15-09-2008, 04:56 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dương
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
SỠTrung Quốc - Nguyễn Hiến Lê
SỠTrung Quốc
Nguyễn Hiến Lê
Tá»±a
NÄ‚M 1979, viết xong cuốn “Kinh Dịch, má»™t tổng hợp Trung triết thá»i Tiên Tầnâ€, tôi tÃnh chấm dứt công việc biên khảo để viết hồi ký, rồi nghỉ ngÆ¡i: đã gần thất tuần rồi.
Năm 1981, bá»™ Hồi ký viết xong, tôi sắp đặt lại các tá»§ sách ở Sà i Gòn và Long Xuyên, không ngá» có tá»›i non năm chục cuốn vá» lịch sá», văn minh Trung Hoa. Tôi lấy ra Ä‘á»c lại hết, mượn thêm được cá»§a bạn 6 -7 cuốn nữa; và cÅ©ng như trên ba chục năm trước khi tìm hiểu văn há»c Trung Quốc, tôi vừa Ä‘á»c vừa ghi chép, và rốt cuá»™c viết thà nh bá»™ sá» nà y, ngoà i dá»± định cá»§a tôi.
Trung Hoa ngà y nay lá»›n gần bằng cả châu Âu, dân số trên má»™t tỉ (1 phần 5 dân số thế giá»›i), có truyá»n thống trá»ng sá», từ thế ká»· thứ VIII trước Tây Lịch (Ä‘á»i Tuyên Vương nhà Chu) đã có tÃn sá», và từ đó Ä‘á»i nà o cÅ©ng có những sá» quan chép sá» kỹ lưỡng, có công tâm, cho nên tà i liệu vá» sá» cá»§a há» nhiá»u vô cùng, rất có giá trị. Bốn năm chục cuốn tôi được Ä‘á»c, chỉ như má»™t bụi cây trong má»™t khu rừng rá»™ng, có thấm gì đâu, cho nên tôi phải hạn chế sá»± tìm hiểu cá»§a tôi.
Tôi cho lịch sá» Trung Hoa là lịch sá» cá»§a má»™t ná»n văn minh vô cùng độc đặc (infiniment originale: Guillermaz), tuy ra Ä‘á»i sau và i ná»n văn minh khác: Ai Cáºp, Lưỡng Hà ... nhưng tồn tại lâu nhất. Khoảng 3.000 năm trước, nó xuất hiện từ miá»n trung du sông Hoà ng Hà . Trong khi các bá»™ lạc chung quanh Ä‘á»u bán khai thì nhà Ân (cuối nhà Thương) và nhà Chu đã giá»i vá» nông tang, đồ đồng, có má»™t tổ chức xã há»™i chặt chẽ, má»™t tôn giáo có tÃnh cách xã há»™i (thá» Thượng đế, thần xã tắc, cha mẹ...), rất Ãt mê tÃn, má»™t vÅ© trụ quan duy váºt (thuyết âm dương) và má»™t lối chữ tượng hình, há»™i ý mà má»™t số nhà ngôn ngữ há»c hiện nay khen là có thể dùng là m lối chữ quốc tế được; mà sá»± thá»±c trong non 3.000 năm, nó đã đóng vai trò ngôn ngữ quốc tế trong “thế giá»›i†cá»§a Trung Hoa gồm cả chục dân tá»™c ở Äông Ã.
Văn minh đó truyá»n bá lần lần ra các miá»n chung quanh mà không phải dùng tá»›i võ lá»±c; nó thu phục rồi khai hóa, đồng hóa nhiá»u bá»™ lạc dã man, và cuối thá»i Chiến Quốc nó đã lan rá»™ng ra gần hết lưu vá»±c hai con sông lá»›n nhất cá»§a Trung Quốc: Hoà ng Hà và Dương Tá» giang. Rồi nhà Tần thống nhất Trung Quốc, chấm dứt chế độ phong kiến, lại mở mang thêm đất Ä‘ai tá»›i hạ lưu sông Tây Giang (Quảng Äông ngà y nay).
PhÃa đông là biển. PhÃa tây và phÃa bắc là những cánh đồng cá», những sa mạc mênh mông, bạt ngà n, từ đó, các dân tá»™c du mục hết lá»›p nà y tá»›i lá»›p khác, đột nháºp và o đất Trung Hoa, cướp phá mùa mà ng, súc váºt..., ngưá»i Trung Hoa phải xây trưá»ng thà nh để chặn há»; từ nhà hán phải chiến đấu vá»›i há», dồn há» vá» các cánh đồng cá», má»›i đầu có lẽ chỉ là để tá»± vệ, sau nhân đó mà mở mang thêm bá» cõi, thà nh má»™t cuá»™c tranh dà nh đất Ä‘ai suốt hai ngà n năm, tá»›i cuối nhà Thanh. Há»… Hán (Trung Hoa) thịnh thì Hồ (du mục) lùi vá» phương Bắc để đợi thá»i Hán suy để vượt trưá»ng thà nh và o chiếm đất: má»›i đầu há» chiếm được má»™t phần miá»n Hoa bắc (các tỉnh Thiểm Tây, SÆ¡n Tây...), lần lần há» mạnh lên, chiếm trá»n được Hoa bắc, tá»›i bá» sông Dương Tá», sau cùng, Ä‘á»i Nguyên, Thanh, có thá»i há» là m chá»§ hoà n toà n non sông cá»§a ngưá»i Hán hai lần: lần đầu má»™t thế ká»· (Nguyên), lần sau hai thế ká»· rưỡi (Thanh). Há» chiếm đất, cai trị dân tá»™c Hán, dùng văn tá»±, ngôn ngữ Hán, chỉ trong và i thế hệ Hán hóa, thà nh ngưá»i Hán, và khi ngưá»i Hán dà nh lại được chá»§ quyá»n, thì đất Ä‘ai cá»§a Hồ thà nh đất Ä‘ai cá»§a Hán, con dân Hồ cÅ©ng thà nh con dân Hán, nhá» váºy mà sau thá»i Nam Bắc triá»u dân tá»™c Hán thêm được dòng máu Tiên Ti, Tây Tạng, Thác Bạt, sau thá»i NgÅ© Äại, thêm được dòng máu Sa Äà ; sau thá»i Thanh thêm được dòng máu Mãn, Mông, Hồi Há»™t và đế quốc cá»§a há» rá»™ng hÆ¡n tất cả các Ä‘á»i trước, trừ Ä‘á»i Nguyên. Hiện tượng đó có thể nói là độc nhất trong lịch sá» nhân loại.
HÆ¡n nữa, há» tiếp thu các văn minh khác, má»™t cách có “sáng tác†- theo ngôn ngữ ngà y nay - như tiếp thu đạo Pháºt cá»§a Ấn mà là m già u cho triết há»c cá»§a há», cho cả triết há»c Ấn nữa. Ngà y nay hỠđương tiếp thu văn minh phương Tây và đã có ý muốn sá»a đổi chÃnh sách cá»§a Nga: há» còn dò dẫm, ta chá» xem há» có thà nh công hay không.
Một điểm nữa tôi muốn nhấn mạnh: ảnh hưởng của Khổng TỠtới lịch sỠTrung Hoa.
Ông chá»§ trương vua phải là ngưá»i có tà i, đức; ngôi vua không truyá»n cho con mà truyá»n cho ngưá»i hiá»n như Nghiêu truyá»n cho Thuấn, Thuấn cho VÅ©; nhưng thá»i ông, sá»± truyá»n tỠđã có từ lâu Ä‘á»i, không thể bỠđược; ông chỉ có thể cải thiện chế độ, đà o tạo những kẻ sÄ© có tà i, để giúp bá»n quý tá»™c và lần lần thay há» mà trị nước. Những kẻ sÄ© đó Ä‘á»u được tuyển trong dân chúng, và từ Hán, ÄÆ°á»ng trở Ä‘i, chế độ quân chá»§ Trung Hoa có tÃnh cách sÄ© trị, không còn giai cấp quý tá»™c cha truyá»n con nối nắm hết các chức vụ lá»›n ở trong triá»u, ngoà i quáºn nữa. Äó là má»™t tiến bá»™ rất lá»›n, ngưá»i phương Tây phải khen.
Ông lại giảm bá»›t quyá»n chuyên chế cá»§a vua bằng cách đỠcao nhiệm vụ, tư cách cá»§a sá» quan, gián quan; dạy cho vua, quan, kẻ sÄ© và thưá»ng dân rằng vua phải thương dân như con, phải tôn trá»ng nguyện vá»ng cá»§a dân ...; phải chăm lo cho dân đủ ăn, tà i sản trong nước phải quân bình, đừng có kẻ nghèo quá, kẻ già u quá. Suốt thá»i quân chá»§, ông vua sáng láºp má»™t triá»u đại nà o cÅ©ng nghÄ© ngay đến vấn đỠquân Ä‘iá»n, chia đất cho dân cà y trước hết. Ngà y nay Tôn Văn và Mao Trạch Äông cÅ©ng theo chÃnh sách đó.
Sau cùng Khổng Tá» có tinh thần nhân bản rất cao. Ông hiếu hoà n trá»ng trung dung, rất ghét sá»± tà n bạo, và đa số các vua chúa Trung Hoa theo ông. Há»c thuyết cá»§a Thương Ưởng, Hà n Phi là m cho Tần mạnh lên, thống nhất được Trung Quốc, nhưng khi thống nhất rồi, dân tá»™c Trung Hoa không dùng nó nữa, từ Hán tá»›i Tống, trên 1.500 năm, không có má»™t bạo chúa nà o như Tần Thá»§y Hoà ng. Khi đạo Khổng suy rồi, nhà Minh má»›i theo nhà Nguyên (Mông Cổ) dùng chÃnh sách độc tà i; nhà Thanh (Mãn Châu) cÅ©ng váºy, và gần đây, còn tệ hÆ¡n nữa, Mao Trạch Äông đã tá»± hà o rằng đã giết kẻ sÄ© gấp trăm lần Tần Thá»§y Hoà ng! Nhưng ông ta chưa chết thì “cách mạng văn hóa†cá»§a ông ta đã phải dẹp bá».
Vá» việc phân chia thá»i đại, tôi không theo cách cá»§a Ä‘a số há»c giả phương Tây (và há»c giả Trung Hoa bắt chước há»), chia thà nh thá»i Thượng Cổ, Trung Cổ, Cáºn Cổ, Cáºn Äại, Hiện Äại. Những danh từ đó mượn cá»§a phương Tây, không áp dụng và o lịch sá» Trung Hoa được, trừ hai danh từ Thượng Cổ và hiện đại. Vì lịch sá» Trung Hoa từ Hán cho tá»›i cuối Thanh, tiến Ä‘á»u Ä‘á»u, không thay đổi gì nhiá»u như lịch sá» phương Tây, không là m sao phân biệt được tá»›i Ä‘au là hết thá»i Trung Cổ, tá»›i đâu hết thá»i Cáºn cổ, rồi Cáºn cổ vá»›i Cáºn đại khác nhau ra sao. Vả lại những danh từ đó không cho ta má»™t ý niệm gì rõ rệt, má»—i ngưá»i má»™t khác. Chẳng hạn danh từ thá»i Cáºn đại (Temps moderne), ngưá»i thì cho bắt đầu từ thá»i Nguyên (Eberhard), ngưá»i lại cho từ cách mạng 1911 (Dubarbier) khác nhau 632 năm, còn gì vô lý bằng!
Tôi chỉ chia là m ba thá»i đại thôi:
- Thá»i Nguyên thá»§y và thá»i Phong kiến tôi gom là m má»™t (phần 1) vì không biết chắc tá»›i đâu hết thá»i phong kiến; vả lại thá»i nguyên thá»§y không có gì đáng chép, chỉ có 8 - 9 trang, không tiện đặt riêng và o má»™t phần.
- Thá»i Quân chá»§ từ nhà Hán tá»›i cách mạng Tân Hợi (1911). Thá»i nà y dà i nhất - trên 21 thế ká»· - tôi tách là m hai:
+ Từ Hán tá»›i cuối Nam Tống, thá»i thịnh nhất cá»§a văn hóa (Phần II).
+ Từ Nguyên tá»›i cuối Thanh, thá»i suy cá»·a dân tá»™c Hán (Phần III).
- Thá»i Dân chá»§ từ cách mạng 1911 tá»›i ngà y nay (Phần IV)
Tôi nghÄ© như váºy vừa gá»n vừa sáng, chỉ Ä‘á»c tên thá»i đại chúng ta cÅ©ng hiểu ngay đặc Ä‘iểm cá»§a nó và biết nó bắt đầu từ thế ká»· nà o, chấm dứt ở thế ká»· nà o.
N.H.L
Long Xuyên, ngà y 15 tháng 5 năm 1983
Äá»c và sá»a tại Sà i Gòn, ngà y 15 tháng 10 năm 1983
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y:
Tà i sản của phongvan
Chữ ký cá»§a phongvan [CENTER][B][SIZE=6][COLOR=blue]Má»™t lần lầm lỡ nghìn thu háºn.[/COLOR][/SIZE][/B][/CENTER]
[CENTER][B][SIZE=6][COLOR=#0000ff]Má»™t phút sa cÆ¡ trá»n kiếp sầu.[/COLOR][/SIZE][/B] [/CENTER]
[spoiler][CENTER][B][COLOR=red][SIZE=7]Chúa đảng Lưu Manh[/SIZE][/COLOR][/B][/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue][B][URL]http://www.4vn.eu/forum/forumdisplay.php?f=349[/URL][/B][/COLOR] [/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue]Là m trai thiết nghÄ© phải dê, không dê ngưá»i nói "bê đê" khó xà i. TÃnh dê phát triển dà i dà i, Nhát dê phải chịu những ngà y cô đơn. Lỡ dê con gái giáºn há»n, "Anh nà y dê quá... vô duyên hổng thèm". Dê phải giữ vững tinh thần, Trở thà nh dê chúa cuối cùng có đôi. Con trai dê phải dê rồi, Dê không sà m sỡ cho Ä‘á»i thêm tươi. Hãy dê mặc kệ ai cưá»i, Cứ dê cố gắng thì trá»i sẽ thương. Chẳng dê con gái sẽ buồn, Dê theo nghệ thuáºt thẳng đưá»ng mà đi hey wa' hey wa'!![/COLOR][/CENTER]
[/spoiler]
15-09-2008, 04:57 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dương
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Thá»i nguyên thá»§y và thá»i phong kiến
Phần 1 Chương I
Khối Trung Hoa
1. Má»™t khối biệt láºp
Nhìn bản đồ thế giá»›i chúng ta thấy trong các nước thá»i thượng cổ có má»™t ná»n văn minh rá»±c rỡ thì Trung Hoa sống cách biệt hÆ¡n cả, gần như không tiếp xúc vá»›i các ná»n văn minh khác. Ai Cáºp, Lưỡng Hà (Mésopotamie), Ba Tư ở gần nhau, thưá»ng qua lại vá»›i nhau; nhất là Hy Lạp, La Mã ở trên bá» Äịa Trung Hải, là nÆ¡i các thương thuyá»n cá»§a Crète, Tiểu Ã, Phécinie, Ai Cáºp... lui tá»›i hà ng ngà y, trao đổi hà ng hóa và văn minh, ngay đến Ấn Äá»™, má»™t bán đảo mênh mông hình tam giác hai cạnh là bở biển, nhưng vá» phÃa tây sát vá»›i Ba Tư, rồi từ Ba Tư qua Lưỡng Hà , Äịa Trung Hải để tiếp xúc vá»›i Hy Lạp, Ai Cáºp; còn vá» phÃa đông thì qua Miến Äiện, xuống Mã Lai rất dá»… dà ng. Chỉ có Trung Hoa là má»™t khối gần tròn, ba phÃa Bắc, Tây, Nam là núi cao, đồng cá» và sa mạc, phÃa đông nhìn ra Thái Bình Dương mênh mông; nó như quay lưng lại vá»›i các nước văn minh ở Trung Ã, Tây Ã, sống má»™t Ä‘á»i sống riêng biệt. Nó tuy có bá» biển dà i đấy, nhưng ở miá»n Bắc, bá» biển thấp, lầy, lại thiếu đảo ở gần, nên ngưá»i Trung Hoa thá»i cổ không muốn mạo hiểm ra khÆ¡i; còn ở miá»n Nam (sau nà y lần lần má»›i thuá»™c vá» Trung Hoa) thì bá» biển lại không bằng phẳng, khà háºu xấu, dông tố nhiá»u, không có gì là khuyến khÃch há» cả. Tóm lại núi và biển gần như ngăn chặn ảnh hưởng cá»§a các ná»n văn minh Tây Ã, không cho ảnh hưởng tá»›i Trung Hoa, và trong thá»i thượng cổ, Ãt nhất là tá»›i đầu ká»· nguyên Tây lịch, dân tá»™c Trung Hoa sống cách biệt vá»›i các dân tá»™c văn minh khác. Có ngưá»i cho rằng nhá» váºy má»™t phần mà văn minh Trung Hoa có nhiá»u nét đặc biệt, có tÃnh cách thá»§ cá»±u và duy trì được hÆ¡n hai ngà n năm.
Nhưng nếu xét kỹ thì sá»± cách biệt đó cÅ©ng chỉ là tương đối. Äá»c sá» ta má»›i thấy dân tá»™c Trung Hoa chịu ảnh hưởng khá nhiá»u cá»§a các ná»n văn minh khác ở châu Ã. Trước hết, ngay từ Ä‘á»i Thương, khoảng 1.500 năm trước Tây lịch, hỠđã há»c được các cách hợp kim để chế tạo đồ đồng cá»§a Tây Ã; rồi vá» sau cách dùng chiến xa, cách xây thà nh lÅ©y thá»i Tây Chu, cách dùng kỵ binh thá»i Chiến quốc, những cách đó Ä‘á»u do các dân tá»™c du mục ở phương Bắc và Tây Bắc truyá»n lại cho há». Từ Ä‘á»i nhà Hán, há» chịu ảnh hưởng nhiá»u cá»§a Pháºt giáo Ấn Äá»™, tá»›i Ä‘á»i Lục Triá»u, Ä‘á»i Nguyên, Ä‘á»i Thanh, thêm ảnh hưởng cá»§a Thổ NhÄ© Kỳ, Mông Cổ, Mãn Châu, Ba Tư, Ả Ráºp... nữa, Ä‘iá»u đó ai cÅ©ng biết. Váºy Trung Hoa chỉ biệt láºp chứ không cách biệt hẳn vá»›i các nước khác và lịch sá» Trung Hoa không thê nà o tách biệt hẳn vá»›i lịch sá» các ná»n văn minh khác ở châu Ã. Có sá»± trao đổi văn minh lẫn nhau, đôi khi đứt Ä‘oạn nhưng không bao giá» tuyệt hẳn. Ná»n văn minh nà o từ xưa tá»›i nay cÅ©ng như váºy hết; mà trong lịch sá» Trung Hoa, sá»± giao thiệp giữa dân tá»™c Trung Hoa theo nông nghiệp và các dân tá»™c du mục ở phÃa Bắc và phÃa tây là những yếu tố quan trá»ng nhất. Äá»c lịch sá» Trung Hoa chúng ta nên nhá»› Ä‘iá»u đó.
2. ... Không nhất trÃ
Không kể những miá»n mãi sau nà y má»›i chiếm được, Trung Hoa và o đầu ká»· nguyên Tây lịch có hình má»™t khối gần tròn. Vì quá lá»›n nên khối đó không nhất trà mà gồm nhiá»u nước, nhiá»u dân tá»™c khác nhau vá» lịch sá», phong tục, lối sống. Các dãy núi lá»›n ở phÃa trong (phÃa tây) thưá»ng chạy từ Bắc tá»›i Nam; ngoà i ra lại có những dãy núi nhá», thấp hÆ¡n ở phÃa ngoà i, hướng từ tây qua đông (phÃa biển), chia Trung Hoa thà nh nhiá»u miá»n cách biệt vá»›i nhau, chỉ thông vá»›i nhau bằng những đèo, như đèo thông Thiểm Tây vá»›i Hà Nam, SÆ¡n tây vá»›i Hà Bắc,Thiểm Tây vá»›i Tứ Xuyên, Hà Nam vá»›i Hồ Bắc... Những đèo đó rất quan trá»ng vá» phương diện chiến lược và thương mãi, khiến chó các miá»n có ảnh hưởng lẫn nhau rất mạnh mà dá»… thống nhất được.
Lại thêm, các con sông lá»›n như Hoà ng hà , Dương Tá», sông Hoà i, Tây giang Ä‘á»u chảy từ tây qua đông, hợp vá»›i các dãy núi mà chia Trung Hoa thà nh những miá»n quan trá»ng dưới đây:
- Hạ du sông Hoà ng Hà , gồm các tỉnh Hà Nam, Hà Bắc, phÃa tây tỉnh SÆ¡n Äông, phÃa bắc tỉnh An Huy, tá»›i thung lÅ©ng sông Hoà i. Miá»n đó là cái nôi cá»§a văn minh Trung Hoa mà trung tâm ở trên bá» sông Hoà ng Hà , tỉnh Hà Nam.
- Bình nguyên SÆ¡n Tây (nước Tấn thá»i Chiến quốc).
- Cánh đồng Thiểm Tây (trung tâm cá»§a Tây Chu, sau là nước Tần thá»i Chiến Quốc).
- Bán đảo SÆ¡n Äông (nước Tá» thá»i Chiến Quốc).
Äó là vá» phương bắc. Vá» phÃa Nam có:
- Cánh đồng ở trung lưu sông Dương Tá» (nước Sở thá»i Chiến Quốc).
- Những cánh đồng hạ lưu sông Dương Tá»: nước Sở, phần phÃa Nam Giang Tô, và nước Việt ở phÃa bắc Chiết Giang.
- Miá»n lòng chảo đất đỠở Tứ Xuyên, phÃa tây, nÆ¡i gần ngá»n sông Dương Tá».
Những miá»n kể trên đã được khai phá từ thá»i Tiên Tần (trước Ä‘á»i Tần).
- Từ Ä‘á»i Hán, Trung Hoa lại sáp nháºp thêm các tỉnh Phúc Kiến, Quảng Äông ở bá» biển, gá»i là miá»n Äông Nam; miá»n nà y nhá» thương mãi, công nghệ hÆ¡n là canh nông.
- Và các tỉnh Quảng Tây, Quý Châu, Vân Nam, gá»i là miá»n Tây Nam, miá»n nà y nhiá»u núi, Ãt đồng ruá»™ng, nghèo, có nhiá»u dân thiểu số: Miêu, Thái, Lolo ... Diện tÃch trồng trá»t được có nÆ¡i chỉ là 10%.
Chúng ta nên nhá»› Trung Hoa rá»™ng bằng cả má»™t lục địa; ná»™i cánh đồng Tứ Xuyên cá»§a há» cÅ©ng đã lá»›n hÆ¡n cả nước ta, mà tỉnh nhá» nhất cá»§a há» cÅ©ng rá»™ng hÆ¡n Bắc Kỳ cá»§a ta. Do đó, Trung Hoa tuy thống nhất từ lâu mà các miá»n khác nhau vá» phong tục, ngôn ngữ (mặc dầu cùng má»™t lối chữ viết) và thưá»ng có khuynh hướng tá»± trị. Tóm lại ba nét lá»›n, căn bản cá»§a Trung Hoa là rá»™ng mênh mông, Ä‘a dạng và phức tạp[1].
