u nhá» má»n, không xứng.
Chị Bốn Chìa Vôi vá» là ng được ba tháng, có ngÆ°á»i nói chị bây giá» nhÆ° con hổ thá»t. Chị dữ tợn vô song. Thằng BÆ°á»›m - em vợ của Ba Thiên - bị phục kÃch hai lần, Ä‘á»u do chị mách. Ba Thiên cho vợ vá» quáºn qui chánh. ThÃm Ba nhá» Hai Má» Gảy váºn Ä‘á»™ng vá»›i TÆ° Huệ Héo, tìm cách Ä‘Æ°a chồng trở vá». NhÆ°ng chị Bốn Chìa Vôi thì cứ lồng lên: Nó mang nợ vá»›i đồng bà o nhiá»u quá lắm. Nó phải trả. Hồi chánh thế nà o được.
Chị Bốn đứng vá» phe nhất định đòi nợ. Há» rình ráºp, nghe ngóng, thá» không để cho Ba Thiên lá»t tá»›i cÆ¡ quan hữu trách. Há» phải đón Ba Thiên giữa Ä‘Æ°á»ng.
Lấy oán báo oán, oán oán cháºp chồng. Biết bao giá» gỡ xong. NhÆ°ng há» say rồi, há» bị thu hút và o cÆ¡n lốc.
Má»™t buổi sáng vô vị ở chá»— đô thị, nhìn giá»t phân chim nhá» trên lá tôi bồi hồi nghÄ© đến chị Bốn Chìa Vôi. Cuá»™c Ä‘á»i của chị, ngà y nay, bá»—ng nhuốm vẻ bi đát, khốc liệt, là m cho sá»± yêu ghét trách giáºn của những kẻ ở chá»— yên ổn nhÆ° tôi Ä‘á»u không xứng đáng. Chị Bốn Chìa Vôi, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà thô tục, tuệch toạc ấy.
Cuối năm, chúng tôi cà ng chú ý nhiá»u hÆ¡n đến mấy cháºu hoa trÆ°á»›c hè. Do sá»± chăm sóc ấy, tôi có dịp là m gãy má»™t nhánh lan.
Thứ lan huệ, hoa nó mà u tÃm, cánh má»ng, trông rất mong manh. Nhất là hoa nở ở đầu chót má»™t cá»ng tròn bằng que tăm mà dà i ngót ná»a thÆ°á»›c tây, vì váºy cà ng có vẻ mong manh. Má»—i cÆ¡n gió thoảng là m chùm hoa gáºt gù gáºt gù, cánh hoa mấp máy rung rinh.
Tiếc nhánh hoa, tôi Ä‘em cắm nó và o má»™t ly nÆ°á»›c. Sáng hôm sau, vẫn còn tÆ°Æ¡i, tuy không nở thêm chiếc hoa nà o. Äầu cà nh có hai hoa nở, má»™t nụ lá»›n, hai nụ bé; và tình trạng vẫn nguyên nhÆ° thế sau hăm bốn giá».
Sáng ngà y sau nữa, trông lên bà n, thấy nó vẫn còn đó, mong manh mà nguyên vẹn. Tôi ngạc nhiên. Nụ lá»›n bằng đầu ngón tay út, vẫn cứ no đầy, tuy không hé ra nổi. Suốt ngà y hôm ấy, thỉnh thoảng tôi thăm chừng. Nó có vẻ cầm cá»± được đến chiá»u. Chiá»u, quả nhiên vẫn tÆ°Æ¡i.
Hôm sau, thức giấc, tôi ngÆ°á»›c mắt tìm nó liá»n. Vẫn tÆ°Æ¡i. Sau bảy mÆ°Æ¡i hai giá», chỉ được tiếp tế nÆ°á»›c qua má»™t nhánh nhá» nhÆ° que tăm, cả hoa cả nụ vẫn không há» hấn gì. Cánh hoa má»ng nhÆ° tá» giấy, sức chịu Ä‘á»±ng của nó bá»n bỉ lạ. Tôi cà ng tò mò.