*
Phương Bắc và phương Nam - Hoà ng Hà và Dương TỠgiang
Tuy Ä‘a dạng như váºy nhưng xét chung thì ta có thể phân biệt hai miá»n lá»›n: từ lưu vá»±c sông Hoà ng Hà trở lên là miá»n Bắc, từ lưu vá»±c sông Dương Tá» (cÅ©ng gá»i là Trưá»ng Giang) trở xuống là miá»n Nam (xưa gá»i là Giang Nam vì ở phÃa nam Dương Tá» giang). Hai miá»n đó, địa thế và khà háºu khác nhau, nên ảnh hưởng đến con ngưá»i cÅ©ng khác.
Miá»n bắc (các nước Tần, Tấn, Tá», Vệ, Lá»—, Tống...) khà háºu lạnh lẽo, đất cát khô khan, cây cá» thưa thá»›t, phong cảnh tiêu Ä‘iá»u, sản váºt hiếm hoi. “Mưa rất Ãt, trá»i quanh năm xanh biếc, không má»™t đám mây, đất thì mênh mông má»™t mà u cát và ng (hoà ng thổ, tiếng Pháp gá»i là loess, phù sa cá»§a sông Hoà ng Hà ), Ãt có cây cao che tầm con mắt (Vương Chi Hoán), chỉ toà n má»™t loà i có, khi gió à o à o thổi, cá» rạp xuống, ta thấy lô nhô những bầy bò và dê, dân trồng lúa mì, kê và mục súc.
Miá»n Nam (như các nước Sở, Ngô, Việt...) “khà háºu ấm áp, cây cá» xanh tươi, phong cảnh tốt đẹp, sản váºt phong phú. Núi lởm chởm, hết ngá»n nà y đến ngá»n khác, mây trắng phá»§ quanh năm; sông rạch quanh co uốn khúc, như bồi hồi luyến tiếc cà nh xanh hoa thắm mà không nỡ rá»i (Tạ Linh Váºn). Mưa nhiá»u, đất cát phì nhiêu, trồng được lúa gạo mà năng suất gấp hai lúa mì. Thưá»ng có nhiá»u cÆ¡n dông hãi hùng, nhưng khi trá»i tạnh thì cảnh tháºt rá»±c rỡ, trá»i nước má»™t mà u trong tươi.
Do địa thế và khà háºu mà dân phương bắc phải gắng sức kiếm ăn, cần, kiệm , chịu cá»±c khổ, kiên nhẫn, cương cưá»ng, trá»ng dùng sức, thiên vá» lý trÃ; còn dân phương nam thì thÃch má»™t cuá»™c Ä‘á»i an vui, nhà n tản, thiên vá» tình cảm, ảo tưởng.
Ngay từ đầu thá»i Chiến Quốc, trong sách Trung Dung, ta đã thấy phân biệt giữa tÃnh tình ngưá»i phương bắc và phương nam:
“Khoan nhu mà dạy tha thứ kẻ vô đạo, đó là cái cưá»ng cá»§a ngưá»i nam, quân tá» theo đó. Nằm trên áo giáp, binh khÃ, chết mà không sợ, đó là cái cưá»ng cá»§a ngưá»i bắc, kẻ anh hùng theo đó.â€
Ngưá»i phương bắc chê ngưá»i phương nam là khinh bạc, phóng đãng, không chịu suy nghÄ©, thiếu óc thá»±c tế; ngưá»i phương nam chê ngưá»i phương bắc là hung tợn, hay gây gổ, tụ há»p, thÃch những tiểu xảo.
Nhưng Bắc Nam lần lần hoà hợp vá»›i nhau, cùng chịu ảnh hưởng sâu Ä‘áºm cá»§a đạo Khổng và đạo Lão, cùng má»™t lối sống, má»™t ná»n kinh tế, thà nh má»™t dân tá»™c mà những nét chÃnh là siêng năng, kiên nhẫn, tá»± tin, ưa hoà bình, có tinh thần gia đình, gia tá»™c rất cao.
Há» có tinh thần gia đình, gia tá»™c cao vì theo chế độ “tôn pháp†cá»§a nhà Chu (coi ở sau), trá»ng sá»± thá» phụng tổ tiên, trá»ng chữ hiếu cá»§a đạo Khổng; hỠưa hoà bình cÅ©ng như má»i dân tá»™c sống vá» nông nghiệp, mà cÅ©ng vì hai triết gia lá»›n cá»§a há» Khổng và Lão, nhất là Lão, Ä‘á»u không hiếu chiến; há» tá»± tin vì đã khai phá được má»™t khu vá»±c mênh mông, tạo được má»™t ná»n văn minh rá»±c rỡ, rất đặc biệt, khiến cho nhiá»u dân tá»™c thắng há» vá» võ lá»±c rồi cÅ©ng phải đồng hóa vá»›i há». Sau cùng, há» siêng năng, kiên nhẫn vì đất Ä‘ai cá»§a há» nghèo.
Äất Ä‘ai cá»§a há» tuy mênh mông mà chỉ có hai đồng bằng lá»›n: lưu vá»±c sông Hoà ng Hà và lưu vá»±c sông Dương Tá»; ngoà i ra là những cánh đồng, những bình nguyên nhá» so vá»›i diện tÃch và dân số cá»§a há», trừ bình nguyên Tứ Xuyên sá»›m có nhiá»u công trình thá»§y lợi quan trá»ng. Hiện nay chỉ có 1/5 diện tÃch là trồng trá»t được và nhiá»u gia đình 5 ngưá»i chỉ sống nhá» 4.000 thước vuông.
Äại khái địa thế cá»§a há» cá»§a như nước Việt cá»§a chúng ta: con sông Hoà ng Hà có thể và như sông Hồng Hà (tuy dà i hÆ¡n, lá»›n hÆ¡n); cÅ©ng có nhiá»u phù sa, cÅ©ng thưá»ng bị lụt. Cả hai Ä‘á»u phát nguyên từ Tây Tạng, Ä‘á»u có nhiá»u phù sa, Ä‘á»u thưá»ng gây lụt. Phù sa cá»§a sông Hồng đỠvì sông chảy qua nhiá»u vùng đất Ä‘á»; phù sa cá»§a Hoà ng Hà và ng vì sông chảy qua miá»n hoà ng thổ cá»§a tây bắc Trung Hoa (Thiểm Tây). Lá»›p hoà ng thổ đó dà y tá»›i 400 mét, rất mà u mỡ. Má»—i năm Thiểm Tây bị và i cÆ¡n giông hoà ng thổ, bụi và ng bay mù mịt, không khà và mặt trá»i Ä‘á»u má»™t mà u và ng; không má»™t váºt gì không bị bụi phá»§; mặt Ä‘eo gạc (vải thưa xếp 3 - 4 lá»›p) mà nó cÅ©ng chui và o mÅ©i, miệng, tai được. Miá»n đó đồi núi Ãt cây, nên nước mưa xối xuống lòng sống cuốn theo hoà ng thổ, tá»›i miá»n đồng bằng ở SÆ¡n Äông, phù sa lắng dần xuống, lần lần nâng lòng sông lên. Từ thượng cổ dân chúng phải đắp bá» hai bên sông để ngăn lụt, do đó lòng sông ngà y cà ng mau nâng lên, cao hÆ¡n cả đồng ruá»™ng ở hai bên; lại phải đắp đê cao hÆ¡n nữa, và má»—i khi đê vỡ - mà gần như không năm nà o đê không vỡ ở nÆ¡i nà y hay nÆ¡i khác vì đê dà i quá - thì gây tráºn lụt tai hại hÆ¡n sông Hồng cá»§a ta nhiá»u.
Tai hại nhất là nạn Hoà ng Hà đổi dòng sau má»™t vụ vỡ đê, lụt lá»›n. Từ khi có sá» tá»›i nay, nó đã đổi dòng ở hạ lưu sáu lần, khi thì đổ và o Hoà ng Hải, khi thì đổ và o Bá»™t Hải như ngà y nay[2]. Má»—i khi nó đổi dòng thì mấy tỉnh bị tà n phá, đúng là “tang Ä‘iá»n biến thà nh thương hảiâ€, hà ng triệu dân chết, hà ng chục triệu dân không có nhà cá»a, ruá»™ng nương; và chÃnh quyá»n phải bắt dân đắp lại hà ng ngà n cây số đê.
NÆ¡i nà o cÅ©ng thưá»ng bị hạn hán, vì miá»n bắc Ãt mưa; có nÆ¡i lụt xong thì bị hạn hán, trung bình cứ ba năm bị hạn hán má»™t lần. Nếu hai năm liá»n bị hạn hán thì lại có cả triệu dân chết đói.
Do đó Ä‘á»i sống cá»§a nhân dân miá»n bắc rất cá»±c; há» rất quý đất, là m ruá»™ng mà săn sóc kỹ lưỡng như là m vưá»n: năng suất cá»§a má»—i hecta cao nhất thế giá»›i, nhưng năng suất cá»§a má»—i ngưá»i lại thấp nhất. Nạn đói ở Trung Hoa kinh niên, như nạn đói ở Ấn Äá»™, các nhà cầm quyá»n Trung Hoa không có cách nà o giải quyết được, và thi hà o Tô Äông Pha Ä‘á»i Tống đã tá»§i hổ thú rằng Ä‘á»c năm ngà n cuốn sách cÅ©ng không tìm được cách cứu đói cho dân.
Miá»n nam đỡ hÆ¡n miá»n bắc, nhá» có sông Dương Tá», cÅ©ng gá»i là Trưá»ng giang, vì nó là con sông dà i nhất (5.000 cây số) cá»§a Trung Hoa, và cÅ©ng là má»™t trong những con sông dà i nhất thế giá»›i.
Nó cÅ©ng bắt nguồn từ Tây Tạng, chảy qua những miá»n đất đỠkhá phì nhiêu ở Tứ Xuyên, nhưng hạ lưu cá»§a nó nước trong xanh, nên ngưá»i Âu còn gá»i nó là Fleuve blue; nước sông cÅ©ng chở phù sa, tuy không nhiá»u như Hoà ng Hà nhưng cÅ©ng là m cho tam giác châu (delta) ở Thượng Hải cứ khoảng 100 năm lại lấn ra biển được ba cây số.
Nó giống sông Cá»u Long cá»§a ta. Cả hai Ä‘á»u bắt nguồn ở Tây Tạng, Ä‘á»u Ãt phù sa, mùa nắng nước Ä‘á»u trong, mùa mưa Ãt gây lụt tai hại, nhá» có hồ chứa nước: Cá»u Long có hồ Tonlesap (cÅ©ng gá»i là Biển Hồ) và Äồng Tháp Mưá»i; Dương Tá» có hai hồ Äá»™ng Äình và Bà Dương ở tỉnh Hồ Nam. Nước sông dâng lên cao quá thì chảy và o những hồ đó, khi nước sông hạ thì nước hồ chảy ra sông; nhá» váºy mà Ãt khi có những tráºn lụt lá»›n, và cả hai con sông Cá»u Long và Dương Tá» Ä‘á»u không có đê. Tuy nhiên, lâu lâu, sông Dương Tá» cÅ©ng gây lụt tai hại. Năm 1931, hồ Äá»™ng Äình mùa cạn chỉ rá»™ng 3.300 cây số vuông, mùa mưa, lụt 10.000 cây số vuông, và là m chết 140.000 ngưá»i; 18 triệu ngưá»i từ hồ ra tá»›i biển không có nhà cá»a, đói vì mất mùa. Tai hại nhất là năm 1944, cả Hoà ng Hà lẫn Dương Tá» Ä‘á»u bị lụt, sau hạn hán 1942. Dân chúng Hà Nam và Hồ Nam phải ăn cá», vá» cây, có kẻ cả phân nữa! Hà ng triệu ngưá»i chết đói. Sau đó bệnh dịch hoà nh hà nh, há» cÅ©ng chết như rạ. Tháºt khá»§ng khiếp. Ngưá»i ta bán em gái, con gái để lấy má»™t chén gạo.
Miá»n Nam cÅ©ng Ãt bị hạn hÆ¡n miá»n Bắc vì đây thuá»™c vá» miá»n có gió mùa, mưa nhiá»u không thiếu nước, trồng lúa gạo được.
Dương Tá» còn hÆ¡n Hoà ng Hà ở Ä‘iểm tà u bè, thuyá»n lưu thông quanh năm được (mùa nắng Hoà ng Hà ở hạ lưu cạn quá, lòng sông phÆ¡i cát lên) trên ba ngà n cây số, thà nh má»™t dòng huyết mạch nuôi sống non mưá»i tỉnh cá»§a Trung Hoa.
*
CÅ©ng như nước ta, cho tá»›i nay Trung Hoa thiếu kim loại, và ng, bạc, sắt, đồng, mặc dầu núi cá»§a há» có thể có nhiá»u khoáng sản. Theo Eberhard trong Histoire de la Chine, thá»i nà o há» cÅ©ng thiếu đồng, và từ khi há» dùng để đúc tiá»n thì ai có đồ đồng cÅ©ng có thể Ä‘em đến lò đúc để đúc tiá»n được. Vì thiếu đồng nên trong dân gian Ãt có đồ đồng mà dân chúng thưá»ng dùng đồ gốm; có thể đó là má»™t nguyên nhân khiến cho nghá» là m đồ sà nh,đồ sứ ở Trung Hoa phát triển mạnh.
Trung Hoa nghèo hÆ¡n ta vá» ruá»™ng muối. Vì tỉ số chiá»u dà i bá» biển so vá»›i diện tÃch kém ta mà khà háºu lại lạnh hÆ¡n ta. Do đó muối rất quý, triá»u đình sá»›m giữ độc quyá»n là m muối từ Ä‘á»i Hán, mà thương nhân buôn muối là m già u rất mau.
Nhưng hỠhơn tất cả các dân tộc khác là biết trồng dâu nuôi tằm, dệt lụa, từ 3 - 4 ngà n năm trước, và những đồ tơ lụa gấm vóc của hỠhồi đầu kỷ nguyên Tây lịch chở qua châu Âu bán đắt hơn và ng.
3. Nhưng thống nhất nhỠchữ viết
So vá»›i Ấn Äá»™, Âu Châu, Trung Hoa rất thống nhất, từ Ä‘á»i Hán, trên 2.000 năm trước đã là má»™t đế quốc lá»›n, mà đế quốc đó đã không tan rã, lại còn bà nh trướng thêm vì Hán hóa được các dân tá»™c đã trong nhiá»u thá»i chiếm được nó.
Nó được ổn định, giữ được ná»n văn minh đặc biệt cá»§a nó cho tá»›i đầu thế ká»· cá»§a chúng ta, nhá»:
- Có má»™t tổ chức xã há»™i và chÃnh trị hữu hiệu hÆ¡n cả dân tá»™c La Mã thá»i xưa, kết quả sá»± dung hoà đạo Khổng vá»›i há»c thuyết thá»±c tiá»…n cá»§a pháp gia.
- Nhất là nhỠchữ viết.
Ta phải bá» những truyá»n thuyết cho rằng Hoà ng Äế đặt ra văn tá»± Trung Hoa từ 4 - 5 ngà n năm trước, ngà y nay không còn ai tin rằng Hoà ng Äế là nhân váºt có thá»±c nữa. Cả thuyết Thương Hiệt mà các há»c giả thá»i Chiến Quốc đưa ra cÅ©ng không chấp nháºn được vì không ai biết Thương Hiệt ở Ä‘á»i nà o. Gần đây ngưá»i ta đà o được ở An Dương (Hà Nam) nhiá»u mu rùa, xương loà i váºt, và đồ đồng trên đó có khắc chữ, và các nhà khảo cổ Ä‘oán rằng Trung Hoa đã có chữ viết trá»… nhất là đầu Ä‘á»i Thương, khoảng má»™t ngà n tám trăm năm trước ká»· nguyên Tây lịch.
CÅ©ng như Ai Cáºp và nhiá»u dân tá»™c văn minh thá»i thượng cổ, chữ viết Trung Hoa thá»i đó có tÃnh cách tượng hình (idéograme), nghÄ©a là vẽ phác váºt mình muốn chỉ. Chẳng hạn,
muốn chỉ mặt trá»i, Trung Hoa vẽ () (Ai Cáºp cÅ©ng váºy), sau thà nh chữ (æ—¥);
muốn chỉ mặt trăng, Trung Hoa vẽ () (Ai Cáºp vẽ (), sau thà nh chữ (月);
muốn chỉ dòng nước, Trung Hoa vẽ (), sau thà nh chữ (水);
muốn chỉ khu ruộng, Trung Hoa vẽ (), sau thà nh chữ (田);
muốn chỉ cây cối, Trung Hoa vẽ (), sau thà nh chữ (木);
muốn chỉ cái miệng, Trung Hoa vẽ () (Ai Cáºp cÅ©ng vẽ (), sau thà nh chữ (å£).
Äó là giai Ä‘oạn đầu, qua giai Ä‘oạn nhì, cÅ©ng tượng hình mà thêm tÃnh cách biểu ý như () cả tiếng Trung Hoa lẫn tiếng cổ Ai Cáºp Ä‘á»u có nghÄ©a là ngà y; () tiếng Trung Hoa chỉ tháng nữa; tiếng Ai Cáºp cÅ©ng dùng cách đó để chỉ tháng: vẽ má»™t mặt trăng, nhưng thêm má»™t ngôi sao: ()
Qua giai Ä‘oạn sau, má»—i hình ở Ai Cáºp chỉ má»™t vần, như () chỉ cái miệng, mà miệng, ngưá»i Ai Cáºp thá»i xưa Ä‘á»c là ra (hay re), cho nên vần đó chỉ thêm vần ra (hay re).
Giai Ä‘oạn cuối, má»—i hình (gá»i là dấu cÅ©ng được) chỉ má»™t âm như hình () không chỉ vần ra (hay re) nữa mà chỉ phụ âm r.
Từ đó, chữ viết cổ Ai Cáºp không còn là tượng hình (écriture idéographique) mà thà nh ra tượng thanh (cÅ©ng gá»i là ký âm (écriture phonétique)) như các chữ cá»§a Tây phương: Hy Lạp, La Mã, Anh, Pháp ... và như chữ quốc ngữ cá»§a chúng ta thá»i nay.
Chữ Trung Hoa trái lại, ngừng ở giai Ä‘oạn hai, không dùng hình để chỉ vần, ghi âm, mà dùng thêm nhiá»u cách khác để tạo chữ má»›i như há»™i ý, giả tá, chuyển chú ..., tóm lại, vẫn giữ tÃnh cách tượng hình mà không thà nh tượng thanh, mặc dầu há» cÅ©ng có phép hà i thanh: dùng thanh âm cá»§a má»™t chữ để ghi thanh âm cá»§a má»™t chữ khác. Và dụ dùng chữ thà nh (æˆ), là nên, để ghi âm chữ thà nh (城) là thà nh lÅ©y, chữ thà nh (èª ) là thà nh thá»±c; như váºy hai chữ “thà nh sauâ€, má»—i chữ gồm hai phần: má»™t phần ghi âm (æˆ), má»™t phần ghi ý: thổ (土) là đất (thà nh bằng đất), ngôn (言) là lá»i (lá»i nói thà nh tháºt).
Lối chữ đó có nhiá»u cái bất lợi:
- Há»c khá mất công: hai ba năm má»›i nhá»› được mặt chữ cá»§a ba bốn ngà n từ thưá»ng dùng; nếu dùng lối tượng thanh thì đỡ tốn công, như chữ quốc ngữ cá»§a ta trẻ em há»c ba bốn tháng, ngưá»i lá»›n độ ná»a tháng là đá»c, viết được tất cả cac từ.
- Viết cũng mất công: có những chữ trên hai mươi lăm nét.
- In sách báo tốn công vì rất rắc rối, phải sắp non vạn chữ, chứ không thể dùng ba bốn chục tự mẫu và dấu như các chữ lối tượng thanh.
- Không đánh tÃn hiệu được: phải dùng khoảng 8.000 dấu hiệu (code), má»—i dấu hiệu thay cho má»™t chữ.
- Không dùng máy đánh chữ được, tôi nhá»› má»™t há»c giả Trung Hoa (Lâm Ngữ ÄÆ°á»ng?) đã thá» chế tạo má»™t máy đánh chữ, nhưng rắc rối quá, phải bá». Nghe nói má»›i đây (1983), ngưá»i Mỹ đã sáng chế má»™t kiểu máy dùng trên 250 dấu (tape) đánh được tất cả các chữ Trung Hoa, không phải dùng chữ La Tinh.
Nhưng cái lợi của chữ Trung Hoa cũng hiển nhiên:
- Nhá»› mặt chữ cá»§a má»™t từ thì ta Ãt khi quên được ý nghÄ©a cá»§a nó, chẳng hạn chữ an (安) gồm nữ (女)(đà n bà ), ở dưới miên (宀) (mái nhà ), nghÄ©a là an (an ổn), hoặc chữ minh (明) gồm nháºt (æ—¥) (mặt trá»i), nguyệt (月) (mặt trăng) nghÄ©a là sáng; như váºy má»—i từ cá»§a Trung Hoa có cái gì sống hÆ¡n từ cá»§a phương Tây; vì váºy Ä‘á»c má»™t bà i thÆ¡ Trung Hoa viết bằng chữ Trung Hoa, ta thấy có ý nghÄ©a hÆ¡n, thÃch hÆ¡n khi Ä‘á»c cÅ©ng bà i thÆ¡ đó phiên âm ra chữ quốc ngữ. Cái thú còn tăng thêm gấp bá»™i nếu ta thưởng thức được nét bút cá»§a ngưá»i viết, và ai cÅ©ng nháºn ra môn “thư†(viết chữ) cá»§a Trung Hoa là bước đầu cá»§a môn hoạ, ngưá»i Trung Hoa nà o viết chữ đẹp cÅ©ng thà nh má»™t hoạ sÄ© được.
- Lợi lá»›n nhất cho dân tá»™c Trung Hoa là nhá» lối chữ tượng hình há» mau thống nhất được nước há», dá»… giữ được đế quốc cá»§a há», vượt được hết những dị biệt cá»§a các thổ ngữ, những hà ng rà o ngôn ngữ. Há» có biết bao thổ ngữ, nếu dùng má»™t thứ chữ tượng thanh, như tá»± mẫu La Tinh chẳng hạn, thì ngưá»i Bắc Kinh không sao hiểu được ngưá»i Vân Nam, ngưá»i Tứ Xuyên không sao hiểu được ngưá»i SÆ¡n Äông..., mà nước cá»§a hỠđã bị chia thà nh nhiá»u tiểu quốc, dân tá»™c rồi, như châu Âu có ngưá»i Ã, Pháp, Äức, Anh, Bồ Äà o Nha, Tây Ban Nha...
CÅ©ng nhá» lối chữ cá»§a há» mà bao nhiêu Hoa kiá»u ở khắp thế giá»›i từ Äông Nam à tá»›i Âu, Mỹ, mặc dầu ở nước nà o thì nói tiếng nước ấy mà vẫn giữ được ná»n văn hóa cổ, vẫn giữ được phong tục, truyá»n thống và dùng bút đà m mà hiểu được nhau.
ChÃnh cái lợi đó khiến cho má»™t số há»c giả châu Âu thÃch chữ Trung Hoa, muốn dùng má»™t thứ chữ tượng hình, biểu ý như chữ Trung Hoa để là m chữ chúng cho vạn quốc.
Từ cuộc cách mạng Tân Hợi (1911), Trung Hoa là m hai cuộc cải cách vỠngôn ngữ và chữ viết.
Äể thống nhất Hoa ngữ, há» dùng thổ ngữ Bắc Kinh, tiếng quan thoại là m ngôn ngữ chÃnh thức cho toà n quốc; tất cả các trưá»ng trong nước chỉ dạy má»—i thứ tiếng đó. Nó là thứ bạch thoại cá»§a miá»n Bắc Kinh. Những tiếng bạch thoại cá»§a các miá»n khác, tuy vẫn còn dùng trong dân gian từng miá»n, nhưng không được coi là chÃnh thức. Sá»± thống nhất Hoa ngữ đó, tá»›i nay có thể coi là hoà n thà nh, nhá» công cá»§a cách mạng Tân Hợi và cá»§a chÃnh phá»§ Quốc dân đảng; chÃnh phá»§ Cá»™ng sản chỉ tiếp tục và xúc tiến nó thôi.
Vá» cải cách chữ viết, đảng Cá»™ng sản đã hô hà o La tinh hóa chữ viết, dùng tá»± mẫu la tinh để tượng thanh, bá» lối viết tượng hình Ä‘i, nhưng tá»›i nay chỉ má»›i phiên âm lại theo giá»ng Bắc Kinh má»™t số nhân danh, địa danh, lối phiên âm bằng tá»± mẫu la tinh đó được coi là chÃnh thức và các nước Âu, Mỹ lần lần dùng nó mà bá» lối phiên âm cá»§a há» trước kia.
Há» tạo ra 5 - 6 chục dấu hiệu ghi âm và trong sách giáo khoa, trong má»™t số tá»± Ä‘iển, há» in thêm ở bên cạnh má»—i chữ những dấu hiệu đó để chỉ cách Ä‘á»c theo giá»ng Bắc Kinh. Và dụ, bên cạnh chữ (å±±) là núi, há» in (ㄕㄢ明) ; bên cạnh chữ (æ°´) là nước, há» in (ㄕㄨㄟ上). Còn lại trong nước thì lối phiên âm đó - tức là thứ chữ Trung Hoa la tinh hóa đó - chưa được dùng vì nó gây nhiá»u vấn đỠnan giải. Phải đợi khi nà o Hoa ngữ được thống nhất rồi, má»i ngưá»i Ä‘á»u nói, viết tiếng quan thoại, cả trong công việc hằng ngà y thì má»›i có thể dùng thứ chữ la tinh hóa đó được; nếu ngưá»i má»—i miá»n còn dùng thổ ngữ mà la tinh hóa tất cả các thổ ngữ thì còn gì là thống nhất nữa, sẽ cÅ©ng lại như tình trạng tiếng la tinh ở châu Âu biến thà nh tiếng Ã, tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha... Äảng Cá»™ng sản Trung Hoa hy vá»ng rằng sau và i ba thế hệ nữa, má»i ngưá»i Trung Hoa má»›i nói tiếng quan thoại, lúc đó có thể la tinh hóa tiếng đó được, mà lối chữ tượng hình và cổ văn cá»§a há» sẽ chỉ dạy cho má»™t số Ãt nhà chuyên môn, cÅ©ng như tiếng La tinh ở các nước phương Tây và chữ nôm ở nước ta ngà y nay.
Hiện nay há» má»›i chỉ là m được công việc nà y: quy định lối viết tắt cá»§a má»™t số (theo Chu Ân Lai là má»™t ngà n) chữ nhiá»u nét. Và dụ chữ xưởng (å» ) (xưởng thợ) há» viết là (厂), chữ linh (éˆ) (linh thiêng) há» viết là (çµ), chữ thắng (å‹) (thắng lợi) viết là (胜), chữ sản (產) (sinh đẻ) viết là (产). Lối viết tắt đó không má»›i mẻ gì.
---
[1] Trong tiết nà y tôi không xét những miá»n Mãn Châu, Mông Cổ, Tân Cương, Tây Tạng mà ngưá»i Hán má»›i chiếm được từ mấy thế ká»· nay.
[2] Năm 1947, Liên Hiệp Quốc gá»i má»™t Ä‘oà n kỹ thuáºt gia Mỹ qua xây cho Trung Quốc má»™t con đê rất lá»›n ở miá»n Khai Phong để bắt Hoà ng Hà phải chảy vá» phương bắc và đổ ra Bá»™t Hải
Tà i sản của phongvan
15-09-2008, 04:57 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dương
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Chương II
Nguồn gốc
A. Huyá»n thoại
Dân tá»™c nà o cÅ©ng tạo ra má»™t số huyá»n thoại để giảng giải nguồn gốc cá»§a mình; địa thế cá»§a xứ sở, do đâu mà có núi, sông; đất đại được khai phá ra sao, và dân tá»™c bắt đầu văn minh ra sao...
1. Bà n Cổ
Ngưá»i Việt chúng ta tá»± cho là con Rồng cháu Tiên, ngưá»i Nháºt Bản tá»± nháºn là con cháu nữ thần Mặt Trá»i; ngưá»i Trung Hoa bảo tổ tiên cá»§a há» chỉ là má»™t ngưá»i, ông Bà n Cổ, nhưng ông Bà n Cổ còn hÆ¡n cả Rồng, Tiên, và Mặt Trá»i nữa.
Theo má»™t há»c giả Trung Hoa, ông Tsui Chi trong cuốn Histoire de la Chine et de la Civilisation Chinoise (Payot, 1949) thì thá»i khai thiên láºp địa, trá»i và đất như lòng trắng và lòng đỠtrứng gà ; rồi ông Bà n Cổ sinh ra, lấy những chất trong và sáng tạo ra trá»i, những chất đục và tối tạo ra đất. Má»—i ngà y ông lá»›n lên được má»™t trượng (khoảng 3 mét), trá»i cao thêm được má»™t trượng và đất cÅ©ng dà y thêm được bấy nhiêu. Ông sống được 18.000 năm, khi ông mất thì trá»i cao lắm và đất cÅ©ng dà y lắm rồi.
Ông khóc, nước mắt ông chảy xuống trở thà nh sông Hoà ng Hà và sông Dương Tá», ông thở thà nh gió, nói thì thà nh sấm, mắt ông đưa qua chá»›p lại thà nh chá»›p? Khi ông mất, xác ông rÆ¡i xuống từng mảnh thà nh năm ngá»n núi thiêng ở Trung Hoa, tức NgÅ© Nhạc (Thái SÆ¡n, Hoa SÆ¡n...); hai mắt ông thà nh mặt trá»i, mặt trăng, mỡ cá»§a ông chảy ra thà nh sông, biển và tóc ông đâm rá»… trong lòng đất, thà nh cây cối.
2. Tam Hoà ng
Không rõ bao nhiêu năm sau khi Bà n Cổ chết thì có những ông vua đầu tiên cá»§a Trung Quốc; mà ba ông vua - Tam Hoà ng - đó là ai thì các há»c giả Trung Hoa không nhất trà vá»›i nhau. Có Ãt nhất ba giả thuyết:
a. Thiên Hoà ng, Äịa Hoà ng, Nhân Hoà ng.
b. Phục Hi, Thần Nông, Hoà ng Äế.
c. Phục Hi, Nữ Oa, Thần Nông (theo Tsui Chi, sách đã dẫn).
3. NgÅ© Äế
Sau Tam Hoà ng tá»›i NgÅ© Äế. CÅ©ng có nhiá»u thuyết vá» NgÅ© Äế:
a. Thái Hạo, Hoà ng Äế, Thần Nông, Thiếu Hạo, Chuyên Húc.
b. Phục Hi, Thần Nông, Hoà ng Äế, Thiếu Hạo, Chuyên Húc.
c. Hoà ng Äế, Thiếu Hạo, Chuyên Húc, Äế Khốc, Äế Chà (theo Từ Hải).
d. Hoà ng Äế, Chuyên Húc, Äế Khốc, Nghiêu, Thuấn (theo Tsui Chi).
Tháºt là lá»™n xá»™n, cùng má»™t ông, như Thần Nông, khi thì gá»i là Hoà ng, khi gá»i là Äế, khi thì là m vua trước Hoà ng Äế (2b), khi thì sau (3a).
Những ông được nhắc tá»›i nhiá»u nhất là :
- Hoà ng Äế, má»™t ông được coi là tạo nên ná»n văn minh Trung Hoa: chữ viết, công nghệ; bà vợ ông dạy cho dân tá»™c Trung Hoa nuôi tằm, dệt lụa.
- Thần Nông, dạy dân cà y ruá»™ng, trồng lúa, và tìm được nhiá»u cây để chữa bệnh.
- Phục Hi (cÅ©ng gá»i là Thái Hạo), đặt ra bát quái, căn bản cá»§a Kinh Dịch.
Nên kể thêm bà Nữ Oa, có công luyện đá ngÅ© sắc để vá trá»i khi trá»i sụp đổ vì những cây cá»™t chống trá»i gãy.
Mấy vị đó toà n là do dân Trung Hoa tưởng tượng ra cả rồi cho hỠtrị vì từ khoảng – 2.900 (dấu - trước con số có nghĩa là trước kỷ nguyên Tây lịch) tới khoảng – 2.350.
Chỉ có hai ông Nghiêu, Thuấn là có thể coi bán thá»±c bán huyá»n (semi-historique).
4. Từ Nghiêu, Thuấn tới cuối nhà Hạ.
Dân tá»™c Trung Hoa tin rằng thá»i đại hoà ng kim cá»§a há» là thá»i Nghiêu, Thuấn, hai ông vua mà há» coi là báºc thánh (Nghiêu: - 2.356 – 2.255, Thuấn – 2.255 – 2.205) rất bình dân, sống trong nhà lá, ăn mặc đạm bạc, giản dị như dân, rất yêu dân và giá»i trị nước: ngưá»i dân nà o cÅ©ng sung sướng, đủ ăn; không có trá»™m cướp (cá»a không phải đóng, không ai nhặt cá»§a rÆ¡i ngoà i đưá»ng), không có giặc giã, cha thì từ, con thì hiếu, ngưá»i già được kÃnh trá»ng,không ai cô độc, muá»™n vợ muá»™n chồng ... Äáng quý nhất là hai ông thánh đó biết lá»±a ngưá»i hiá»n để phụ tá mình, khi gần chết, không ai coi ngôi vua là cá»§a mình, không truyá»n ngôi cho con mà truyá»n ngôi cho ngưá»i hiá»n: Nghiêu truyá»n ngôi cho Thuấn, Thuấn cho VÅ©.
Truyá»n thuyết đó có má»™t vẻ huyá»n thoại. Ná»™i má»™t Ä‘iá»u vua Nghiêu ở ngôi đúng má»™t trăm năm cÅ©ng đủ cho ta ngá» rồi.
Nhiá»u há»c giả cho rằng Khổng tá» tạo ra huyá»n thoại đó để chống đỡ tư tưởng chÃnh trị cá»§a ông. Có thể như váºy. Bá»™ sá» cổ nhất cá»§a Trung Hoa là Kinh Thư có chép vá» Nghiêu, Thuấn trong Ngu Thư (sá» Ä‘á»i Ngu, tức Ä‘á»i vua Thuấn), nhưng Ngu thư lại bị các há»c giả ngà y nay ngá» là nguỵ thư do nhà nho Ä‘á»i Hán viết và o khoảng thế ká»· thứ hai sau Tây lịch. Váºy thì tác phẩm đầu tiên nói tá»›i Nghiêu Thuấn phải kể là bá»™ Luáºn Ngữ, trong các bà i 18, 19 thiên VIII, 4 thiên XV, và I thiên XX.
Bà i XX-1 (tuy không ghi rõ là lá»i Khổng Tá», nhưng có thể tin được là tư tưởng cá»§a ông) chép lá»i Nghiêu khuyên Thuấn giữ đạo trung chÃnh khi nhưá»ng ngôi cho Thuấn, và sau Thuấn cÅ©ng khuyên lại VÅ© như váºy khi nhưá»ng ngôi cho VÅ©.
Còn hai bà i thiên VIII thì khen sá»± nghiệp cá»§a Nghiêu vòi vá»i, vÄ© đại như trá»i (bà i 19), và đức cá»§a Thuấn, VÅ© rất cao vì được nhưá»ng ngôi mà chẳng lấy là m vui, nghÄ©a là chẳng mà ng vinh hoa, phú quý (bà i 18).
Theo thiển kiến, Khổng tá» không thể tạo nên má»™t huyá»n thoại, và có thể huyá»n thoại đó đã má» má» có từ cả ngà n năm trước, dá»±a trên má»™t chút sá»± thá»±c nà o đó, khi chế độ thị tá»™c chuyển qua chế độ phong kiến, chế độ công hữu chuyển qua chế độ tư hữu, mẫu hệ chuyển qua phụ hệ, mà kinh tế vừa săn, hái chuyển qua nông nghiệp, mục súc. Trong lịch sá» nhân loại, má»—i khi có má»™t biến chuyển toà n diện, lá»›n lao thì luôn luôn có nhiá»u ngưá»i tiếc thá»i ổn định cÅ© và tạo ra má»™t thá»i đại hoà ng kim trong dÄ© vãng.
Nghiêu và Thuấn chỉ là tù trưởng cá»§a má»™t thị tá»™c. Có thể Nghiêu được nhiá»u bá»™ lạc liên hiệp bầu là m thá»§ lÄ©nh (má»—i bá»™ lạc gồm nhiá»u thị tá»™c). Nghiêu, Thuấn lên ngôi cách nhau cả trăm năm như truyá»n thuyết chép lại thì khó có sá»± Nghiệu nhưá»ng ngôi cho Thuấn được: lúc đó Nghiêu bao nhiêu tuổi, Thuấn bao nhiêu tuổi? Có lẽ Thuấn là thá»§ lÄ©nh nhiá»u bá»™ lạc khác, sau chiếm được đất Ä‘ai cá»§a Nghiêu, rồi thay Nghiêu mà là m “thiên tá»â€.
Khổng Tá» sống cách Ä‘á»i Nghiêu khoảng 1.800 năm và thá»i Nghiêu, Thuấn chưa có tÃn sá», chưa có chữ viết thì muốn tô Ä‘iểm cho Nghiêu, Thuấn ra sao cÅ©ng được.
Äiá»u có thể tin được là hai thá»§ lÄ©n đó là ngưá»i có tà i, có uy tÃn và dân chúng ở thá»i chế độ thị tá»™c, chế độ công hữu nguyên thá»§y đó tuy không văn minh nhưng không nghèo đói, mà được an nhà n.
*
Thuấn nhưá»ng ngôi cho VÅ© (- 2.205 – 2.197) cÅ©ng gá»i là Äại VÅ© hay Hạ VÅ© (vì VÅ© là thá»§y tổ nhà Hạ). VÅ© vốn là bá» tôi cá»§a Thuấn, có công trị thá»§y. Tương truyá»n thá»i đó Trung Hoa bị má»™t tráºn đại hồng thá»§y, và Mạnh tá» trong chương Äằng Văn Công, thượng, bà i 4, bảo VÅ© đà o chÃn con sông, vét bốn con sông khác cho nước chảy ra biển, luôn tám năm má»›i xong, ba lần Ä‘i qua nhà mình mà không và o.
Thá»i đó đâu có đủ dân, đủ khà cụ là m công việc thá»§y lợi vÄ© đại như váºy, bất quá VÅ© chỉ “sá»a sang ngòi lạch†như Khổng Tá» nói trong bà i VIII-21(Luáºn Ngữ) để bá»›t úng thá»§y thôi. Nhưng Khổng Tá» cÅ©ng khen VÅ© lắm, bảo không chê VÅ© và o đâu được vì VÅ© sống đạm bạc mà cúng tế quá»· thần thì trá»ng háºu (ta nên hiểu là đá»i sống thá»i đó còn chất phác, và rất tin quá»· thần).
Khi chết, VÅ© không truyá»n ngôi cho ngưá»i hiá»n mà truyá»n ngôi cho con là Khải. Mạnh tá» trong chương Vạn Chương, thượng, bà i 4, bảo không phải váºy; thá»±c ra VÅ© truyá»n ngôi cho má»™t bầy tôi mà ông cho là hiá»n, tức ông Ãch, nhưng Ãch không nháºn, nhưá»ng ngôi lại cho con ông VÅ© là Khải, mà đi ở ẩn tại chân núi Kỳ SÆ¡n; chư hầu và bách tÃnh Ä‘á»u ca ngÆ¡i Khải chứ không ca ngợi Ãch, như váºy là lòng dân Ä‘á»u hướng vá» Khải, mà ý dân là ý trá»i, trá»i cho Khải được là m vua, chứ không phải vua VÅ© cho.
Khổng Tá» không há» nói như váºy. Sá»± thá»±c ở Trung Hoa lúc đó chế độ thị tá»™c bắt đầu chuyển biến, không còn bầu thá»§ lÄ©nh nữa, mà ngôi thá»§ lÄ©nh truyá»n cho con hoặc cho em được khoảng 440 năm (- 2205 - 1766), tá»›i vua Kiệt, 18 Ä‘á»i sau thì mất nước.
Kiệt mất ngôi vì tà n bạo, hoang dâm, mê nà ng Muá»™i Há»·, bị dân chúng ghét. Ông Thà nh Thang đánh bại Kiệt, lên ngôi, sáng láºp ra nhà Thương.
Äó là theo truyá»n thuyết, còn sá»± thá»±c ra sao thì chúng ta không biết. Cho tá»›i nay, các công trình khai quáºt chưa cho phép kết luáºn gì vá» Ä‘á»i nhà Hạ cả. Và nhiá»u há»c giả cÅ©ng nghi ngá» những niên đại trong sá». Nhà Hạ không bắt đầu từ - 2.201, kết thúc năm – 1.760, mà bắt đầu và o khoảng – 1.800, kết thúc và o khoảng – 1.500.
B. Các vụ khai quáºt gần đây
Trở lên trên là tiếng nói cá»§a truyá»n thuyết, có mà u sắc huyá»n thoại; từ đây tá»›i cuối chương là tiếng nói cá»§a khoa há»c.
1. Xương ngưá»i
Năm 1921, ngưá»i ta tìm thấy trong má»™t cái hang ở miá»n Chu Khẩu Äiếm (Bắc Kinh) những bá»™ xương ngưá»i và o hạng cổ nhất mà chúng ta được biết cho tá»›i nay, có thể và o khoảng 500.000 năm trước. Ngưá»i ta gá»i giống ngưá»i đó là ngưá»i vượn Bắc Kinh (Sinanthrope). Hình như ngưá»i vượn Bắc Kinh đã biết dùng lá»a, sống bằng săn bắt và hái trái cây, có thể ăn cả thịt ngưá»i nữa. Chỉ số sá» cá»§a há» dưới 1.000 cc (trung bình cá»§a loà i ngưá»i ngà y nay là 1.400 – 1.450); há» có đặc Ä‘iểm nà y: răng nanh như cái xẻng (pelle). Từ 1921 đến 1960, ngưá»i ta thỉnh thoảng còn thấy những bá»™ xương như váºy sống trước hay sau ngưá»i vượn Bắc Kinh, ở tỉnh SÆ¡n Tây, ở Tingts ouen (?), tại Hoa Bắc.
Các nhà khoa há»c sắp há» và o giống ngưá»i Mongoloid (Mông Cổ). Giống nà y sống ở nhiá»u nÆ¡i: Siberie, Nga, cá»±c bắc Châu Mỹ.
Ở Hoa Nam, năm 1935, ngưá»i ta thấy má»™t tiệm thuốc bắc lá»›n ở Hương Cảng bán những cái răng rất lá»›n mà ngưá»i Trung Hoa gá»i là “xương rồng†(long cốt?) dùng để trị bệnh. Các nhà bác há»c ngá» rằng không phải là xương rồng mà là răng ngưá»i. Quả nhiên, hai chục năm sau, há» khai quáºt được ở Quảng Tây những răng và mảnh hà m như váºy cá»§a má»™t giống ngưá»i to lá»›n lạ thưá»ng, gấp ba, gấp bốn ngưá»i ngà y nay; và há» gá»i là giống Giganpithèque, rất gần gÅ©i vá»›i giống ngưá»i Méganthrope ở Java. Há» kết luáºn rằng đã từ lâu lắm, Hoa Nam đã có liên lạc vá»›i miá»n Äông Nam Ã.
Váºy, đại khái, tổ tiên cá»§a ngưá»i Hoa Bắc là ngưá»i vượn Bắc Kinh; còn tổ tiên ngưá»i Hoa Nam là ngưá»i Giganpithèque, cùng gốc vá»›i ngưá»i Mã Lai. Và thuyết tổ tiên ngưá»i Việt chúng ta cùng gốc vá»›i ngưá»i Mã Lai không phải là vô căn cứ. Hiện nay ta hãy tạm chấp nháºn thuyết đó. Khoa khai quáºt má»›i có độ má»™t thế ká»· nay, trong lòng đất còn chứa nhiá»u bà ẩn lắm, chúng ta chưa đà o bá»›i được bao nhiêu; những Ä‘iá»u tôi dẫn ở trên cá»§a Gernet trong La Chine ancienne (Presses universitaires de France - 1964) và cá»§a E.O.Reischauer, J.K.Fairbank trong East Asia - the Great Tradition, sau nà y sẽ có thể phải sá»a đổi lại nhiá»u.
2. Giáp cốt (mai rùa và xương loà i váºt)
Từ cuối thế ká»· trước, ngưá»i dân Trung Hoa ở An Dương, tỉnh Hà Nam (phÃa bắc Hoà ng Hà ) đã đà o được má»™t Ãt khúc xương loà i váºt và mai rùa có khắc hình, mà há» gá»i là “xương rồng†dùng để chữa bệnh. Tin đó lan ra, triá»u đình nhà Thanh Ä‘oán được những hình trên giáp cốt đó là chữ thá»i cổ và thu mua, cứ má»—i chữ trả 100 gam bạc (hai lượng rưỡi). Tin loan tá»›i phương Tây, Anh và Mỹ phái ngưá»i tá»›i mua được khá nhiá»u cho và i Bảo cổ viện cá»§a há». Năm 1914, má»™t ngưá»i Canada lại An Dương lùng mua được cả trăm ngà n miếng giáp cốt có khắc chữ. Mãi đến 1927, chÃnh phá»§ Cách mạng Trung Hoa má»›i cấm dân khai quáºt miá»n đồi ở An Dương, và phái nhân viên tá»›i đà o bá»›i tìm được ná»n các dinh thá»±, các tưá»ng thà nh, lăng tẩm, lò đúc, đồ gốm, đồ đồng, chiến xa... thuá»™c vá» các thế ká»· XIV tá»›i XI trước công nguyên (Ä‘á»i Thương và Ân).
Từ 1950, trên khắp đất Trung Hoa, đâu đâu cÅ©ng khai quáºt được đồ đồng (ở Hà Nam), đồ sắt ở Yên (gần Bắc Kinh), đồ sÆ¡n ở nước Sở,miá»n Trưá»ng Sa (Hồ Nam), đồ đá cÅ© (paléothique), đồ đá má»›i (néolithique) nhiá»u vô kể, mấy ngà n nÆ¡i.
Nhá» những khai quáºt đó, ngưá»i ta biết được rằng dân tá»™c Trung Hoa đã trải qua:
-Thá»i đá mà i, có thể và o khoảng thiên niên ká»· thứ tư trước Tây lịch. Trung lưu sông Hoà ng Hà được trồng trá»t sá»›m nhất (coi bản đồ ở cuối chương); hỠđốt rừng là m rẫy, láºp được những cá»™ng đồng nhá».
HỠđã là m được đồ gốm:
- Äồ gốm đỠở Tây An (Thiểm Tây). Há» sống thà nh từng nhóm, trong những hố tròn đà o trong đất, hoặc những chòi tròn cất trên mặt đất, chung quanh có lò gốm, lẫm và nghÄ©a địa. Há» trồng kê (millet), cao lương... Khà cụ bằng đá, trồng gai, nuôi tằm, nuôi lợn, chó, bò, cừu. Khà cụ cá»§a há» bằng đá đẽo sÆ¡ sà i.