Hôm sau nữa, cuống hoa bắt đầu nhăn rồi. Tuy váºy tất cả chÆ°a sụm hẳn. Nó còn Ä‘Æ°Æ¡ng đầu nổi Ãt ra trá»n ngà y hôm ấy. ChÃn mÆ°Æ¡i sáu giá»? Mấy đóa hoa mong manh nhÆ° thế, lìa khá»i thân cây, vẫn tiếp tục tÆ°Æ¡i tắn trong khoảng thá»i gian đủ cho quân Ä‘á»™i Do Thái phát khởi và kết thúc má»™t cuá»™c chiến tranh.
Chiến tranh có thể có những hình thức bạo liệt mà chá»›p nhoáng nhÆ° váºy. NghÄ© đến cuá»™c chiến tranh ấy rồi nghÄ© đến thứ chiến tranh trên đất nÆ°á»›c mình! Nó phát khởi từ ngà y chị Bốn Chìa Vôi chÆ°a chồng cho tá»›i ngà y nay, đứa con trai của chị đến tuổi gia nháºp “lá»±c lượngâ€, vác súng “bia†lên trá»i Ä‘oà nh Ä‘oà nh. Nó phát khởi từ ngà y chị Bốn Chìa Vôi rá»a ráy kỳ cá» khắp ngÆ°á»i con Sáu Ty, cho đến ngà y nay Sáu Ty trở thà nh cán bá»™ chấp hà nh chÃnh sách má»™t cách khắt khe, ngã gục, để không còn đầu cho chị Bốn rá»a lần cuối.
NgÆ°á»i ta vẫn trách ná»n văn hóa chúng ta thiếu những công trình đồ sá»™: không có Vạn Lý TrÆ°á»ng Thà nh, không có Äế Thiên Äế ThÃch, tháºm chà cÅ©ng không có những kiến trúc bằng cỡ tháp Chà m. Hôm nay thì chúng ta có thể vênh mặt lên vặn há»i: Thế cuá»™c chiến tranh phần tÆ° thế ká»· của chúng tôi? VÄ© đại chá»›?
Và chắc chắn không còn ai dám cãi. Äánh nhau và o háºu bán thế ká»· thứ hai mÆ°Æ¡i không phải là trò chÆ¡i. Hãy tÃnh số bom rÆ¡i trên đất nÆ°á»›c Việt rồi chia cho từng đầu ngÆ°á»i xem; hãy tÃnh số phát đạn cỡ lá»›n cỡ nhá» bắn ra trong má»™t tráºn đánh tại Việt Nam xem; chúng ta có ngay những con số danh dá»±, khả dÄ© so sánh vá»›i bất cứ thà nh tÃch của bất cứ cuá»™c chiến tranh quốc tế nà o, từ Thái Bình dÆ°Æ¡ng qua Äại Tây dÆ°Æ¡ng.
Trong những trÆ°á»ng hợp hùng biện long trá»ng, trên các diá»…n từ, tuyên ngôn v.v... Ãt khi các chÃnh khách quên nhắc đến hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm khói lá»a, phần tÆ° thế ká»· quằn quại v.v...; trong thÆ¡ phú văn chÆ°Æ¡ng, văn nhân nghệ sÄ© cÅ©ng không ngá»›t nói đến phần tÆ° thế ká»· quằn quại, hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm khói lá»a. Con số cà ng lá»›n, khả năng xúc Ä‘á»™ng cà ng cao. “Phần tÆ° thế ká»·... dân tá»™c Ä‘au thÆ°Æ¡ng...â€, lắng kỹ mà nghe: trong câu văn, trong giá»ng nói của những kẻ Ä‘á» cáºp đến cuá»™c chiến tranh vÄ© đại in tuồng có ngầm phảng phất chút gì nhÆ° sá»± kiêu hãnh! Không sao?