- Äồ gốm Ä‘en, xuất hiện sau đồ gốm đỠ(có thể và o Ä‘á»i Nghiêu, Thuấn) ở SÆ¡n Äông, Hà Nam, Giang Tô. Kỹ thuáºt canh tác đã tiến bá»™ hÆ¡n, công cụ bằng đá đã nhá»n, bén, đốn cây được. Äồ gốm dùng má»™t thứ đất tốt hÆ¡n, bá»n hÆ¡n.
Nhà cá»a cÅ©ng như thá»i đồ gốm Ä‘á», nhưng là ng xóm đã có tưá»ng đất vây quanh, có tổ chức hÆ¡n. HỠđã thá» thần linh và đã dùng xương bả vai động váºt hÆ¡ lá»a để bói.
- Äồ gốm xám, xuất hiện sau cùng ở Hà Nam, ở dưới lá»›p đất có những đồ đồng. Canh tác cÅ©ng như thá»i đồ gốm Ä‘en. Xương ngưá»i khai quáºt được thuá»™c giống mongoloid. Má»™t Ä‘iểm tiến bá»™ là hỠđã bắt đầu có tổ chức chÃnh quyá»n ở cuối thiên niên ká»· thứ ba và đầu thiên niên ká»· thứ hai trước công nguyên.
3. Thá»i đại đồ đồng.
Hình như dân tá»™c Trung Hoa tiến từ thá»i đại đá mà i lên thá»i đại đồ đồng má»™t cách dần dần. Ngưá»i ta đã khai quáºt được nhiá»u đồ đồng nhất ở An Dương (Hà Nam), và kỹ thuáºt là m đồ đồng ở An Dương tiến bá»™ nhất trong những thế ká»· XIV - XI trước công nguyên. Trước đó, đầu thá»i Thương, ở những nÆ¡i khác, ngưá»i ta cÅ©ng thỉnh thoảng đà o được Ãt đồ đồng má»ng, trang trà sÆ¡ sà i, phần nhiá»u là dụng cụ (dao) và khà giá»›i (đầu mÅ©i tên).
Các nhà khoa há»c ngà y nay Ä‘oán rằng đồ đồng xuất hiện và o khoảng -1.700 (đầu Ä‘á»i Thương). Kỹ thuáºt đúc đồng do ngưá»i Trung Hoa tìm ra, nhưng có thể chịu ảnh hưởng cá»§a má»™t số dân tá»™c phương Tây như miá»n Mésopotamie hoặc miá»n Nam nước Nga, và miá»n Trung Ã
HÆ¡n nữa, thá»i đó, An Dương, trung tâm văn minh Trung Hoa, có thể cÅ©ng đã liên lạc vá»›i Hoa Nam và các xứ ở Äông Nam Ã, vì ngưá»i ta thấy những yếm rùa rất lá»›n dùng để bói mà loà i rùa lá»›n đó chỉ có ở thung lÅ©ng sông Dương Tá»; thấy những đồ bằng đồng đỠ(bronze)[1] chạm hình những ngưá»i mặt rá»™ng, tròn, mÅ©i tẹt, thuá»™c giống ngưá»i Mélanésie (Äông Nam Ã); vả lại muốn đúc thứ đồng đỠđó, cần có thiếc mà Hoa Bắc không có.
Sau cùng, những hình đồ váºt khắc ở Ä‘á»i Thương (và Chu) giống hình trên những cá»™t totem[2] trên bá» biển Tây Bắc Bắc Mỹ, khiến ngưá»i ta ngá» rằng Trung Hoa và châu Mỹ đã có liên lạc vá»›i nhau qua eo biển Behring (La Chine ancienne - sách đã dẫn).
Má»™t Ä‘iá»u rất đáng để ý là tên những triá»u vua Ä‘á»i Thương khắc trên các giáp cốt gần y hệt vá»›i tên trong bá»™ Sá» Ký cá»§a Tư Mã Thiên.
---
[1] Ngưá»i Trung Hoa gá»i là thanh đồng.
[2] Cá»™t có chạm trổ hình, thưá»ng là váºt thiêng để thá» phụng cá»§a các bá»™ lạc thổ dân (như ở Bắc Mỹ).
Tà i sản của phongvan
15-09-2008, 04:59 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dương
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Chương III
Nhà Thương
Theo Từ Hải và các bá»™ sá» cÅ© thì nhà Thương bắt đầu từ khoảng 1766 trước công nguyên và chấm dứt năm 1122 trước công nguyên[1]. Nhưng theo Eberhard (sách đã dẫn) thì những niên đại đã được ghi nháºn là sai. Nhà Hạ chỉ dà i khoảng 300 năm từ 1800 đến 1500 trước công nguyên (phá»ng chừng) chứ không phải từ 2201đến 1760 trước công nguyên, và nhà Thương bắt đầu từ khoảng 1450, chấm dứt khoảng 1050 trước công nguyên.
1. Äất Ä‘ai, triá»u đại
Chương trên chép vá» thá»i đại tiá»n sá», bắt đầu từ chương nà y chúng ta bước và o thá»i đại có sá», vì sá» nhà Thương được ngưá»i Ä‘á»i sau chép và những Ä‘iá»u chép đó đúng vá»›i kết quả các công trình khai quáºt. Tá»›i 1964, ngưá»i ta đã in và công bố 41000 hình khắc trên các giáp cốt, và trong số 3000 chữ khắc thá»i đó, đã có hÆ¡n 1000 chữ nháºn ra (identifié) được nhá» ba nhà bác há»c Trung Hoa: Le Tchenyu, Wang Kouowei và Teng Tsepin.
Văn minh Ä‘á»i Thương đã cao rồi, nhưng "quốc gia" Thương thà nh láºp trong hoà n cảnh nà o, dân Trung Hoa từ văn minh nhà Hạ chuyển qua văn minh nhà Thương ra sao thì chúng ta còn thiếu nhiá»u tà i liệu lắm.
Chúng ta chỉ biết đại khái rằng vua Thà nh Thang khi diệt vua Kiệt rồi, khai sáng nhà Thương, quy tụ được nhiá»u bá»™ lạc và đất Ä‘ai nhà Thương gồm các tỉnh SÆ¡n Tây, SÆ¡n Äông, Hà Bắc, Hà Nam ngà y nay.
Kinh đô má»›i đầu ở đất Bạc, sau bị các dân tá»™c du mục ở phÃa Tây lấn, phải dá»i chá»— bảy lần, lần cuối cùng tá»›i Ân Khư (khư nghÄ©a là đồi) ở phÃa Äông, gần An Dương, đổi quốc hiệu là Ân[2], và thá»i đó phải chiến đấu rất thưá»ng xuyên vá»›i các bá»™ lạc chung quanh.
Khổng Tá» trong Luáºn ngữ khen Thà nh Thang biết dùng ngưá»i hiá»n là Y Doãn (bà i XII-22) và có tinh thần trách nhiệm cao: dân chúng mà có tá»™i thì nháºn là lá»—i tại mình vụng cai trị chứ không phải tại dân (bà i XX-1).
Äiá»u đó ta có thể tin được má»™t phần vì ông vua khai sáng nà o cÅ©ng có Ãt nhiá»u đức tốt.
Nhà Thương gồm tất cả ba chục ông vua (theo các giáp cốt), gần đúng vá»›i Sá» ký cá»§a Tư Mã Thiên, chỉ khác có năm ông. Mưá»i ba vua đầu, anh truyá»n ngôi cho em cùng mẹ, hiếm lắm má»›i có trưá»ng hợp cha truyá»n cho con. Nhưng đến bốn Ä‘á»i vua cuối thì Ä‘á»u truyá»n tá» và từ đó thà nh lệ cho tất cả các triá»u đại sau.
2. Xã há»™i: TÃn ngưỡng - nông nghiệp ...
Hai nét căn bản cá»§a xã há»™i Ä‘á»i Thương là :
1) Má»›i đầu theo chế độ mẫu hệ cho nên vua chết thì truyá»n ngôi cho em cùng mẹ, rồi tá»›i cuối theo chế độ phụ hệ, truyá»n ngôi cho con.
2) Tôn giáo Ä‘a thần: thần sông, núi, mưa, gió, sấm..., nhất là thần sinh sản (fécendité). Cao hÆ¡n hết là Thượng Äế, hình ngưá»i, tạo ra ngưá»i và vạn váºt; rồi tá»›i thần Äất, hình má»™t ngưá»i đà n bà , sinh và nuôi vạn váºt.
Vua vừa cầm quyá»n trị dân, vừa là đại tư tế (grand prêtre).
Äể cho đất sản xuất được nhiá»u, mùa mà ng trúng, ngưá»i ta tế lá»… và giết ngưá»i, súc váºt trong má»—i buổi tế. Các công trình khai quáºt ở An Dương từ 1950 chứng tá» rằng số ngưá»i bị hy sinh rất lá»›n, nhất là khi chôn cất nhà vua. Có má»™t ngôi má»™, ngưá»i ta khai quáºt được ở chung quanh trên 300 bá»™ xương ngưá»i, có bá»™ được toà n vẹn, có bá»™ bị chặt đầu. Những bá»™ xương đó có thể là cá»§a hoà ng háºu, cung phi, các kẻ hầu cáºn vua, vệ binh, đánh xe, má»™t số quan tướng nữa.
HÆ¡n má»™t ngà n năm sau, Mặc Tá» trong thiên Tiết Táng, hạ, mạt sát thói đó: “Theo chá»§ trương ma chay háºu hÄ© (...), hạng chư hầu mà chết thì kho lẫm sẽ trống rá»—ng vì phải dùng và ng bạc, châu báu trang sức đầy xác chết, dây thao buá»™c áo quan, xe và ngá»±a chôn trong má»™, cùng vá»›i mà n,trướng, vạc, trống (...). Có chôn những thứ đó và o má»™ rồi má»›i vừa ý, thà nh thá» tống táng mà như dá»i chá»— ở. [Lại thêm] Thiên tá» và chư hầu mà chết, ngưá»i tuẫn táng [ngưá»i sống chôn theo ngưá»i chết] nhiá»u thì tá»›i và i trăm, Ãt cÅ©ng và i chục; tướng, đại phu mà chết, kẻ tuẫn táng nhiá»u thì và i chục, Ãt cÅ©ng và i ngưá»i.â€
Tục đó duy trì rất lâu, mãi đến thiên niên ká»· thứ nhất trước ká»· nguyên Tây lịch má»›i gần hết; và ngưá»i ta lần lần thay những kẻ bị tuẫn táng bằng những hình ná»™m Ä‘an bằng tre, hay những tượng lá»›n như ngưá»i tháºt, bằng đá, gá»— hay đất nung; sau cùng bằng những hình nhá» bằng đất nung và những đồ và ng giấy (đồ và ng mã) đốt trong đám táng. Tục đốt hà ng mã đó, ngà y nay ở nước ta cÅ©ng chưa bá» hẳn
Có ngưá»i cho rằng tục chôn ngưá»i sống đó là chứng cá»› xã há»™i Trung Hoa Ä‘á»i Thương có chế độ nô lệ nhưng không phải váºy, vì những kẻ tuẫn táng thưá»ng không phải là nô lệ, trái lại là những ngưá»i thân tÃn cá»§a ngưá»i chết.
Trong các vụ khai quáºt ở An Dương, ngưá»i ta tìm được rất nhiêu giáp cốt ghi các quẻ bói. Vua chúa nhà Thương thá» tổ tiên trong những nhà riêng Ä‘á»i sau gá»i là thái miếu. Má»—i khi có việc gì quan trá»ng, há» cÅ©ng cầu khấn tổ tiên phò há»™ cho, hoặc bói má»™t quẻ, xin tổ tiên chỉ bảo cho.
Há» dùng yếm rùa, xương vai, xương cháºu cá»§a bò, ngá»±a, dùi những lá»— dá»… nứt, rồi hÆ¡ lá»a xương nứt ra, tùy theo vạch nứt mà đoán. Bói cách đó thì chỉ biết được có hay không, tốt hay xấu thôi.
Äây là má»™t quẻ trÃch trong cuốn East Asia - Thegreat tradition (Modern Asia Editions - Tokyo - 1962). Ba chữ bên trái là 辛å¯é¬¼, ba chữ giữa là 今日辛, hai chữ bên phải là 亦雨, hai chữ ở dưới cùng là ä¸é›¨. à nghÄ©a là : Ngà y Tân mão há»i quỉ thần (bói): hôm nay, ngà y tân, cÅ©ng mưa hay không mưa. Quỉ thần dạy là không mưa.
Chúng ta thấy chữ thá»i nay còn phảng phất như chữ thá»i đó nhất là những chữ å¯:, 今:, æ—¥:, 雨: , ä¸:.
Chữ vÅ© (là mưa), nháºt (là mặt trá»i, ngà y), rõ rà ng có tÃnh cách tượng hình: những giá»t mưa từ trên mây rút xuống; hình tròn cá»§a mặt trá»i.
- Nhà Thương gá»i vua là đế, trá»i là Thượng Äế.
Äất nhà Thương còn hẹp (phÃa Nam tỉnh Hà Bắc, phÃa Äông tỉnh Hà Nam, phÃa Äông tỉnh SÆ¡n.Tây và phÃa Tây tỉnh SÆ¡n Äông) chỉ bằng khoảng hai tỉnh ngà y nay. Sá» chép thá»i đó có tá»›i ngà n chư hầu; có lẽ chỉ má»™t số Ãt ở gần kinh đô má»›i tùy thuá»™c nhà Thương, còn ở xa kinh đô chỉ là những bá»™ lạc tương đối độc láºp. Äó là nguồn gốc cá»§a chế độ phong kiến mà chúng ta sẽ thấy phát triển ở đầu Ä‘á»i Chu rồi suy tà n ở cuối Ä‘á»i đó:
Khoảng giữa Ä‘á»i Thương, có má»™t sá»± thay đổi quan trá»ng do ảnh hưởng cá»§a ná»n văn minh du mục cá»§a dân tá»™c Mông Cổ: ngưá»i Trung Hoa bắt đầu nuôi ngá»±a. Có ngá»±a rồi thì có chiến xa, mà chiến thuáºt đánh tráºn thay đổi hẳn. Chiến xa cá»§a Trung Hoa có nhiá»u liên quan vá»›i chiến xa cá»§a các nước Tây Ã, có thể cá»§a Thổ NhÄ© Kỳ. Không rõ chiến xa cuối nhà Thương ra sao, nhưng chắc cÅ©ng không khác gì mấy so vá»›i chiếc xe Ä‘á»i Chu mà Mercel Granet (trong La Civilisation chinoise- Albin Michel-1948) đã tả. Xe có hai bánh, má»™t thùng xe hẹp, ngắn, bịt ở phÃa trước, mở ở phÃa sau. PhÃa trước có má»™t cái gá»ng. Má»—i xa có bốn con ngá»±a, ngưá»i đánh xe ngồi ở giữa xen cầm cương, bên trái là má»™t chiến sÄ© cầm cung, bên phải là má»™t chiến sÄ© cầm thương. Ngá»±a và ba ngưá»i trên chiến xa Ä‘á»u mặc áo giáp bằng da thú. Có ba chiếc má»™c bằng gá»— nhẹ đặt ở phÃa trước xe che chở cho ba ngưá»i trên xe. Má»—i ngưá»i còn Ä‘eo thêm má»™t chiếc má»™c. Thêm má»™t và i khà giá»›i nữa đặt ở tầm tay ngưá»i cầm thương: vÅ© khà cán dà i có mác, Ä‘inh ba bằng kim thuá»™c để móc, đâm quân địch. Ngưá»i đánh xe và chiến sÄ© Ä‘á»u ở giai cấp thượng lưu. LÃnh là thưá»ng dân, Ä‘i bá»™, để chiến sÄ© sai bảo: đà o đất, bắc cầu, chăn ngá»±a, đốn cây, kiếm cá»§i... Há» không dá»± chiến, chỉ đứng ở xa ngó.
Từ trước các sá» gia cho rằng nông nghiệp phát triển rất sá»›m ở Trung Hoa và văn minh Ä‘á»i Thương là văn minh nông nghiệp. Có thể Ä‘iá»u đó sai. Äá»i Thương chỉ có Ãt khà cụ bằng đồng; ngưá»i ta sống bằng săn bắt hÆ¡n là bằng trồng trá»t. Phải tá»›i khi có khà cụ bằng sắt, cuối Ä‘á»i Xuân Thu, nông nghiệp má»›i tháºt phát triển, mà lưu vá»±c sông Hoà ng hà , rồi lưu vá»±c sông Dương Tá» má»›i lần lần được khai phá.
Nông dân Ä‘á»i Thương còn dùng những nông cụ rất thô sÆ¡, chưa biết đến lưỡi cà y, chỉ dùng cuốc và má»™t thứ bừa. Nhiá»u nÆ¡i còn là m rẫy, trồng ngÅ© cốc; há» biết đưa nước và o ruá»™ng. Há» trồng ngÅ© cốc, nuôi trâu, cừu, chó, lợn, và rất Ãt ngá»±a. Biết là m rượu, chứng cá»› là trên giáp cốt, đồ đồng đã thấy khắc hình má»™t cái bình vá»›i ba giá»t rượu, hình đó sau thà nh chữ tá»u (é…’) là rượu.
Äã có sá»± phân công: đà n ông là m ruá»™ng, săn bắn, câu cá, đà n bà nuôi con, nuôi tằm, dệt lụa. Hình (), má»™t khu ruá»™ng vá»›i má»™t cái cuốc ở bên phải là má»™t hình tượng để chỉ ngưá»i đà n ông là m ruá»™ng, sau giản dị hoá cuối cùng thà nh chữ nam (ç”·) là đà n ông, con trai.
Há» phân biệt mùa là m ruá»™ng thì ra ngoà i đồng, mùa đông thì ở trong nhà ; phân biệt phÃa có ánh nắng, phÃa rợp trong hai hình.
Hình số 1 gồm hai phần: bên trái là sưá»n núi hoặc bức tưá»ng; bên phải, trên là mặt trá»i lên khá»i chân trá»i, dưới là những tia sáng mặt trá»i chiếu xuống. Hình trá» phÃa có ánh nắng, phÃa sáng; sau giản dị hoá thà nh chữ dương (陽).
Hình số 2, bên trái cÅ©ng là sưá»n núi, bên phải trên có nóc nhà , dưới có đám mây, do đó trá» phÃa mặt trá»i bị che khuất, không có ánh nắng, phÃa tối; sau giản dị hoá thà nh chữ âm (é™°).
Váºy là từ Ä‘á»i Thương, ngưá»i Trung Hoa đã có quan niệm âm, dương, và cuối Ä‘á»i đó, há» dùng quan niệm âm dương để tạo nên bát quái, cách bói, Kinh Dịch. HỠđã dùng tháºp can (giáp, ất, bÃnh Ä‘inh...) và tháºp nhị chi (tý, sá»u, dần; mão...) để chỉ ngà y tháng (coi quẻ bói ở trên), và chắc chắn hỠđã có âm lịch.
Nông dân sống ở đồng ruá»™ng,thợ thá»§ công sống ở thà nh thị. Công nghệ đã khá phát triển. Äồ gốm có thứ tốt, đẹp gần như đồ sứ; đồ đồng đúc thà nh hình loà i váºt, có bình hình con cừu, con voi, con tê giác, con chim; dÄ© nhiên há» cÅ©ng đúc khà giá»›i bằng đông, có nghệ thuáºt khá cao.
Thà nh thị thá»i đó nhá» thôi. Ngưá»i ta đã khai quáºt được ở An Dương, thà nh lá»›n nhất Ä‘á»i nhà Thương, tức kinh Ä‘o cuối cùng cá»§a Ä‘á»i đó, mà chu vi chỉ có 800 mét. Cung Ä‘iện cá»§a nhà vua hướng vá» phÃa Nam, gồm ba cái Ä‘iện (minh đưá»ng), Ä‘iện nà o cÅ©ng cất bằng gá»—, nóc có hai mái. Má»™t Ä‘iện ở giữa là chá»— há»p triá»u, phÃa Äông Ä‘iện đó là nhà thái miếu, thá» tổ tiên nhà vua; phÃa Tây là nÆ¡i thá» thần Xã Tắc.
Ở phÃa Bắc cung Ä‘iện, dá»±ng má»™t cái chợ; phÃa Nam dà nh cho các triá»u thần, và má»™t số thợ thá»§ công chế tạo vÅ© khÃ, chiến xa,các đồ tá»± khà bằng đồng... Äồ đồng thá»i đó đẹp nhất thế giá»›i.
Chữ viết xuất hiện ở Ä‘á»i Thương trên các giáp cốt, đồ đồng. Ở chương 2, tôi đã xét nguồn gốc cá»§a chữ Trung Hoa, lợi và hại cá»§a nó, nên ở đây không nhắc lại.
*
Vua Trụ
Theo các sá» gia thá»i xưa thì ông vua cuối cùng Ä‘á»i Thương, Äế Tân, hiệu là Trụ cÅ©ng dÅ©ng mãnh, hoang dâm (mê nà ng Äát Ká»·), cÅ©ng xa xỉ, đặt ra thuế khoá nặng ná», bắt dân dá»±ng lâu đà i,xây hồ ao, cÅ©ng hiếu sát, đặt ra những hình phạt thảm khốc, cÅ©ng không nghe lá»i căn ngăn cá»§a các gián thần, y hệt vua Kiệt cuối Ä‘á»i Hạ, và sau cÅ©ng bị các nước chư hầu Ä‘em quân và o đánh như vua Kiệt, chỉ khác Kiệt bị truất ngôi và đà y còn Trụ thì đốt cung Ä‘iện, rồi nhảy và o lá»a mà chết. Theo Eberhard thì Trụ bị vua Chu giết.
Và i há»c giả thấy hai truyá»n thuyết vá» Kiệt, Trụ đó giống nhau quá, cho rằng không đáng tin. Nhưng Gernet bảo có thể sá»± thá»±c như váºy vì các cuá»™c khai quáºt ở An Dương cho biết cuối Ä‘á»i Thương, các vua rất xa xỉ, tà n bạo; ngưá»i và súc váºt bị hy sinh rất nhiá»u trong các cuá»™c tế lá»…, ma chay; mà trong số các bình bằng đất nung, bằng đồng thì bình rượu nhiá»u nhất. Äá»i sau, nhà Chu cÅ©ng chê nhà Thương quá ham tá»u sắc.
---
[1] Theo Gernet: 1112
[2] cho nên sá» thưá»ng gá»i là nhà Ân, nhưng chúng tôi vẫn gá»i là nhà Thương
Tà i sản của phongvan
15-09-2008, 05:01 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dương
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Chương IV
Nhà Chu
1. Các thá»i kỳ và niên đại
Ba Ä‘á»i Hạ, Thương, Chu, sá» gá»i là Tam Äại. Äá»i Chu dà i nhất: 900 năm: 1121 - 221 trước Công nguyên (theo Từ Hải). Nếu theo thuyết cá»§a Eberhard (đầu chương III) thì phải sá»a là 1049 - 221 trước Công nguyên, rút Ä‘i 70 năm.
Các sá» gia trung Hoa chia Ä‘á»i Chu là m hai thá»i kỳ: thá»i kỳ thứ nhất đóng độ ở đất Phong, đất Cảo (tỉnh Thiểm Tây bây giá») gá»i là Tây Chu (1121 - 770 TrCN); đến Ä‘á»i Chu Bình Vương, bị các dân tá»™c du mục Hiểm Doãn và Khuyển Nhung ở phÃa Tây uy hiếp, phải dá»i độ qua Lạc Dương (Hà Nam ngà y nay) ở phÃa đông, từ đó bắt đầu thá»i kỳ thứ nhì gá»i là Äông Chu.
Äá»i Äông Chu lại chia là m hai thá»i kỳ nữa: thá»i Xuân Thu (722-479 TrCN) và thá»i Chiến Quốc (478-221 TrCN). Sá»± phân chia nà y chỉ dá»±a trên má»™t bá»™ sá» biên niên cá»§a Khổng Tá», bá»™ Xuân Thu. Bá»™ nà y chép sá» nước Lá»— từ năm thứ nhất Ä‘á»i Lá»— Ấn Công (721 TrCN) đến năm thứ 14 Ä‘á»i Lá»— Ai Công (481 TrCN), gồm 240 năm, năm 479 là năm Khổng Tá» mất. Chữ Xuân Thu má»›i đầu chỉ má»™t năm (ngưá»i ta lấy mùa xuân và mùa thu để tượng trưng cho má»™t năm), rồi chỉ những bá»™ sá» chép việc từng năm (vì váºy mà ngoà i bá»™ Xuân Thu cá»§a Khổng Tá», còn nhiá»u bá»™ sá» khác như cá»§a Tả Khâu Minh, Công Dương, Cốc Lương ... cÅ©ng gá»i là Xuân Thu).
Nhiá»u há»c giả thấy năm 721 và năm 481 (hoặc năm 479) không đánh dấu má»™t biến cố lá»›n lao nà o trong lịch sá», nên đã chia lại như sau:
-Thá»i Xuân Thu: 770-403 TrCN, từ Ä‘á»i Chu Bình Vương tá»›i cuối Ä‘á»i Chu Uy liệt vương.
-Thá»i Chiến Quốc:402-221 TrCN, từ Ä‘á»i Chu An Vương đến khi nước Tần diệt được Tá» và thống nhất Trung Quốc.
Lối phân chia nà y hợp lý hÆ¡n, lấp được chá»— trống từ 770 đến 721 TrCN, nhưng cÅ©ng vẫn là gượng ép vì suốt Ä‘á»i Äông Chu, lịch sá» Trung Hoa chuyển biến liên tục, không bị gián Ä‘oạn, từ chế độ phong kiến sang chế độ quân chá»§ chuyên chế; mà năm 403 TrCN cÅ©ng không có má»™t biến cố nà o quan trá»ng đủ để mở đầu má»™t thá»i đại.
Dưới đây tôi chép lại bảng niên đại cá»§a Gernet (trong sách đã dẫn) từ thá»i tiá»n sỠđến cuối Ä‘á»i Tần, đầu Ä‘á»i Hán, khi Trung Hoa được thống nhất. Bảng có tÃnh cách rất phá»ng chừng.
Như trên tôi đã nói, Eberhard cho các niên đại vá» nhà Hạ phải sá»a lại là 1800 đến 1500 TrCN, vá» nhà Thương phải sá»a lại là 1450 đến 1050 TrCN; do đó nhà Chu phải bắt đầu từ 1050.
Má»™t Ä‘iểm nữa: Gernet cho nhà Thương chấm dứt năm 1112 TrCN, nhà Chu bắt đầu từ 1111 TrCN; nhưng theo Từ Hải thì là 1122 và 1121 TrCN. Có thể Gernet cho nhà Chu không bắt đầu ngay từ khi Chu VÅ© Vương diệt Trụ (1122 TrCN), mà từ khi VÅ© Vương chiếm kinh đô cá»§a nhà Thương rồi dá»i hết dân nhà Thương qua Lạc Ấp năm 1111 TrCN. Chi tiết đó nhá», không đáng kể.
2.Thá»i Tây Chu - Chế độ phong kiến
A. Văn minh nhà Chu. Ba ông thánh
Nhà Chu vốn là má»™t chư hầu cá»§a nhà Thương, ở phÃa Tây (tỉnh Thiểm tây) nên nhà Thương gá»i là Tây di. Chữ di nà y có nghÄ©a là rợ, vì há» không văn minh bằng Thương. Các há»c giả ngà y nay như Eberhard, Gernet cho rằng há» là má»™t bá»™ lạc Thổ (Turc) sống chung vá»›i má»™t số ngưá»i Tây Tạng (Tibet). Há» lần lần chịu ảnh hưởng cá»§a nhà Thương, mất tÃnh cách Thổ Ä‘i mà gần đồng hoá vá»›i nhà Thương.
Tá»›i Ä‘á»i vua Trụ, há» có má»™t ông vua "hiá»n minh, có thánh đức" - theo các sá» gia Trung Hoa - tên là Xương. Ông Xương, không hiểu vì lẽ gì, bị vua Trụ giam ở ngục Dữu Lý. Tương truyá»n khi ở trong ngục, ông nghiên cứu 64 quẻ dịch và viết Thoán từ để giải ý nghÄ©a cá»§a má»—i quẻ. Sau Trụ tha ông, phong ông là m Tây bá (chư hầu lá»›n nhất ở phÃa Tây), sai ông Ä‘i dẹp loạn, ông thắng (nhá» biết dùng Lã Vá»ng), rồi dá»i qua ở đất Phong (Thiểm Tây). Thá»i đó vua Trụ đã bị nhiá»u chư hầu bất phục, bá» Trụ theo ông, nhưng theo truyá»n thuyết, ông vẫn trung thà nh vá»›i Trụ, không lợi dụng thá»i cÆ¡ mà diệt Trụ.
Ông mất, con ông là Phát nối lên là m Tây bá, há»™i chư hầu để đánh Trụ. Bá Di và Thúc tá», con vua nước Cô Trúc can, Phát không nghe. Vì váºy Bá Di, Thúc Tá» không phục nhà Chu, bá» Ä‘i ẩn ở núi Thú Dương. Phát cầm đầu 800 (!) chư hầu - má»—i chư hầu thá»i đó có lẽ chỉ là má»™t bá»™ lạc - giết Trụ, chiếm nhà Ân[1], tá»± xưng là Chu VÅ© Vương, truy phong cho cha là Văn Vương.
Váºy là má»™t bá»™ lạc ở phÃa Tây kém văn minh và hiếu chiến (nhà Chu) Ä‘a diệt má»™t bá»™ lạc văn minh hÆ¡n, yếu hÆ¡n (nhà Thương) ở phÃa Äông. Sá»± việc đó còn xảy ra nhiá»u lần nữa trong lịch sá» Trung Hoa. Dân Trung Hoa theo nông nghiệp, hiếu hòa, thá»i nà o cÅ©ng bị các dân tá»™c du mục ở phÃa tây lấn,và phải lánh qua phÃa đông, Ä‘á»i Thương đã váºy; Ä‘á»i Chu sau nà y cÅ©ng váºy. Cuối thá»i Chiến Quốc, nước Tần ở phÃa Tây, khai hóa sau các nước Chu, Yên, TỠở phÃa Äông, diệt các nước nà y mà thống nhất Trung Quốc. Äá»i Hán, ÄÆ°á»ng, Trung Hoa cÅ©ng thưá»ng bị các rợ Tây và Tây Bắc uy hiếp, và cuối Ä‘á»i Tống thì giang sÆ¡n dân tá»™c Hán bị Mông Cổ ở Tây Bắc chiếm trá»n. Äó là má»™t Ä‘iểm đặc biệt trong lịch sá» Trung Quốc.
VÅ© Vương ở ngôi không được lâu (7 năm) chưa láºp lại được tráºt tá»± trong nước thì băng, con là Thà nh vương còn nhá» lên nối ngôi; em VÅ© Vương là Äán, tức Chu Công, là m trá»§ng tế, coi việc nước, diệt được bá»n phản loạn (như bá»n em VÅ© Vương muốn cướp ngôi cá»§a cháu, và bá»n theo con vua Trụ chống lại nhà Chu), bắt má»™t số dân ở kinh đô rá»i qua Lạc Ấp vì ngại há» còn trung thà nh vá»›i nhà Thương.
Nhưng thà nh công lá»›n nhất cá»§a Chu Công Äán là đặt ta các chế độ má»›i: chế độ phong kiến, chế độ tôn pháp, sá»a đổi tôn giáo, không thá» thần sinh sản nữa,là m cho văn minh nhà Chu rá»±c rỡ lên, thà nh má»™t ná»n văn minh đặc biệt Trung Hoa. Vì công đó mà các sá» gia Ä‘á»i sau đặt ông và o hà ng ba "ông thánh cá»§a nhà Chu", sau Văn Vương và VÅ© vương.
B.Chế độ phong kiến
Phong kiến có nghÄ©a là vua phong tước cho má»™t bầy tôi (hoặc là má»™t ngưá»i trong há» nhà vua, hoặc là má»™t công thần...) và cho ngưá»i đó má»™t khu đất để ngưá»i đó kiến quốc (láºp nước). Ngưá»i đó thà nh má»™t chư hầy cá»§a vua.
Ở trên tôi đã nói cuối Ä‘á»i Thương, chế độ đó đã manh nha rồi, nhưng phải đợi đến Ä‘á»i Chu nó má»›i được Chu Công quy định, sá»a đổi dần dần. CÅ©ng do hoà n cảnh bắt buá»™c.
Nhà Chu là má»™t nước nhá», dân Ãt, phải nhá» nhiá»u bá»™ lạc giúp má»›i diệt được nhà Thương, chiếm được nhiá»u đất Ä‘ai quá, không sao cai trị hết được, nhất là thá»i đó nhiá»u nÆ¡i chỉ có những đưá»ng mòn, không dùng chiến xa được; vả lại chiến xa má»›i xuất hiện, rất Ãt; còn kỵ binh mãi tá»›i Ä‘á»i Chiến Quốc má»›i có.
Váºy muốn cai trị những miá»n ở xa, chỉ có cách láºp rải rác những cái ** ( bản thảo mất hai chữ), và giao sá»± chỉ huy cho má»™t ngưá»i thân tÃn cá»§a nhà vua, hoạc má»™t ngưá»i đã có công giúp Chu diệt Thương. Bá»™ lạc nà o trước là m tôi nhà Thương, nay chịu phục tùng cÅ©ng phong tước cho.
Vua Chu chỉ nắm quyá»n trung ương ở Thiêm Tây (gần Tây An ngà y nay), còn thì chia đất cho:
- Bà con, như phong con của ông Chu Công là Bá Cẩm ở Lỗ (Lỗ Công);
- Má»™t số ngưá»i hiá»n cá»§a nhà Thương, như phong cho Vi Tá» (ngưá»i đã can vua Trụ mà Trụ không nghe) ở Tống;
- Công thần, như phong cho Lã Vá»ng ở Tá», cho hai vị đại thần khác, má»™t ở Yên, má»™t ở Sở.
- Và trên một ngà n tù trưởng.
Theo nguyên tắc thì đất cá»§a vua (vương) tức thiên tỠđược ngà n dặm vuông và có vạn cá»— chiến xa (vạn thặng)[2]; dưới vương có năm tước: công, hầu, bá , tá», nam. Äất phong cá»§a hai báºc công và hầu được trăm dặm vuông, có ngà n cá»— chiến xa (thiên thặng); báºc bá được bảy chục dặm vuông, có trăm cá»— chiến xa; hai báºc tá», nam được năm chục dặm vuông, năm chục cá»— chiến xa. Tất cả những nước nhỠđó gá»i chung là chư hầu; má»—i chư hầu sau lại sáp nháºp thêm má»™t hay nhiá»u nước nhá», gá»i là phụ dung, tức là chư hầu cá»§a chư hầu. Tất cả các nước đó Ä‘á»u là m phiên dáºu cho nhà Chu, và dá»±ng má»™t hay nhiá»u đồn trên đất cá»§a mình. Má»—i đồn lá»›n hay nhá» là má»™t thị trấn có luỹ bằng đất bao quanh, và hai đưá»ng chữ tháºp cắt ngang từ đông sang tây và từ bắc xuống nam. Chung quanh đồn là nhà cá»§a dân chúng mà ngưá»i ta gá»i là "lê dân" (dân tóc Ä‘en); còn giá»›i quý tá»™c sống trong đồn thì gá»i là "bách tÃnh" (trăm há»)[3]; danh từ bách tÃnh thá»i sau má»›i có nghÄ©a là dân thưá»ng.
Nguyên tắc là váºy, nhưng thá»i đó chưa biết đạc Ä‘iá»n thì những số trăm dặm, bảy chục dặm chỉ là phá»ng chừng, thiên tá» muốn giữ bao nhiêu đất mà chẳng được, và những công, hầu mạnh lên muốn mở mang bá» cõi thì ai cấm. Vả lại, trừ những biên giá»›i thiên nhiên như sông, núi, còn trong rừng và cánh đồng thì là m sao vạch được biên giá»›i, chỉ đắp má»™t mô đất (gá»i là phong å°)[4] để đánh dấu mà thôi. Cho nên uy quyá»n cá»§a má»™t chư hầu lan tá»›i đâu thì đó là biên giá»›i.
Bổn pháºn cá»§a chư hầu là má»™t hai năm má»™t lần phải lại triá»u cống thiên tá» - cống phẩm là sản váºt trong nước - trình bà y vá» tình hình cai trị trong nước; có sá»± xÃch mÃch gì vá»›i lân bang thì không được tá»± giải quyết lấy bằng vÅ© lá»±c mà phải để thiên tá» xá»; khi chư hầu chết, truyá»n ngôi lại cho con thì phải được thiên tá» chấp nháºn.
Ngược lại bổn pháºn cá»§a thiên tá» là phải che chở, giúp đỡ các chư hầu: nước nà o bị ngoại tá»™c xâm lăng thì Ä‘em quân lại cứu; nước nà o mất mùa thiên tá» cÅ©ng phải cứu trợ. Và năm năm má»™t lần, thiên tá» Ä‘i thăm hết các chư hầu má»™t lượt, dÄ© nhiên là chỉ tá»›i những nước lá»›n rồi bảo các nước nhá» tá»›i há»p để cùng tế lá»… thần núi (ngÅ© nhạc) và nghe các nguyện vá»ng cá»§a há».
Tá»›i đâu thiên tá» cÅ©ng cho má»i các ông già bà cả cao tuổi nhất lại chúc mừng và thăm há»i vá» dân tình. Dân tá»™c Trung Hoa đã có tục trá»ng ngưá»i già và o thá»i đó. Thiên tá» lại quan sát các sản phẩm trong nước, nghe các bản nhạc, các bà i hát trong các cuá»™c tế, lá»… ở má»—i triá»u đình, các bà i ca dao trong dân gian và sai ngưá»i chép lại, để biết phong tục má»—i noi, Ä‘á»i sống, nguyện vá»ng cá»§a dân. Những bà i hát trong dân gian đó được Khổng Tá» sau nà y sưu táºp thà nh bá»™ Kinh Thi, nhá» váºy chúng ta biết được khá đúng những tục lệ, ná»—i vui buồn, lo lắng, oán thán và tình yêu giữa nam nữ Trung Hoa cá»§a ba ngà n năm trước.
Trong các cuá»™c kinh lý đó, thiên tá» khen thương, khuyến khÃch ngưá»i tốt, trừng trị, răn Ä‘e kẻ xấu, khi trở vá» kinh đô, ông tế lá»… ở thái miếu, trình vá»›i các tiên vương vá» công việc cá»§a mình.
Theo nguyên tắc thì như váºy, chứ trong thá»±c tế thì chỉ độ má»™t thế ká»· sau khi nhà Chu dá»±ng nước, tục lệ tốt đẹp đó đã bị quên dần Ä‘i: thiên tá» có khi cả Ä‘á»i không ra khá»i nước mà có chư hầu 242 năm (như nước Lá»—) má»›i triá»u cống thiên tá» có ba lần.
Chế độ phong kiến đó có nhiá»u Ä‘iểm tốt:
- Nó giúp nhà Chu cai trị được má»™t lãnh thổ rá»™ng mênh mông gấp mưá»i đất cá»§a Chu mà không phải dùng nhiá»u quân đội, không tốn sức;
- Nó láºp được má»™t tổ chức có tráºt tá»±, trên dưới Ä‘á»u có quyá»n lợi và bổn pháºn, mà bổn pháºn cá»§a trên (thiên tá») nặng hÆ¡n cá»§a dưới, còn quyá»n lợi cá»§a trên thì Ãt: chư hầu lâu lâu má»›i phải cống cho thiên tá» má»™t cách tượng trưng, mà thiên tá» phải cho lại há» nhiá»u, phải giúp đỡ khi có chiến tranh, đói kém.
- Nó cho má»—i nước độc láºp trong má»™t liên hiệp, do đó vừa tạo được tinh thần quốc gia, vừa tạo được tinh thần tứ hải giai huynh đệ.
- Tinh thần quốc gia nhá» nó mà không hẹp hòi vì "đất nà o cÅ©ng là đất cá»§a nhà Chu, ngưá»i nà o cÅ©ng là dân cá»§a nhà Chu." Cho nên ta thấy dân má»™t nước khi không chịu được chế độ hà khắc cá»§a nhà cầm quyá»n thì bá» qua nước khác; má»™t kẻ sÄ© không được trá»n dụng ở nước nà y thì bá» qua nước khác: Khổng Tá», Mạnh Tá» và tất cả các kẻ sÄ© thá»i Xuân Thu và Chiến Quốc Ä‘á»u như váºy.
- Nó giúp nhà Chu Ä‘em văn minh truyá»n bá khắp các chư hầu; danh từ Trung Hoa (xứ văn minh ở trung tâm) có thể xuất hiện từ hồi đó;
- Nó trá»ng ý dân và hoà bình, giải quyết được những mâu thuãn giữa các nước nhá» mà không phải dùng đến vÅ© lá»±c. Nó tạo ra má»™t hình thức chiến tranh "lá»… độ", "quân tá»" rất đặc biệt, khắp thế giá»›i không thấy ở đâu cả, mà Marcel Granet đã chép lại rất kỹ trong cuốn La Civilisation Chinoise (Albin Michel - 1948), phần II, quyển III, chương III. Chỉ có tướng hai bên chiến đấu vá»›i nhau thôi, quân lÃnh đứng ở sau ngó, y như trong truyện Tam Quốc ChÃ. Trước khi ra tráºn há» bói, rồi định ngà y, giá» xáp chiến. Há» dùng chiến xa, khi gặp nhau, há» tặng nhay má»™t bình rượu, chà o há»i nhau, nếu chức tước ngang nhau thì má»›i giao chiến; nếu má»™t bên chức tước lá»›n hÆ¡n thì bên kia không dám đánh, sợ mang tiếng là vô lá»….
Có lần chiến xa cá»§a Tấn lún xuống bùn, không tiến được. Má»™t tướng Sở đứng nhìn và khuyên ngưá»i đánh xe cá»§a Tấn cách thoát ra khá»i chá»— lầy.
Äặc biệt nhất là lần Tống Tương Công giao chiến vá»›i quân Sở Thà nh vương ở sông Hoằng. Công tá» Mục Di bảo Tống Tương công:
- Quân há» nhiá»u, quân ta Ãt, nên đánh ngay khi há» chưa qua sông.
Tương công không nghe. Quân Sở qua sông rồi nhưng chưa bà y tráºn, Mục Di lại bảo:
- Nên đánh đi.
Tương công bảo:
- Äợi cho há» bà y tráºn xong đã.
Quân Sở bà y tráºn xong, quân Tống tấn công, và đại bại. Tương công bị thương ở đùi. Ngưá»i trong nước oán ông, ông nói:
- Äấng quân tá» ai lại là m khó ngưá»i khác trong lúc ngưá»i ta quẫn bách!
Há» cho thắng bại là do ý trá»i, mà giữ đạo đức, lá»… nghÄ©a là cái vinh dá»± cá»§a ngưá»i quân tá».
DÄ© nhiên những trưá»ng hợp kể trên khá hiếm, và nhiá»u khi hỠđâm chém nhau cÅ©ng rất hăng. Nhưng so vá»›i thá»i nay, thả má»™t trái bom mà san phẳng má»™t thà nh phố, giết cả mấy trăm ngà n dân là nh thì chúng ta phải nháºn rằng chúng ta dã man hÆ¡n cả ngưá»i xưa.
Thá»i Trung cổ, ở phương Tây (như Pháp chẳng hạn) cÅ©ng có chế độ féodalité mà ta dịch là phong kiến, nhưng sá»± thá»±c thì féodalité khác phong kiến Trung Hoa. Thá»i đó vua chúa cá»§a phương Tây suy nhược, các rợ (như Normand, Germain, Visigoth) ở chung quanh thưá»ng xâm lấn, cướp phá các thà nh thị, đôi khi cả kinh đô nữa, rồi rút lui. Các gia đình công hầu thấy sống ở kinh đô không yên ổn, triá»u đình không che chở được cho mình, phải dắt dÃu nhau vá» Ä‘iá»n trang cá»§a há», xây dá»±ng những châteaux forts vừa là lâu đà i vừa là đồn luỹ kiên cố, chung quanh có hà o; hỠđúc khà giá»›i, tuyển quân lÃnh để chống cá»± vá»›i giặc. Nông dân ở chung quanh Ä‘em ruá»™ng đất tặng lãnh chúa hoặc sung và o quân đội cá»§a lãnh chúa để được lãnh chúa che chở. Do đó mà má»™t số lãnh chúa khá mạnh, đất rá»™ng, quân đông, há» hợp lá»±c nhau Ä‘em quân cứu triá»u đình, được phong tước cao hÆ¡n, có khi lấn áp nhà vua nữa, và sau triá»u đình phải tốn công dẹp hỠđể thống nhất quốc gia. Nguyên nhân thà nh láºp chế độ phong kiến ở Äông và Tây khác nhau như váºy nên không thể so sánh vá»›i nhau được. Má»™t há»c giả Pháp bảo chế độ phong kiến cá»§a nhà Chu còn hữu hiệu hÆ¡n Liên Hiệp Quốc ngà y nay. Phải, lý thuyết thì như váºy, nhưng trên thá»±c tế nó cÅ©ng chỉ tốt đẹp được non 100 năm, rồi sau đó suy tà n dần, hoá ra vô hiệu, như sau nà y chúng ta sẽ thấy.
C. Chế độ tôn pháp
Cuối Ä‘á»i Thương, Trung Hoa đã dần dần bá» chế độ mẫu hệ mà chuyển sang chế độ phụ hệ, hỠđã truyá»n ngôi cho con cháu chứ không truyá»n ngôi cho em cùng mẹ.
Chu Công đặt ra những luáºt lệ chặt chẽ Ä‘á»i sau chép trong Kinh Lá»…, và gần đây được nhà Trung Hoa há»c Pháp Léon Vandermeersch nghiên cứu tỉ mỉ trong cuốn Wangdao ou la Voie royale (Ecole française d Extrême Orient - Paris 1977).
Dưới đây tôi chỉ giá»›i thiệu và i nét chÃnh.
Hồi đầu các vua nhà Thương truyá»n ngôi cho em, không có em má»›i truyá»n cho con; ngưá»i em lên ngôi, khi chết truyá»n ngôi lại cho con cá»§a vua anh trước. Cuối triá»u đại nhà Thương, lệ đó dần dần bãi bá»: ngôi vua luôn được truyá»n cho con, chứ không cho em. Nhà Chu bắt chước nhà Thương: Văn Vương mặc dầu có mấy ngưá»i em vẫn truyá»n ngôi cho con là VÅ© Vương. Chế độ láºp Ä‘Ãch tá» từ đó được Chu Công, má»™t chÃnh trị gia có tà i, em cá»§a VÅ© Vương, quy định, rồi dần dần ngà y cà ng được hoà n thiện, bổ sung; trong sá» gá»i là tôn (cÅ©ng Ä‘á»c là tông) pháp: (宗法).