Äối vá»›i những ngÆ°á»i nhÆ° chị Bốn Chìa Vôi, má»™t phần tÆ° thế ká»· trÆ°á»›c, chỉ thấy ở chị mấy nét tinh ranh, tÃnh chai lỳ, lối ăn nói tục tÄ©u. Äã hẳn không phải đó là những nết quà đáng mÆ¡ Æ°á»›c. NhÆ°ng những gì nháºn thấy ở chị má»™t phần tÆ° thế ká»· sau thá»±c đáng ngại. Có phải Ä‘Ãch là chị đã láºp tâm hại con Sáu Ty? Tôi không dám tin hẳn lá»i đồn của nhiá»u ngÆ°á»i. Tuy váºy những khi chị Bốn Chìa Vôi thuáºt lại cái chết của Sáu Ty và kết thúc: “Con thÆ°Æ¡ng nó, con thÆ°Æ¡ng nó lắm kiaâ€, trông nét mặt và nghe giá»ng nói của chị có cái gì rá»n rợn. Chị có giết ngÆ°á»i hay không giết ngÆ°á»i, có “đòi nợ†hay không “đòi nợâ€, những gì xảy ra ở chốn há»—n Ä‘á»™n ấy Ä‘á»u vô bằng, khó minh xác; nhÆ°ng trong tâm hồn chị rà nh rà nh đã có má»™t yếu tố má»›i. Nó là m cho lá»i ăn tiếng nói chị khác Ä‘i, hà nh vi phong thái của chị khác Ä‘i, khác trÆ°á»›c má»™t cách đáng sợ.
Mà chị biết là m sao được? Chị sống giữa hoà n cảnh nhÆ° thế, trong há»a ngục, trong giết chóc, xâu xé hà ng ngà y, chị phải tả xông hữu Ä‘á»™t để tranh sống. Là m sao ngăn cản ảnh hưởng má»™t hoà n cảnh ác liệt nhÆ° thế khá»i thấm nhiá»…m và o tâm hồn chị? Ngà y má»™t ngà y hai, chị biến cải. Cuá»™c chiến kéo dà i lâu quá: Trong nguy biến chị phản ứng tà n nhẫn, rồi quen vá»›i những phản ứng ấy.
Mai sau, khói lá»a vá»›i quằn quại chấm dứt, nhÆ°ng cái nét tà n nhẫn ná» rồi có sẽ lÆ°u lại nhÆ° má»™t di tÃch trong tâm hồn chị và những ngÆ°á»i nhÆ° chị, lÆ°u lại nhÆ° má»™t thêm thắt và o cái vốn các đặc tÃnh truyá»n thống của dân tá»™c chăng?
Chém giết, dù kịch liệt đến thế nà o, trong má»™t trăm, hai trăm giá» rồi ngừng, thì chuyện có thể trôi qua. NhÆ°ng chém giết lá»c lừa suốt phần tÆ° thế ká»·, nhÆ° thế liệu có thà nh má»™t táºp quán sinh hoạt gây tệ hại tâm lý lâu dà i?
Tôi theo dõi con chim quà báu ở đô thị nép ngủ trÆ°á»›c hiên nhà tôi. Buổi chiá»u, không há» trông thấy nó vá». Tối, ná»a đêm, tôi thình lình rón rén hé cá»a bÆ°á»›c ra, soi tìm. Vẫn không thấy. Má»™t đêm mÆ°a lạnh, tôi nghÄ© nó phải tìm xuống Ä‘áºu những cà nh thấp. Há»a may dá»… trông thấy hÆ¡n chăng. Tôi hé cá»a, rón rén. Lại chẳng thấy gì.
Ngẫu nhiên, một buổi sáng, trên bà n viết tôi bắt gặp một vết phân trắng y hệt trên lá lan. Thế nà y thì là một chú thạch sùng rồi!
Trá»i, lẫn lá»™n chim chóc vá»›i bò sát. Sá»± ngá»™ nháºn không thể tha thứ được. Cuối năm, tôi ghi nháºn thêm má»™t sá»± sai lầm nham nhở, bẽ bà ng.
1967
Võ Phiến