Vua (thiên tá» hay chư hầu) lá»±a má»™t ngưá»i con mà truyá»n ngôi cho - theo nguyên tắc Ä‘Ãch tá» là con trưởng cá»§a hoà ng háºu - chỉ ngưá»i đó được là m thiên tá» hay vương còn những ngưá»i khác thì lãnh những tước nhá» hÆ¡n, lãnh địa cÅ©ng nhá» hÆ¡n, hoặc là m chư hầu, hoặc là m khanh, đại phu.
Ngưá»i con kế vị đó được gá»i là tá»± vương hay tá»± quân, là m chá»§ tế trong tôn miếu; những ngưá»i con khác chỉ là m bồi tế. Sá»± tiếm vị bị coi là má»™t tá»™i nặng, Khổng Tá» rất ghét.
Các gia đình đại phu cÅ©ng váºy: ngưá»i con kế nghiệp là m chá»§ tế, gá»i là "đại tôn", những ngưá»i khác là m tiểu tế, gá»i là "tiểu tôn". Có những thể chế quy định từng chi tiết trong các cuá»™c tế đó.
Trong gia đình thưá»ng dân, ngưá»i con trưởng luôn luôn được hưởng gia tà i, giữ việc hương khói. Äịa vị ngưá»i đó quan trá»ng nhất trong nhà nhưng trách nhiệm cÅ©ng lá»›n nhất: lo cho má»i ngưá»i trong nhà đủ ăn đủ mặc, dạy bảo ngưá»i dưới, chịu sá»± chê trách cá»§a gia tá»™c, xã há»™i nếu trong gia đình có kẻ nghèo đói hoặc hư há»ng, bị tá»™i, là m nhục tổ tiên.
Ngược lại, ngưá»i đó và cả vợ nữa, được ngưá»i trên nể, ngưá»i dưới tuân lá»i. Khi em còn nhá», ở chung nhà thì anh có quyá»n thay cha (đã mất); em lá»›n rồi, ra ở riêng, may mà già u có, sang trá»ng hÆ¡n anh thì vá» nhà vẫn phải lá»… phép vá»›i anh, có bổn pháºn giúp đỡ anh, mà không được khoe già u sang trước mặt anh.
Con gái không được quyá»n thừa kế[5], ra ở riêng rồi thì không còn địa vị gì trong nhà nữa, thà nh ngưá»i cá»§a gia đình bên chồng (nữ nhân ngoại tá»™c). Do đó có tinh thần trá»ng nam khinh nữ (nhất nam viết hữu, tháºp nữ viết vô).
Tổ chức đại gia đình đó rất thÃch hợp vá»›i chế độ nông nghiệp để đất Ä‘ai cá»§a gia đình không bị phân tán và o tay ngưá»i ngoà i, mà sá»± khai thác chung được dá»… dà ng, sá»± tiêu pha đỡ tốn kém. Nó tạo nên tinh thần gia tá»™c: giúp đỡ lẫn nhau, giữ danh dá»± chung cho nhau. Nhưng nó cÅ©ng gây nhiá»u tệ mà non ná»a thế ká»· trước nhóm Tá»± Lá»±c văn Ä‘oà n cá»§a ta đã vạch ra: nó bó buá»™c cá nhân quá, gây nhiá»u sá»± bất công, bất bình nếu gia trưởng không đà ng hoà ng, nó không khuyến khÃch tinh thần tá»± láºp, nhiá»u kẻ hoá ra ăn bám.
Muốn cho chế độ tôn pháp được vững, Ä‘á»i Chu tạo ra chữ hiếu và đỠcao hiếu đễ: con phải hiếu vá»›i cha mẹ, kẻ dưới phải tôn kÃnh ngưá»i trên và ai cÅ©ng nháºn rằng dân tá»™c Trung Hoa là dân tá»™c coi trá»ng chữ hiếu nhất. Vì trá»ng chữ hiếu, nên há» chú trá»ng đến tang lá»…, tế tá»±. Sá»± thá» phụng tổ tiên gần thà nh má»™t tôn giáo.
Chế độ tôn pháp rất quan trá»ng vá» chÃnh trị: nó chấm dứt chế độ thị tá»™c mà thay bằng chế độ gia tá»™c. Ngôi vua không còn do cả thị tá»™c lá»±a ngưá»i tà i năng nhất nữa, mà do cha truyá»n cho con, không truyá»n hiá»n nữa mà truyá»n tá». Chế độ đó theo truyá»n thuyết, có từ Ä‘á»i Hạ, nhưng Ä‘á»i Chu má»›i quy định nó rõ rà ng. Khi còn là má»™t bá»™ lạc và i vạn ngưá»i là cùng thì có thể truyá»n hiá»n được; khi đã phát triển thà nh má»™t nước có cả triệu ngưá»i thì sá»± truyá»n tá» (quân chá»§) là má»™t giai Ä‘oạn cần thiết, trước khi nhân loại tiến bá»™, có đủ Ä‘iá»u kiện để thà nh láºp chế độ dan chá»§, đại nghị.
Nhưng nó cÅ©ng có nhiá»u cái hại. Anh em, chú cháu tranh già nh nhau, chém giết nhau, không triá»u đại nà o tránh khá»i, mà hoà ng tá»™c là há» có nhiá»u kẻ bị bất đắc kỳ tá» nhất; lại thêm cÅ©ng vì ham ngôi báu mà vợ vua xen và o việc nước, lấn hết quyá»n hà nh cá»§a ngưá»i chồng nhu nhược, hiếu sắc, hoặc là cá»§a con, nhất là khi nó còn nhá», nạn đó là nạn ngoại thÃch; nạn thứ ba là phải dùng toà n hoạn quan ở trong cung, sợ mất huyết thống mà ngôi báu và o tay má»™t kẻ không cùng dòng máu vá»›i mình. Hai nạn ngoại thÃch và hoạn quan đã xảy ra từ Ä‘á»i Chu (có thể từ Ä‘á»i Thương nữa) và cà ng vá» sau cà ng tệ: có thá»i trong cung vua có tá»›i ba ngà n hoạn quan, có ông vua sợ viên thái giám như sợ cha; nếu mẹ vua mê má»™t thầy chùa giả là m hoạn quan thì triá»u đại bị hai cái tệ ngoại thÃch và hoạn quan má»™t lúc, nhất định là phải sụp đổ trong sá»± nhục nhã.
Từ Ä‘á»i Chu, có ngưá»i đã cảnh cáo vua chúa vá» hai nạn đó, và triá»u đại nà o cÅ©ng có má»™t hai ông vua tìm cách cấm ngặt bá»n hoạn quan xen và o việc nước, đặt ra những hình phạt rất nặng để trừng trị bá»n há», nhưng không hiệu quả, vì như váºy chỉ là trị ngá»n; gốc là chế độ quân chá»§ chuyện chế, chế độ Ä‘a thê, chế độ tôn pháp. Ả Ráºp, Ba Tư, Ai Cáºp ... Ä‘á»u bị nạn đó cả; phương Tây thì không có hoặc có mà rất Ãt, vì há» không có chế độ Ä‘a thê và chế độ tôn pháp.
*
Tôn giáo
CÅ©ng như hầu hết các dân tá»™c khác, ngưá»i Trung Hoa cho rằng trong vÅ© trụ phải có má»™t đấng sinh ra vạn váºt, là m chá»§ hết cả. Chắc hồi đầu há» có đấng đó như má»™t nguyên háºu, có tai, mắt, ý chÃ, tình cảm như ngưá»i, yêu dân, cứu giúp dân, sinh ra các giống lúa, mưa thuáºn gió hoà để nuôi dân,và há» gá»i đấng đó là đế, Thượng Äế. Thượng Äế cai quản các quá»· thần, cÅ©ng như vua có bách quan.
Nhưng từ cuối Ä‘á»i Thương, nhiá»u ngưá»i không tin rằng trá»i có hình dáng như ngưá»i nữa, chỉ là má»™t cái lý rất linh diệu và há» lá» mỠđưa ra thuyết âm dương biến hoá.
Há» lại nghÄ© rằng ngưá»i được bẩm sinh cái thiên lý, là m việc gì hợp vá»›i lẽ trá»i là phải, nghịch vá»›i lẽ trá»i là trái; thiên đạo và nhân sá»± quan hệ vá»›i nhau. Quan niệm "thiên nhân tương dữ" đó là má»™t nét đặc biệt cá»§a tÃn ngưỡng Trung Hoa.
Dù không tin Thượng Äế có hình dáng như ngưá»i nữa, nhưng há» vẫn cho rằng vua được Thượng Äế giao cho việc trị dân, vua như con cả cá»§a trá»i (thiên tá»), phải cúng tế trá»i, và chỉ vua má»›i có quyá»n thay muôn dân mà cúng tế trá»i thôi (tế giao); còn chư hầu thì ai ở phương nà o cúng tế các thần ở phương ấy: thần xã (đất Ä‘ai), tắc (mùa mà ng: Thần Nông), thần núi, sông...; kẻ sÄ© và dân thưá»ng thì tế tổ tiên cá»§a mình, cúng ông Táo, thần tà i, thần sinh sản (để có đông con, được mùa)... Ngoà i ra, cÅ©ng như má»i dân tá»™c thá»i đó, dân Trung Hoa rất tin bá»n đồng cốt, thầy pháp (há» gá»i là vu hÃch) và cúng ma quá»· để chúng khá»i là m hại mình. Há» có Ä‘iểm nà y khác: việc gì còn nghi ngá», há» cÅ©ng há»i tổ tiên, quá»· thần rồi má»›i quyết định.
Äại khái tÃn ngưỡng cá»§a ngưá»i Trung Hoa Ä‘á»i Chu như váºy. Có thể coi như má»™t tôn giáo được không? Nếu là tôn giáo thì gá»i nó là gì? Äa thần giáo? Thượng đế giáo (Déisme)? Nhưng ngoà i Thượng Äế ngưá»i Trung Hoa còn thá» cúng nhiá»u thần khác và tổ tiên nữa. Hay là vÅ© trụ giáo (?) như má»™t há»c giả phương Tây - mà tôi quên tên - đã đỠnghị?
Vả lại nó khác xa các tôn giáo Ki Tô, Do Thái, Pháºt, Hồi: không có giáo chá»§ (vua Trung Hoa chỉ thay mặt toà n dân mà tế trá»i thôi, không thuyết pháp cho dân), không có tổ chức giáo phẩm, chỉ có quan giúp vua coi vá» thiên sá»±:là m lịch, xem xét thiên tượng, định thá»i tiết cho việc canh nông, xem sao trên trá»i và quan thái bốc coi việc bói (bốc, phệ) để Ä‘oán việc cát hung; không có kinh kệ, không có giáo đưá»ng gì cả. Nhất là nó không quan tâm chút gì tá»›i sá»± cứu rá»—i, tế độ cá nhân, không nói đến lai sinh, không biết đến thiên đưá»ng, địa ngục, niết bà n...
Cho nên nhiá»u ngưá»i đã bảo Trung Hoa thá»i đó không có tôn giáo; và Henri Maspéro trong cuốn La Chine antique (PUF - 1965) tuy nháºn nó là má»™t tôn giáo, nhưng cÅ©ng không đặt cho nó má»™t tên nà o cả, chỉ bảo nó là má»™t tôn giáo có tÃnh cách xã há»™i (religion sociale) - chữ xã há»™i nà y hiểu theo nghÄ©a trái vá»›i cá nhân - mục Ä‘Ãch cá»§a nó là mưu hạnh phúc cho quốc gia, xã há»™i, toà n thể nhân dân: quốc gia được thăng bình, xã há»™i có tráºt tá»± mà nhân dân nhá» mưa thuáºn gió hoà mà được no ấm. Äó cÅ©ng là má»™t đặc Ä‘iểm nữa cá»§a dân tá»™c, cá»§a văn minh Trung Hoa.
Không có kinh kệ, không có giáo đưá»ng thì lòng tÃn ngưỡng cá»§a dân không mạnh, không có địa ngục thì dân không sợ; sá» chép má»™t ông vua Ä‘á»i Thương đã vác cung ra sân bắn trá»i và trong Kinh Thi có nhiá»u câu ca dao oán trá»i.
Ngay Khổng Tá» rất kÃnh trá»i mà cÅ©ng chỉ nhắc tá»›i trá»i trong má»—i má»™t câu: "Trá»i có nói gì đâu, bốn mùa thay đổi, vạn váºt sinh sôi, trá»i có nói gì đâu," cÆ¡ hồ ông chỉ coi trá»i là luáºt thiên nhiên thôi.
Sau ông, Mặc Tá» thấy tÃn ngưỡng cá»§a dân sa sút quá, muốn gây lại lòng tÃn ngưỡng thá»i Ân, Thương, láºp má»™t tổ chức như má»™t giáo phái, quy tụ được má»™t số tÃn đồ coi ông là giáo chá»§, nhưng Ãt ai theo và chưa được trăm năm, ngay môn đệ cá»§a ông cÅ©ng bá» luôn.
Phải tá»›i Ä‘á»i Hán, Trung Hoa má»›i có má»™t tổ chức tá»±a như má»™t tôn giáo tế độ cho cá nhân, tôi sẽ xét ở sau.
D. Tổ chức hà nh chÃnh
Triá»u đình - quan chế
Bên cạnh thiên tá» có những chức quan lá»›n mà danh hiệu má»—i triá»u đại má»™t khác, do đó má»—i sách chép má»™t khác, có khi cùng má»™t danh hiệu mà sách nay chỉ má»™t chức vụ nà y, sách khác chỉ má»™t chức vụ khác, và dụ danh hiệu trá»§ng tế chỉ má»™t chức quan coi vá» các việc riêng (chắc là ở trong cung) cá»§a vua, theo Henri Maspéro (La Chine antique); mà trong Trung Quốc sá» lược cá»§a Phan Khoang, lại chỉ má»™t chức coi việc hà nh chÃnh trong nước.
Chúng ta chỉ cần biết đại khái rằng Ä‘á»i Chu, triá»u đình đã có bốn chức như chức thượng thư Ä‘á»i sau: tư mã coi việc binh, tư khấu coi việc hình, tư đồ coi vá» canh nông, tư không coi vá» dân sá»±, ruá»™ng đất, đê Ä‘iá»u, đưá»ng sá ... (tức như bá»™ công thá»i sau)[6] - Váºy là chưa có hai bá»™: bá»™ lại, bá»™ há»™, vì chưa cần thiết, có thể giao cho những quan nhá».
Ngoà i ra có má»™t chức coi vá» việc riêng cá»§a vua (trá»§ng tế?); má»™t chức coi vá» việc ăn uống cá»§a vua (thiện phu); má»™t chức coi vá» kho lẫm (truyá»n phá»§); má»™t chức dạy thái tá» (sư phó?); dÄ© nhiên có má»™t quan coi các hoạn quan nữa.
Ở triá»u đình có ba chức quan nhá»: Chức coi vá» thiên sá»±, tế lá»…, lịch; Thái bốc coi vá» bói...; và Sá» coi vá» nhân sá»±, chép lại việc các đế vương Ä‘á»i trước, để lưu truyá»n những Ä‘iá»u các tiên vương đã đặt ra. Những Kinh, Thi, Thư,Lá»…, Nhạc Ä‘á»u do sá» quan là m ra. Äiểm nà y rất đặc biệt: không dân tá»™c nà o chép sá» kỹ như Trung Hoa.
Ngoà i kinh đô, nước chia ra là m châu, rồi tá»›i quáºn, lý (là ng), giao cho đại phu hoặc kẻ sÄ© cai trị.
Äiá»n chế
Äất nà o cÅ©ng là cá»§a nhà vua. Vua ban đất cho há» hà ng, bá» tôi để há» khai thác (đất đó gá»i là đất phong); há» lại giao cho má»™t ngưá»i quản lý, gá»i là tế. Viên nà y tuy là quản gia nhưng rất có quyá»n, những nông dân trong đất thuá»™c quyá»n cá»§a há», phải ná»™p cho há» má»™t phần mưá»i hoa lợi.
Ngưá»i ta thi hà nh phép tỉnh Ä‘iá»n (xét ở sau), chia ruá»™ng là m ba hạng: tốt, trung bình, xấu; đất trung bình thì số ruá»™ng được chia bằng hai số ruá»™ng tốt; đất xấu thì được bằng ba.
Tá»›i Ä‘á»i Xuân Thu, má»™t số nước như Tần cho má»i ngưá»i được tá»± tiện khai phá đất hoang, do đó phát sinh má»™t hạng chá»§ Ä‘iá»n, má»™t giai cấp má»›i già u có, dần dần có há»c.
Binh chế
Nhà Chu cho phép trưng binh. LÃnh, chiến xa, ngá»±a, bò, dân phải ná»™p cho nhà nước theo định số. Quân đội chia là m ngÅ© (năm ngưá»i lÃnh), lượng (năm ngÅ©) do má»™t tư mã cai quản, tốt (bốn lượng), lữ (năm tốt), sư (năm lữ) do má»™t đại phu là m suý cai quản, quân (năm sư) do má»™t viên tướng cai quản.
Theo nguyên tắc, thiên tá» có sáu quân, chư hầu có ba hoặc hai, má»™t tuỳ theo lá»›n nhá». Nguyên tắc đó Ãt khi được theo.
Pháp chế
Pháp chế cá»§a thá»i đó phân biệt hai giai cấp: quý tá»™c (đại phu) và dân thưá»ng (thứ dân).
Quý tá»™c mà phạm tá»™i thì xá» theo lá»…, nghÄ©a là theo tục lệ cá»§a giá»›i quý tá»™c; dân thưá»ng mà phạm tá»™i má»›i bị triá»u Ä‘inh xét theo hình luáºt, tá»™i nặng nhất thì bị nhục hình khắc chữ trên trán, cắt mÅ©i, chặt chân, thiến, xá» tá», xé thây, lăng trì, tru di tam tá»™c (há» cha, há» mẹ, há» vợ). Tá»™i nhẹ hÆ¡n thì bị gá»t đầu, hay đồ (đà y Ä‘i xa).
Bá»n quý tá»™c không bị nhục hình, hoặc bị thì được phép ná»™p tiá»n để chuá»™c tá»™i, do đó có câu: con nhà già u không bao giá» bị chết chém, phÆ¡i thây ở chợ.
Hình luáºt má»›i đầu không được ban bố trong dân gian, như váºy triá»u đình muốn áp dụng ra sao tùy ý, dân không được biết; dần dần vá» sau, má»›i được khắc lên đỉnh đồng cÅ©ng chỉ để ở trong cung thôi, rồi khắc lên gá»— treo ở kinh đô và các thị tứ[7].
Giáo dục
Từ Ä‘á»i Thương, Trung Hoa đã có chữ viết, má»›i đầu khắc trên giáp cốt, lên đồ đồng; rồi sau, từ đầu Ä‘á»i Chu (?) khắc bằng dao hoặc viết bằng sÆ¡n lên thẻ tre; su nữa lại viết bằng sÆ¡n trên lụa.
Có chữ viết thì có trưá»ng há»c. Tên trưá»ng há»c má»—i thá»i má»™t khác. Ta chỉ cần biết là trưá»ng chia là m hai cấp: tiểu há»c cho những trẻ từ 8 đến 14 tuổi, đại há»c cho thiếu niên từ 15 đến 20 tuổi.
Tiểu há»c dạy cho trẻ cách ứng đối, kÃnh nhưá»ng và há»c má»™t số chữ. Äại há»c dạy lục nghệ tức lá»…, nhạc, xạ (bắn cung), ngá»± (đánh xe), thư (viết chữ), số (toán há»c).
Con nhà bình dân thì há»c ở hương há»c (trưá»ng ở là ng), con nhà quý tá»™c há»c ở trưá»ng quốc há»c (kinh đô). Sá» chép như váºy, nhưng đầu Ä‘á»i Chu có lẽ chỉ con nhà quý tá»™c má»›i được há»c cấp đại há»c, biết lục nghệ để sau ra là m quan, còn con bình dân thì may lắm má»™t số rất Ãt được há»c và i năm ở tiểu há»c thôi.
Tá»›i gần cuối Ä‘á»i Xuân Thu, Khổng Tá» là ngưá»i đầu tiên mở trưá»ng tư thục để dạy trẻ em và thanh niên bất kỳ thuá»™c giai cấp nà o. Có thể ông cÅ©ng dạy lục nghệ, nhưng ông chú trá»ng nhất tá»›i sá»± đà o tạo má»™t số thanh niên tuấn tú (Ä‘a số trong giá»›i Ä‘iá»n chá»§ má»›i và quý tá»™c sa sút như chÃnh ông), dạy há» Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lá»…, Kinh Nhạc (có thể cả Kinh Dịch nữa), để há» thà nh những ngưá»i tà i, đức thay giai cấp quý tá»™c mà giúp vua chúa. Má»™t số môn sinh cá»§a ông đã giúp các vua và đại phu đương thá»i, thà nh những kẻ sÄ© có danh vá»ng.
Sau ông, môn đệ cá»§a ông gần thì như Tăng Tá», xa thì như Mạnh Tá» (há»c trò cá»§a cháu ná»™i ông, Tá» Tư), Tuân Tá» và nhiá»u nhà khác như Mặc Tá», Trang Tá»... noi gương ông mở trưá»ng dạy há»c, đà o tạo được giai cấp kẻ sÄ©; giai cấp nà y cà ng ngà y cà ng đông, uy tÃn cà ng tăn, chiếm được những địa vị cao trong chÃnh quyá»n, qua Ä‘á»i Hán thì gần như thay thế hẳn giai cấp quý tá»™c ở triá»u đình, trong dân gian.
Váºy chế độ huyết thống sá»›m chuyển qua quý tá»™c trà thức hai ngà n năm trước phương Tây, khiến ngưá»i phương Tây rất ngạc nhiên và rất phục, khen văn minh Trung Hoa là vô cùng độc sáng. Ngưá»i có công đầu là Khổng Tá»; ông tháºt xứng được mang danh hiệu vạn thế sư biểu.
E. Xã hội
Nông dân
Äất nà o cÅ©ng cá»§a nhà vua. Nhà vua chia Ä‘á»u cho nông dân theo phép tỉnh Ä‘iá»n. Chế độ đó có từ Ä‘á»i Thương, nhà Chu không thay đổi, chỉ tăng thêm diện tÃch cấp cho dân thôi.
Phép đó như sau: ngưá»i ta rạch ranh giá»›i thà nh từng khu vuông vức 900 mẫu (Ä‘á»i Thương là 700 mẫu); má»—i mẫu có sách bảo tương đương 600 mét vuông, có sách cho là 1200 mét vuông. Má»—i khu chia là m chÃn phần bằng nhau, má»—i phần 100 mẫu. Tám phần chung quanh chia cho 8 nông dân từ 20 tuổi đến 60 tuổi để cà y cấy và nuôi vợ con. Khi con trai được 20 tuổi thì được cấp cho má»™t phần khác. Phần ở giữa để lại má»™t Ãt là m chá»— ở cho 8 gia đình, còn lại bao nhiêu 8 gia đình cà y cấy chung ná»™p lúa cho nhà vua. Hình miếng đất khi chia như váºy giống chữ tỉnh nên gá»i là phép tỉnh Ä‘iá»n. Theo má»™t số há»c giả Trung Hoa gần đây thì phép đó là chế độ cá»™ng sản nguyên thá»§y còn sót lại cá»§a Trung Hoa.
Dân phải lo cà y cấy phần công Ä‘iá»n ở giữa rồi má»›i cà y cấy phần tư Ä‘iá»n cá»§a mình. Như váºy số lúa ná»™p cho nhà vua cÅ©ng và o khoảng má»™t phần mưá»i số thu hoạch cá»§a má»—i gia đình.
Không được phép trồng cây lá»›n trong ruá»™ng, sợ mất đất trồng lúa, nhưng được phép trồng dâu, rau, cây ăn quả chung quanh nhà . CÅ©ng không được phép trông độc má»™t giống lúa, sợ giống đó mất mùa thì sẽ đói. Dân Trung Hoa suốt mấy ngà n năm, thá»i nà o cÅ©ng lo đói. Má»—i gia đình phải nuôi năm con gà mái và hai con lợn nái.
Nhưng còn những khu đất, vì lẽ nà y lẽ khác, nhà vua không chia cho dân, chẳng hạn rừng, đất lầy chỉ trồng được sáºy, cá» lác, Ä‘ay. Những đất đó dân được tá»± ý khai thác nhưng phải đóng thuế cho vua. HỠđốt rừng, là m rẫy như đồng bà o Thượng cá»§a ta, sau 4-5 năm đất cằn cá»—i, há» Ä‘i kiếm đất khác. Äá»i sống nông dân rất vất vả. Trong Kinh Thi có nhiá»u bà i dân phà n nà n phải săn chồn, mèo rừng, lợn rừng, hoặc hái lá dâu, dệt vải cho quý tá»™c. Mùa đông thì há» phải ra thị trấn là m má»i công việc lặt vặt cho giá»›i đó mà thá»i xưa gá»i là quân tá».
Dù sao chế độ đó cÅ©ng có lợi cho dân là được má»™t Ä‘á»i sống đảm bảo. Khi tá»›i 60 tuổi, không là m việc được nữa thì trả lại đất cho vua, chúa; và được nhà nước nuôi nấng. Những con côi, kẻ tà n táºt cÅ©ng được trợ cấp? Nếu được váºy thì há» sướng hÆ¡n bá»n nông nô (serf) cá»§a châu Âu thá»i Trung Cổ.
Äầu Ä‘á»i Chu nông cụ chưa tiến bá»™, phần nhiá»u bằng đá mà i, vì đồng hiếm, rất đắt, cho nên sá»± khai hoang cÅ©ng tiến cháºm.
Äất ruá»™ng là công Ä‘iá»n, cá»§a triá»u đình và quý tá»™c (quý tá»™c được vua phong cho má»™t khu lá»›n, nhá» tuỳ chức tước); triá»u Ä‘inh và quý tá»™c chia Ä‘á»u cho dân là m, đủ cung cấp cho bá» trên và dư sống, nên nhà Chu không cần dùng nô lệ như Roma thá»i cổ. (Lối sản xuất đó không giống lối sản xuất thá»i cổ ở phương Tây, Marx gá»i là lối sản xuất cá»§a châu Ã). Khi thắng má»™t dân tá»™c nà o, nhà Chu cÅ©ng bắt lÃnh và má»™t số dân cá»§a địch mang vá», bắt là m nô lệ, nhưng không dùng và o việc sản xuất mà chia cho các quý tá»™c dùng là m nô tỳ. Bá»n nà y tuy có thể bị chá»§ bán hay cho ngưá»i khác được, nhưng thưá»ng được đối đãi má»™t cách nhân đạo, tình cảnh không bi đát như nô lệ phương Tây.
Vả lại tiểu công nghệ chỉ má»›i hÆ¡i phát đạt, và có tÃnh cách gia đình, cha truyá»n con nối, do đó có tục lệ lấy tên nghá» là m tên há» (như trên tôi đã nói), mà nô lệ cÅ©ng không cần thiết trong công nghiệp.
Sá»± trao đổi sản váºt giữa các nước dần dần thịnh lên, tạo nên má»™t giá»›i thương nhân có địa vị khá. Ngưá»i ta dùng những miếng đồng, khúc lụa, những mảnh và ng, những viên ngá»c là m tiá»n tệ để trao đổi hà ng hóa[8]. Vá» sau ngưá»i ta đúc tiá»n bằng đồng.
Äồng, sắt, và ng bạc thá»i đó gá»i chung là kim (金). Và ng bạc gá»i là quý kim, sắt, thiếc gá»i là ác kim. Váºy Ä‘á»c sách Trung Hoa thá»i cổ, nếu gặp chữ thiên kim (chẳng hạn tặng ai thiên kim, váºt đáng giá thiên kim...) thì không nhất thiết là má»™t ngà n lượng hay má»™t cân và ng đâu, có thể chỉ là má»™t ngà n đồng tiá»n bằng đồng, và thưá»ng thưá»ng thiên kim chỉ có ý nghÄ©a là quý giá thôi.
Giá»›i quý tá»™c cai trị dân, bảo vệ nước... thá»i đó gá»i chung là quân tá» (con cá»§a vua, cÅ©ng như thiên tá» là con cá»§a trá»i), bắt dân cung cấp đủ thứ; há» có trưá»ng há»c cho con cháu, có những tục lệ riêng và rất ham săn bắn như quý tá»™c phương Tây. Chỉ há» má»›i thưá»ng có thịt để ăn, còn dân thì ăn rau, cá. Ngưá»i ta gá»i há» là "bá»n ăn thịt" (thá»±c nhục giả). Äiểm đó cÅ©ng giống phương Tây nữa.
Cưới há»i
Ruá»™ng thưá»ng cách xa là ng xóm. Cuối thu đầu đông công việc đồng áng đã xong, nông dân trở vá» là ng ở, là m các viêc thá»§ công. Mùa xuân há» lại trở ra ruá»™ng, sống chung trong nhiá»u trại ruá»™ng. Khi thiên tá» là m lá»… tế giao rồi thì mùa là m ruá»™ng bắt đầu; và lúc đó cÅ©ng là mùa há»™i hè cá»§a nông dân.
Má»™t viên quan gá»i là môi sÄ© (hay môi sư: mei che) hoặc cao môi tuyên bố rằng trai gái được phép tá»± do há»™i há»p vá»›i nhau. Thanh nam thiếu nữ từ 15 tuổi trở lên há»p vá»›i nhau thà nh từng nhóm hay từng cặp, ra những chá»— ngoà i đồng mà tục lệ đã định trước, để cùng nhau ca hát, tá» tình, giao hợp ở giữa trá»i[9]. Cả mùa xuân và mùa hè, hỠđược tá»± do ái ân như váºy, qua thu đông thì bị cấm. Tá»›i mùa thu nếu thiếu nữ có mang thì cặp trai gái là m lá»… cưới nhau (có thể má»i môi sÄ© là m chá»§ lá»…), và cô dâu vá» nhà chồng. Có chồng rồi thì mùa xuân há» không ra đồng hát nữa.
Nếu mùa thu, thiếu nữ không có mang, thì mùa xuân sau hỠlại đi hát với chà ng trai cũ hay một chà ng trai nà o khác, tuỳ ý. Nam được phép "chơi xuân" theo cách đó tới 30 tuổi, nữ tới 20 tuổi. Và hễ thà nh gia thất rồi thì thôi, hỠkhông đi hát nữa.
Trong Kinh Thi, phần Quốc phong (gồm ca dao trong dân gian cá»§a các nước) có má»™t số bà i chép vá» tục đó, chẳng hạn bà i Äông môn chỉ văn (cao dao cá»§a nước Trần) mà tôi trÃch dưới đây bốn câu do Tạ Quang Phát dịch (Thi kinh táºp truyện - Sà i Gòn 1969):
...Chá»n tìm buổi sáng tốt là nh,
Phương nam đồng phẳng để dà nh hội nhau.
Gai thá»i chẳng kéo dệt đâu,
Há»p cùng múa hát ở ngoà i chợ thôi...
hoặc bà i Trăn Dữ Vị (ca dao cá»§a nước Trịnh), tôi trÃch và dịch nghÄ©a như sau:
...PhÃa bên kia sông Vị,
Có má»™t chá»— rá»™ng rãi thÃch thú.
Trai gái tới đó,
Cùng nhau nô đùa,
Tặng nhau hoa thược dược.[10]
Tục đó rất giống tục Thái trắng và Thái Ä‘en ở Bắc Việt gần đây[11], chỉ khác là ngưá»i Thái thì sang hay hèn Ä‘á»u tá»›i mùa xuân là ra đồng giao duyên vá»›i nhau, còn ở Trung Hoa thá»i xưa chỉ là hạng thưá»ng nhân, nông dân má»›i lá»±a bạn trăm năm theo cách đó[12]. Giá»›i quý tá»™c nghiêm khắc hÆ¡n: từ 10 tuổi, con trai con gái dù là anh em ruá»™t thịt, cÅ©ng phải sống cách biệt; khi cưới há»i, phải nhỠông mai hay bà mai là m trung gian. Riêng bá»n vua chúa có tục nà y cÅ©ng lạ: má»™t công chúa nước nà y được má»™t ông vua hay má»™t hoà ng tá» nước khác cưới, thì khi vá» nhà chồng dắt theo má»™t em gái và dăm ba thị nữ để hầu hạ mình và cả chồng mình ở nước ngưá»i nữa. Váºy là em gái và thị nữ có thể thà nh cung phi cá»§a chồng.
Chôn cất
Ngưá»i ta khai quáºt được má»™t số má»™ các vua chúa Ä‘á»i Thương thấy ông vua nà o chết cÅ©ng có nhiá»u ngưá»i bị chôn sống theo. Nhà Chu bá» tục đó và cả tục giết ngưá»i để tế thần nữa. Những ngưá»i bị chôn sống theo vua được thay bằng những tượng gá»—, đá, đồng.. Rồi những Ä‘á»i sau lại thay bằng những bá»™ đồ và ng mã. Tục nà y truyá»n qua nước ta, ngà y nay vẫn chưa bỠđược. Sá»± mê tÃn sống dai tháºt!
Äá»c Kinh Lá»… chúng ta thất sá»± chôn cất Ä‘á»i Chu theo những nghi thức rất phiá»n phức, và nhiá»u khi rất xa xỉ, nhất là trong giá»›i quý tá»™c. Phải dùng má»™t lá»›p quan (tà i) ở trong, má»™t lá»›p quách ở ngoà i, tốt xấu, dà y má»ng tuỳ cấp báºc. Ngưá»i ta bá» nhiá»u châu báu và o trong quan tà i, đồ đạc thưá»ng dùng cá»§a ngưá»i chết được chở ra má»™ để bà y hoặc đốt, thà nh thá» má»™t đám tang có vẻ như má»™t đám rước, dà i cả cây số.
Äầu Ä‘á»i Chiến Quốc, Mặc tá» chỉ trÃch mạnh thói đó.
3.Thá»i Äông Chu
A. Nguyên nhân suy vi
Dưới chế độ quân chá»§ thế táºp (cha truyá»n con nối) mà không láºp hiến thì triá»u đại nà o cÅ©ng chỉ được và i ba ông vua giá»i, còn thì toà n là hạng tầm thưá»ng hoặc u mê, dâm loạn, tà n bạo. Triá»u đại nà o may lắm thì khi sắp bị diệt, được má»™t ngưá»i trong hoà ng tá»™c có tà i năng cứu vãn mà phục hưng được trong má»™t thá»i gian như nhà Hán ở Trung Hoa.
Trong lịch sá» nhân loại chỉ ngưá»i Roma được hưởng má»™t cảnh thịnh trị dà i từ năm 30 TrCN đến năm 180 sau CN, nhá» má»™t loạt minh quân tà i giá»i nối tiếp nhau nắm quyá»n: Nerva, Trajan, Hadrian, Antonius và Marcus Aurelius. ÄÆ°á»£c váºy là nhá» Trajan, Hadrian Ä‘á»u không có con, còn các con trai cá»§a Antonius thì chết sá»›m; và các ông vua đó lá»±a má»™t ngưá»i có tà i năng, nháºn là m con nuôi, chỉ bảo cho việc trị nước, rồi dần dần giao phó quyá»n hà nh cho. Tá»›i Ä‘á»i cuối cùng, Marcus Aurelius (má»™t hiá»n triết nổi tiếng) có má»™t ngưá»i con trai là Commodus, nối ngôi ông vì ông quên không chỉ định ngưá»i kế vị, tức thì cảnh há»—n loạn bùng phát láºp tức, mà ná»n hoà bình Roma (Pax Romana) cÅ©ng chấm dứt. Váºy thá»i rá»±c rỡ cá»§a Roma là nhá» chế độ quân chá»§ không có tÃnh cách thế táºp mà có tÃnh cách truyá»n hiá»n.
Theo truyá»n thuyết thì dân tá»™c Trung Hoa cÅ©ng được má»™t thá»i thịnh trị như váºy trong ba Ä‘á»i vua: Nghiêu, Thuấn, VÅ©. Nghiêu không truyá»n ngôi cho con mà truyá»n ngôi cho má»™t hiá»n thần là Thuấn. Thuấn cÅ©ng truyá»n ngôi cho má»™t hiá»n thần là VÅ©, rồi từ VÅ© trở Ä‘i, không truyá»n hiá»n nữa mà truyá»n tá». Khổng Tá» cho thá»i Nghiêu, Thuấn là thá»i đại hoà ng kim cá»§a Trung Hoa, coi hai ống đó là thánh, mẫu má»±c cho các Ä‘á»i vua sau; như váºy là ông cho rằng chế độ truyá»n hiá»n tốt nhất, chế độ truyá»n tá» cá»§a Hạ, Thương, Chu Ä‘á»u không bằng, ông tạm phải theo váºy thôi.
Nhà Chu chỉ thịnh được trong khoảng trăm năm đầu, rồi từ Ä‘á»i Mục vương thế ká»· X trước tây lịch, các vua Ä‘á»u tầm thưá»ng, tá»›i Ä‘á»i vua thứ 12, U vương (thế ká»· VIII TrCN) thì và o hạng Kiệt, Trụ, vì mê nà ng Bao Tá»±, bị rợ Khuyển Nhung ở phÃa tây và o chiếm kinh đô rồi giết[13], chư hầu láºp con là Bình vương lên thay.
Bình vương sợ bị rợ phÃa tây tấn công nữa, năm 770 TrCN dá»i đô sang phÃa đông, tá»›i Lạc Ấp, nÆ¡i VÅ© vương đã cho láºp má»™t thị trấn để dá»i má»™t số dân nhà Thương lại đó vì ngại há» nổi loạn.
Từ đây bắt đầu thá»i Äông Chu, và cÅ©ng bắt đầu thá»i suy vi cá»§a chế độ phong kiến.
Chế độ nà y tuy có ưu điểm như tôi đã kể nhưng cũng có nhược điểm.
- Nó không thể vững lâu được vì phải dá»±a và o quyá»n cá»§a thiên tá» nhà Chu. Mà nhà Chu thì phải cắt dần đất Ä‘ai phong cho các vương hầu công khanh nên má»—i ngà y má»™t hẹp lại, trông và o sá»± cống hiến cá»§a chư hầu thì không được bao nhiêu, vì danh nghÄ©a còn phải giúp lương thá»±c cho chư hầu những năm há» mất mùa hoặc có chiến tranh, do đó cà ng ngà y cà ng nghèo Ä‘i.
Chư hầu trái lại, ở xa kinh đô nhà Chu, tá»± ý mở mang đất Ä‘ai, thôn tÃnh kẻ yếu ở chung quanh, hùng cứ má»™t phương. Vì váºy số bá»™ lạc cứ giảm dần từ 1600 xuống 1000, 500... 100, mà các chư hầu hùng cưá»ng đất Ä‘ai má»—i ngà y má»™t rá»™ng, gấp năm gấp mưá»i thiên tá». Những chư hầu nhá» bị chư hầu lá»›n ức hiếp, cầu cứu vá»›i thiên tá», thiên tá» không cứu nổi, thế là chế độ chỉ còn có cái danh mà không có cái thá»±c.
- Má»™t lẽ nữa là đế quốc rá»™ng quá, sá»± cai trị khó quá. Các chư hầu lo giải quyết những khó khăn cá»§a chÃnh há», khuếch trương thế lá»±c cá»§a há», không quan tâm tá»›i chÃnh quyá»n trung ương nữa, không biết tá»›i thiên tá» nữa.
Do những lẽ kể trên mà nhà Chu ở Lạc Dương má»—i ngà y má»™t thu nhá» lại, nhà vua chỉ còn cái danh là thiên tá», mất hết quyá»n hà nh, không có quân đội, tuy khá»i lo bị các rợ xâm chiếm vì có các chư hầu ở Bắc và Tây che chở, nhưng lại phải tuỳ thuá»™c bá»n chư hầu hùng cưá»ng đó, có khi chÃnh hỠđặt mình lên ngôi thiên tá» nữa để thi hà nh má»—i má»™t chức vụ là tế Trá»i, Äất má»—i năm và lâu lâu đóng má»™t vai trò trá»ng tà i bất lá»±c và bất đắc dÄ© trong những vụ xung đột nhá» giữa các chư hầu. Triá»u đình nhà Chu chỉ có má»™t số quan Ãt á»i và vô tà i, chẳng có việc gì để là m và quyá»n hà nh không lan ra khá»i miá»n lân cáºn cá»§a kinh đô. Tá»›i thá»i Chiến Quốc (coi ở sau), Tần có lần đòi chÃn cái đỉnh cá»§a Chu, Triệu lấy tế Ä‘iá»n (ruá»™ng mà hoa lợi dùng và o việc tế lá»…) cá»§a Chu; và khi các chư hầu Ä‘á»u tá»± xưng vương cả - tức tá»± coi mình ngang hà ng vá»›i vua Chu - thì vua Chu cÅ©ng phải khép nép tâng há» lên là vương mà tá»± xưng là tiểu quốc.
B. Thất Bá
Nhà Chu suy thì chư hầu nà o mạnh nhất sẽ đứng ra thay quyá»n thiên tá», là m bá chá»§ các chư hầu, liên kết hỠđể bảo vệ Chu, chống ngoại xâm, và cÅ©ng để giải quyết những xÃch mÃch giữa há» vá»›i nhau.
Thế ká»· VII và VII TrCN là thá»i đại cá»§a các bá chá»§ đó. Sá» gia thá»i xưa chỉ nói tá»›i ngÅ© bá, tức:
- Hoà n công nước Tá».
- Văn công nước Tấn.
- Mục công nước Tần.
- Tương công nước Tống.
- Trang vương nước Sở.
mà không kể tá»›i hai vị bá ở cuối Ä‘á»i Xuân Thu:
- Hạp Lư nước Ngô.
- Câu Tiễn nước Việt.
Có lẽ vì hai nước Ngô Việt ở phÃa đông nam, dưới sông Dương Tá», tuy hùng cưá»ng má»™t thá»i nhưng không văn minh như các nước ở lưu vá»±c sông Hoà ng Hà .
TỠHoà n công
Nước TỠở miá»n SÆ¡n Äông ngà y nay, thá»i đó đã chiếm được hết bán đảo SÆ¡n Äông, nên đất Ä‘ai rất rá»™ng, có núi, có biển, có nhiá»u tà i nguyên (quan trá»ng nhất là muối), kinh tế và thương mại thịnh nhất: chở đồng, sau nà y thêm sắt nữa, từ phương nam lên bằng thuyá»n theo các con sông, để bán cho cả miá»n bắc Trung Hoa; muối thì bán cho cả miá»n Äông Trung Hoa. Tá» lại đúc những đồng tiá»n đầu tiên. Nhá» váºy mà Tá» già u nhất, và há»… già u thì văn hoá cÅ©ng cao, vượt hẳn nhà Chu.
Những tiến bá»™ đó phần lá»›n là công lao cá»§a Quản Trá»ng, nhà chÃnh trị có tà i nhất thá»i Xuân Thu, được vua Tá» rất tin và trá»ng. Tuy Quản Trá»ng xuất thân trong giá»›i bình dân mà Hoà n công dùng là m tướng quốc, quyá»n hÆ¡n cả các "cha anh" cá»§a nhà vua.
Quản Trá»ng biết trá»ng lá»… nghÄ©a liêm sỉ, lại có sáng kiến hiệu triệu các chư hầu trước sau chÃn lần (hay mưá»i má»™t lần) thá» vá»›i nhau (minh thệ) cùng "tôn vương" (tức tôn vua Chu) và "nhương di" chống sá»± xâm lăng cá»§a các "ngoại tá»™c" (các dân tá»™c ở ngoà i).
Ông Ä‘em quân Ä‘uổi rợ Äịch, giúp Vệ láºp lại được nước, nên được chư hầu tin. Nước Sở vì bá»™i lá»—i thá», ông há»p chư hầy Ä‘em quân phạt Sở. Như váºy, bất chấp thiên tá» mà ra lệnh cho chư hầu, nhưng ông có công vá»›i Trung Hoa, cho nên Ä‘á»i sau, Khổng Tá»cÅ©ng phải khen ông trong Luáºn ngữ: "Quản Trá»ng giúp Hoà n công, khiến Hoà n công là m bá các chư hầu, thiên hạ quy vá» má»™t mối, nhân dân đến ngà y nay còn mang Æ¡n ông. Nếu không có ông thì ngà y nay chúng ta phải gióc tóc, mặc áo có vạt bên trái (như ngưá»i Di Äịch) rồi."
Tà i chÃnh trị cá»§a ông ở Ä‘iểm ông đã láºp ra lệ "minh thệ" (ăn thá») và giữ nó được suốt Ä‘á»i. Không ai sợ thiên tá» nữa thì ông lợi dụng lòng sợ quá»· thần cá»§a má»i ngưá»i. Các vua chư hầu hoặc các đại diện cá»§a há» tá»›i dá»± "minh thệ" khì không ai được xâm phạm, vì được quá»· thần che chở rồi; và các chư hầu phải trừng trị kẻ phản ước.
Giữa các chư hầu liên minh, có tình anh em với nhau, giúp đỡ nhau, chết thì phải phúng điếu.
Lá»… nghi rất tôn nghiêm. Các chư hầu há»p nhau trên má»™t cái "đà n", ngưá»i ta lá»›n tiếng khấn quá»· thần, Ä‘á»c bản văn lá»i thá», giết má»™t con trâu rồi chôn bản văn đó vá»›i xác con trâu hay máu cá»§a nó. Má»—i ngưá»i quệt và o môi má»™t Ãt máu trâu rồi lá»›n tiếng thá».
Cần nhất là phải giữ chữ tÃn, thì các chư hầu má»›i Ä‘oà n kết và xã há»™i má»›i khá»i loạn. Có thể vì váºy mà sau nà y Khổng TỠđỠcao đức tÃn, đặt nó gần ngang hà ng vá»›i nhân, lá»…, nghÄ©a, coi nó là đức cần thiết cá»§a ngưá»i quân tá» (ngưá»i trị dân). Äó là má»™t nét đặc biệt cá»§a đạo Khổng, và má»™t số há»c giả phương Tây ngà y nay cÅ©ng nháºn rằng không dân tá»™c nà o trá»ng đức tÃn bằng dân tá»™c Trung Hoa.
Quản Trá»ng đủ tư cách, tà i năng để bắt các chư hầu giữ chữ tÃn (ông há»p chư hầu để phạt Sở, nước bá»™i tÃn), nhưng Ä‘á»i sau (thế ká»· VI TrCN), có nhiá»u chư hầu, nhất là Sở, lợi dụng lệ "minh thệ" để chinh phục má»™t nước nhá» hÆ¡n, sau cùng "minh thệ" mất hết ý nghÄ©a và bị bá» luôn.
- Sau Tá» Hoà n công, Tấn Văn công lên thay là m bá, Chu lại bị rợ XÃch Äịch quấy nhiá»…u, há»™i chư hầu đánh dẹp rồi rước thiên tá» vá» ngôi; Sở lúc đó bị coi gần như Di Äịch vì chưa văn minh, tranh dà nh vá»›i Tấn, ông thắng há» rồi há»™i chư hầu mà thá» "tôn nhà vua, không được hại lẫn nhau".
Qua Ä‘á»i sau, Tấn và Tần tranh nhau địa vị bá. Tần Mục công được Bách Lý Há» là m tướng, Ä‘uổi được rợ Tây Nhung, mở rá»™ng thêm đất; xưng bá, nhưng chưa đủ sức tranh ngôi minh chá»§ cá»§a Tấn.
Tống Tương công, sau khi Hoà n công chết, định thay là m minh chá»§, há»™i chư hầu mà việc không thà nh, sau lại há»™i má»™t lần nữa, bị Sở bắt, cuối cùng Ä‘em quân đánh Sở, thua, chết. Có sá» gia loại ông ra khá»i hà ng ngÅ© bá.
Sở Trang vương ở phương Nam mạnh nhất, đất rất rá»™ng, diệt được và i rợ, khai thác thêm đất Ä‘ai, đánh Tống, phá Tấn, là m bá chá»§ chư hầu, tá»± xưng vương, có ý nhòm ngó chÃn cái đỉnh cá»§a nhà Chu.
Cuối thá»i Xuân Thu, vua nước Ngô là Hạp Lư dùng má»™t vong thần cá»§a Sở là NgÅ© Tá» Tư, đánh nước Sở, đại thắng, oai danh lừng lẫy, sau đánh vá»›i Câu Tiá»…n bị thương rồi chết.
Câu Tiá»…n, vua nước Việt, bị cháu Hạp Lư là Phù Sai đánh thua, phải xin hoà , sau tá»§i nhục sống mưá»i năm mưu tÃnh chuyện báo thù, được Phạm Lãi giúp, bà y mưu dâng nà ng Tây Thi cho Phù Sai để Phù Sai mê sắc mà bá» bê việc nước; rốt cuá»™c Câu Tiá»…n diệt được Ngô, thanh thế chấn động khắp nÆ¡i (thế ká»· V TrCN), thà nh bá chá»§ miá»n Äông Nam. Phạm Lãi biết trước Câu Tiá»…n sẽ giết công thần khi kẻ thù đã bị diệt nên bá» Ä‘i ở ẩn. Có thuyết nói ông dắt theo nà ng Tây Thi Ä‘i chu du NgÅ© hồ; có thuyết bảo ông qua xứ Äà o (?) đổi tên là Chu công, khai phá đất Ä‘ai, mục súc, buôn bán mà già u lá»›n.
Váºy thá»i Xuân Thu, các bá hiệu triệu "tôn Chu, nhương Di", mà sá»± thá»±c chỉ là má»™t cá»› để khuếch trương thế lá»±c, thôn tÃnh các nước nhá», mở mang đất Ä‘ai, cà ng ngà y cà ng gây thêm sá»± mất quân bình giữa lá»±c lượng các nước lá»›n, nhá». Äầu Ä‘á»i Chu, có 1800 nước (có sách nói 800 nước), tá»›i đầu thá»i Xuân Thu còn khoảng 150 nước, cuối Ä‘á»i Xuân Thu còn lại khoảng bốn chục nước mà chỉ có bảy nước là mạnh, còn những nước khác như Vệ, Trịnh, Äằng, Cá»... Ä‘á»u thà nh nước phụ dung cá»§a bảy nước mạnh cả.
Xuân Thu cÅ©ng là thá»i xung đột, đối láºp giữa Nam và Bắc. Bắc gồm những nước cÅ© trên lưu vá»±c sông Hoà ng Hà , văn minh rồi, phải ngăn chặn sá»± xâm lấn cá»§a các nước phương Nam, nhất là cá»§a Sở, má»™t dân tá»™c bán khai, không có lá»… nghÄ©a, hung hăng, hiếu chiến, chỉ muốn bà nh trướng. Nếu Sở thá»i đó diệt được các nước phương Bắc thì văn minh Trung Hoa chắc thụt lùi má»™t thá»i khá lâu.
C. Thá»i đại đồ sắt
Má»—i phát minh lá»›n vá» kỹ thuáºt Ä‘á»u có ảnh hưởng tá»›i xã há»™i, là m thay đổi cả nếp songs, nếp suy tư, tâm tÃnh con ngưá»i, khiến cho ná»n văn minh qua má»™t khúc quẹo, có váºy thì lịch sá» nhân loại má»›i tiến được. Thá»i trung cổ, phương Tây phát minh ra súng đại bác mà háºu quả là chiến tranh Tháºp tá»± quân[14]. Thế ká»· XVIII sá»± phát minh ra máy chạy bằng hÆ¡i nước, đánh dấu bước đầu cá»§a văn minh cÆ¡ giá»›i và gây ra các cuá»™c cách mạng ở châu Âu. Thế ká»· cá»§a chúng ta tìm ra được cách lá»c dầu má» và chế tạo được phi cÆ¡ dùng trong thế chiến thứ nhất; hiện nay là thá»i đại cá»§a năng lượng nguyên tá» và điện tá», và qua đầu thế ká»· sau thế giá»›i sẽ có những biến chuyển lá»›n lao vô cùng không ai tiên Ä‘oán được.
Sá»± biến chuyển nà o má»›i đầu cÅ©ng gây cảnh há»—n loạn trong xã há»™i, ngưá»i thá»§ cá»±u thì chán nản, bi quan,ngưá»i tin tưởng thì hung hăng tà n nhẫn, nhưng dần dần - thá»i xưa phải và i ba trăm năm hay hÆ¡n, thá»i nay chỉ khoảng dăm bảy chục năm, má»™t trăm năm - xã há»™i sẽ ổn định theo má»™t tráºt tá»± má»›i, như váºy là tiến được má»™t bước má»›i. Má»™t thá»i gian sau lại có những phát minh quan trá»ng nữa, xã há»™i lại thay đổi nữa, có Ä‘iểm tốt hÆ¡n mà có thể có Ä‘iểm xấu hÆ¡n trước. Con đưá»ng tiến hoá cá»§a nhân loại như váºy. Äá»i ngưá»i trung bình chỉ được 60 - 70 năm, có là bao. Äá»c lịch sá» nhân loại chúng ta má»›i cảm thông được vá»›i cổ nhân và vá»›i ngưá»i thá»i đại chúng ta nữa.
Ở Trung Hoa sá»± xuất hiện cá»§a đồng đã đánh dấu bước đầu văn minh Ä‘á»i Thương; rồi khoảng 1.200 năm sau, sá»± xuất hiện cá»§a đồ sắt còn quan trá»ng hÆ¡n nhiá»u, chỉ trong khoảng 250 năm, là m cho xã há»™i Trung Hoa xáo trá»™n vá» má»i phương diện, nhưng chÃnh nhỠđó mà cảnh há»—n loạn thá»i Xuân Thu và Chiến Quốc mau chấm dứt được để rồi thống nhất thà nh má»™t đế quốc rất lá»›n.
Theo các sá» gia thì thư tịch cổ nhất nói vá» kỹ thuáºt nấu sắt viết và o năm 513 TrCN, mà theo những cuá»™c khai quáºt gần đây thì những đồ bằng gang xuất hiện và o khoảng đầu thế ká»· thứ V TrCN. Váºy có thể nói rằng thá»i đại đồ sắt cá»§a Trung Hoa bắt đầu và o khoảng 500 năm trước Tây lịch, mà kỹ thuáºt nấu sắt ở Trung Hoa đã có trước phương Tây non 1.600 năm[15] (Gernet, sÄ‘d, tr. 79).
Trước đó, Trung Hoa chỉ có đồ bằng gang dá»… gãy. Từ khi nước Việt và nước Ngô tìm được phương pháp kết hợp sá»± nấu sắt và rèn sắt thì sắt ở phương Nam tốt hÆ¡n ở phương Bắc nhiá»u, bén hÆ¡n mà không dá»… gãy; đến ná»—i có truyá»n thuyết vá» hai thanh gươm Mạc Da và Can Tương cá»§a nước Ngô. Chồng là Can Tương, má»™t thợ luyện kim, nấu mãi, sắt không chảy; vợ là Mạc Da, thấy váºy cắt tóc và móng tay bá» và o lò (có thuyết bảo là nhảy và o lò), lúc đó sắt má»›i chảy, và há» luyện được hai cây gươm rất tốt, má»™t cây lấy tên chồng, má»™t cây lấy tên vợ.[16]
Nhá» kỹ thuáºt đó, ngưá»i ta má»›i có được những công cụ rất tốt như cà y, bừa, cuốc, đà o sâu được, những dao búa để phá rừng, khai hoang, những đồ để đà o kênh là m thá»§y lợi. Diện tÃch đất canh tác được tăng lên rất nhiá»u. Muốn mở mang cho mau, ngưá»i ta bá» phép tỉnh Ä‘iá»n Ä‘i, cho dân tá»± do khai phá thêm, những đất má»›i, để thu thuế bằng lúa cho được nhiá»u. Không còn cái cảnh tám gia đình cùng là m chung má»™t khoảnh ruá»™ng công nữa. Theo Maspéro (La Chine antique) thì Tấn là nước đầu tiên bá» tỉnh Ä‘iá»n từ Ä‘á»i Xuân Thu, nhưng theo Từ Hải thì Tần má»›i bắt đầu bá» phép đó từ năm 350 TrCN. Mạnh Tá» Ä‘i chu du các nước khuyên các vua chư hầu dùng trở lại phép tỉnh Ä‘iá»n, nhưng không ai theo: lá»—i thá»i rồi. Thấy phương tiện là m già u được thì ai mà chẳng muốn là m già u. Nhà cầm quyá»n cÅ©ng muốn cho dân già u, dân có già u thì má»›i thu thuế được nhiá»u mà nước má»›i mạnh.
Công việc thá»§y lợi: đà o kênh dẫn nước và tháo nước nhiá»u vô kể. Nước Ngô là nước đầu tiên đà o những con kênh lá»›n nối sông Dương Tá» vá»›i sông Hoà i (486 TrCN), rồi bốn năm sau lại đà o nối nó lên tá»›i con sông ở phÃa nam SÆ¡n Äông; nước Ngụy noi gương, cÅ©ng đà o nhiá»u kênh ở ranh giá»›i Hà Nam và Hà Bắc, má»™t con kênh nối má»™t hồ lá»›n vá»›i sông Hoà ng Hà , má»™t kênh khác ở miá»n Khai Phong ngà y nay (339 TrCN). Cuối thế ká»· III TrCN, Tần đà o má»™t con kênh lá»›n ở phÃa Bắc sông Vị, song song vá»›i nó, là m cho đất canh tác tăng lên rất nhiá»u, mà Tần trở nên rất già u.
Những nÆ¡i trÅ©ng, thấp thì đà o sâu thêm, vét, để là m hồ chứa nước. Ngưá»i ta đắp đê để chống lụt, xây Ä‘áºp, để đổi hướng cá»§a dòng nước, xây cá»a cống để Ä‘iá»u chỉnh lưu lượng cá»§a má»™t con sông. Công trình thá»§y lợi lá»›n nhất thá»i đó được là m và o khoảng 300 TrCN ở thượng lưu sông Minkiang (Mân giang?), má»™t nhánh lá»›n cá»§a sông Dương Tá». Sau khi Tần chiếm được cánh đồng Thà nh Äô (Tứ Xuyên); má»™t cái Ä‘áºp lá»›n ngăn dòng Minkiang bắt nó chảy và o má»™t hẻm núi đà o xuyên qua má»™t ngá»n núi. Từ đó Thà nh Äô thịnh vượng lên, cà y cấy được mà không sợ ngáºp lụt nữa.
Tá»›i thế ká»· IV và III TrCN, tất cả các nước Ä‘á»u Ä‘ua nhau phát triển thá»§y lợi. Nhá» váºy dân số Trung Hoa tăng lên. Có sách nói rằng dân số thá»i Xuân Thu là 20 triệu, khi nhà Tần thống nhất Trung Hoa rồi, được 40 triệu, Ä‘á»i Hán, đầu ká»· nguyên Tây lịch, 60 triệu, đông nhất là miá»n Tứ Xuyên, Thiểm Tây. Tứ Xuyên nhá» công việc thá»§y lợi thà nh má»™t miá»n già u có, lá»›n bằng cả nước Pháp, khà háºu tốt, có đủ các nguồn lợi thiên nhiên, Ä‘á»i sau sinh được nhiá»u nhân tà i.
Công nghiệp, nhá» có sắt mà phát triển mạnh, nhà nà o cÅ©ng muốn có cà y, dao, búa bằng sắt, chÃnh quyá»n thì muốn có khà giá»›i bằng sắt.
Thương mại rất thịnh. Hà m Dương ở Tần, Lâm Tri ở Tá», Hà m Äan ở Triệu, Äại Lương ở Ngụy Ä‘á»u là những thị trấn phát đạt vá» thương mại, dân chúng các nÆ¡i di cư lại thà nh má»™t hạng thị dân rất đông. Lâm Tri có tá»›i 300.000 dân. Bá»n phú thương có tên tuổi ghi trong sá» như Phạm Lãi, Äoan Má»™c Tứ. Há» chẳng những muốn buôn hà ng hoá mà còn muốn buôn cả vua nữa như Lã Bất Vi. ChÃnh bá»n đó rất mong muốn thống nhất Trung Quốc để hà ng hoá dá»… lưu thông từ miá»n nà y qua miá»n khác, khá»i phải trả thuế khi phải qua nhiá»u cá»a ải và o má»™t nước khác.
Nông vẫn còn là "bản" (gốc), nhưng công thương không còn là "mạt " (ngá»n) nữa, không còn chá»§ trương "ức thương" được nữa, vì có nhiá»u ông vua thiếu tiá»n phải vay cá»§a há», nhiá»u công tá» (con vua) khi còn nghèo, là m con tin phải nhá» há» giúp tiá»n, giúp sức rồi má»›i vỠđược nước mà lên ngôi.
Ngoà i các thứ tiá»n đồng mà má»—i miá»n dùng má»™t kiểu (miá»n Hà Bắc dùng má»™t kiểu giống lưỡi, miá»n SÆ¡n Äông dùng Ä‘ao tiá»n - như lưỡi dao - miá»n Thiểm Tây dùng đồng tiá»n tròn có lá»— cÅ©ng tròn), ngưá»i ta còn dùng má»™t thứ tiá»n và ng ở nước Sở.
Ngưá»i ta láºp vá»›i nhau những giao kèo bằng gá»— hay tre, ghi những lá»i giao hẹn cá»§a hai bên, rồi chẻ đôi, má»—i bên giữ má»™t ná»a, khi ghép lại vá»›i nhau vừa khÃt thì là đáng tin. Cách đó chÃnh là cách triá»u Ä‘inh dùng phù tiết để ban lệnh quan trá»ng cho các tướng ở ngoà i mặt tráºn.
Thương nhân có nhiá»u tiá»n thì mua đất cá»§a những quý tá»™c sa sút, và sống như các quý tá»™c.
Triá»u đình nhiá»u khi phải nhá» há» Ä‘i thu thuế ruá»™ng. Há» già u, dư tiá»n, thưá»ng mua lúa để trữ, có thể ứng trước má»™t số lúa cho triá»u đình rồi trừ và o số lúa há» sẽ thu được. Cách đó lợi cho cả hai bên, nhưng dân góp lúa cho há» rồi, dần dần phụ thuá»™c và o há», và chẳng bao lâu há» có quyá»n ngang vá»›i những quan lá»›n nhất cá»§a tỉnh, như bá»n fermiers généraux (quan trưng thuế) cá»§a Pháp thá»i trung cổ.
Các thị trấn má»—i ngà y má»™t đông, mở rá»™ng ra: Lâm Tri, kinh đô cá»§a Tá» gồm 7 vạn gia đình, trên 30 vạn dân. Má»—i nghá» có má»™t khu riêng: khu đồ gốm, khu đồ đồng, khu thương mại...; có cả má»™t khu cho bá»n mãi dâm nữa, tương truyá»n do Quản Trá»ng láºp ra để phục vụ sứ Ä‘oà n các nước.
Vòng thà nh các đồn thá»i Xuân Thu chỉ dà i từ 400 đến 600 mét. Thế ká»· IV và III TrCN đã có những vòng thà nh dà i ba cây số, như váºy dân trong thà nh có tá»›i mấy vạn ngưá»i. Có khi thêm má»™t vòng thà nh nữa gá»i là quách.
Chế độ cai trị thay đổi
Thá»i Xuân Thu, vua các nước chư hầu theo chế độ phong kiến cá»§a nhà Chu, dùng bá»n cha anh để đảm nhiệm triá»u chÃnh, phong cho há» những chức tước như tướng quốc, khanh, đại phu... rất Ãt khi dùng ngưá»i ngoà i công tá»™c. Má»™t số cha nha được chia cho má»™t khu trong nước để cai trị, há» như má»™t ông vua nhá».
Tôi lấy và dụ nước Lá»— thá»i Khổng Tá». Khi Khổng Tá» là m à tướng( trưá»ng hợp đó hÆ¡i đặc biệt vì ông không phải là ngưá»i trong công tá»™c, chỉ nhá» có tà i, đức mà được cất nhắc như váºy), Lá»— có ba "nhà " gá»i là tam Hoà n: Quý Hoà n Tá», Thúc Hoà n Tá» và Mạnh Hoà n tá» (Ä‘á»u là háºu duệ cá»§a Lá»— Hoà n công). Há» lấn hết quyá»n cá»§a vua Lá»— (Chiêu công). Há» Quý mạnh nhất, chiếm tá»›i ná»a nước, có thà nh phố ở phÃa đông; há» Thúc chiếm phÃa Tây, há» Mạnh chiếm phÃa bắc, miá»n biên giá»›i Tá»-Lá»—. Há» thu thuế, nắm binh quyá»n, có gia thần (bá» tôi riêng), triá»u đình riêng, thà nh trì, quân đội riêng; ngênh ngang, hống hách, sống xa xỉ hÆ¡n vua Lá»—. Nhất là há» Quý muốn tiếm lá»… thiên tá», tước chỉ là đại phu cá»§a má»™t chư hầu mà dùng vÄ© (Ä‘iệu múa) Bát Dáºt cá»§a thiên tá» (Luáºn ngữ, III- 1); cả ba nhà đá»u cho hát thÆ¡ Ung khi dẹp đồ tế lá»… trong nhà há», mà theo lá»… chỉ thiên tá» khi tế ở tôn miếu má»›i cho hát thÆ¡ đó.
Khổng tá» bất bình, muốn dẹp thà nh trì, triá»u đình cá»§a há» mà không được. Má»™t phần vì váºy mà ông không giúp Lá»— nữa, Ä‘i tìm má»™t ông vua khác.
Như váºy là quyá»n cá»§a nhà vua bị phân tán, nếu vua nhu nhược, bất tà i thì chỉ còn hư vị, nước sẽ yếu.
Tá»›i thá»i Chiến Quốc, thế ká»· V, IV TrCN, nhiá»u nước muốn mạnh lên, thay đổi chÃnh sách, dẹp các nhà có quyá»n hà nh lá»›n, đặt ra các quáºn, huyện , dùng những quan lại trá»±c thuá»™c triá»u đình để cai trị má»—i quáºn huyện. Bá»n quan lại đó được trả lương bằng lúa, cuối má»—i năm phải báo vá» triá»u đình công việc cai trị cá»§a mình, há» có thể bị cách chức nếu bất lá»±c hoặc tham nhÅ©ng.
Ngụy ở cuối thế ká»· V TrCN cải cách hà nh chÃnh mạnh hÆ¡n cả, các nước khác bắt chước. Äó là bước đầu tiến tá»›i sá»± trung ương táºp quyá»n, để thống nhất quốc gia, má»™t đòn mạnh đánh và o chế độ phong kiến, sau nà y sẽ đưa tá»›i sá»± thống nhất Trung Quốc.
Äảo lá»™n địa vị xã há»™i
Äá»i Xuân Thu, và i ba vị bá còn mượn danh thiên tá» nhà Chu táºp hợp chư hầu để mưu tÃnh cái lợi chung cho chư hầu (như Tá» Hoà n công), hoặc lợi riêng cho mình; qua Ä‘á»i Chiến Quốc há» không thèm mượn danh thiên tá» nữa, không biết có vua Chu nữa, mà vua Chu cÅ©ng chỉ cần hỠđể yên cho mình giữ chÃn cái đỉnh (tượng trưng cho cá»u châu, toà n thể thiên hạ) được thêm năm nà o hay năm ấy. Tháºm chà kẻ sÄ© danh tiếng như Hà n Phi, các báºc quân tá» như Lá»— Trá»ng Liên cÅ©ng không má»™t ai lên tiếng nhắc nhở thiên hạ trá»ng nhà Chu cả. Ngay đến Mạnh Tá», noi gương Khổng Tá» muốn duy trì chế độ phong kiến, mà cÅ©ng quên vua Chu Ä‘i; ông Ä‘i thuyết phục khắp các vua chư hầy, kể cả má»™t nước rất nhá» như nước Äằng, váºy mà không bao giá» ghé Chu, chỉ muốn tìm má»™t ông vua nhân từ, không ham giết ngưá»i để thá».
Số chư hầu đã giảm nhiá»u. Má»—i khi má»™t nước nhá» bị thôn tÃnh là má»™t số quý tá»™c bị mất địa vị, tụt xuống hà ng sÄ© hay dân thưá»ng. Trong xã há»™i, thêm giai cấp phú nông, phú thương mà quyá»n hà nh lấn bá»n quý tá»™c.
Äiá»u đáng kể nhất là sá»± thăng tiến cá»§a kẻ sÄ©. Giai cấp sÄ© má»™t phần là quý tá»™c bị mất địa vị, má»™t phần là do Khổng Tá», Mạnh Tá», Mặc Tá» gây phong trà o giáo dục bình dân, đà o tạo nên. Há» má»—i ngà y má»™t đông, tá»›i Ä‘á»i Chiến Quốc gồm ba hạng chÃnh:
- Há»c sÄ© như các nhà theo Nho, Mặc, Lão.
- Sách sÄ©, cÅ©ng gá»i là biện sÄ©, tức các nhà giá»i biện luáºn, du thuyết bá»n cầm quyá»n, thưá»ng theo phái danh gia, pháp gia (tôi sẽ giá»›i thiệu ở sau) như Tô Tần, Trương Nghi.
- Phương sÄ© hoặc thuáºt sÄ© gồm những thiên văn gia, y gia, nông gia (ngà y nay ta gá»i là kỹ thuáºt gia) và những nhà chuyện bói toán, nghiên cứu vỠâm dương, cách luyện Ä‘an...
Äịa vị cá»§a hạng sÄ© đó má»—i ngà y má»™t tăng. Các vua chư hầu tìm cách thôn tÃnh lẫn nhau, nước nà o muốn tồn tại được thì cÅ©ng phải dùng quân sư, các nhà ngoại giao, quân sá»±, kinh tế, bất kỳ trong giai cấp nà o, miá»…n là có tà i, và ông vua nà o cÅ©ng Ä‘ua nhau chiêu hiá»n, đãi sÄ©.
Ngay thá»i Mạnh TỠđã váºy rồi. Ông tá»›i nước nà o cÅ©ng được tiếp đãi cá»±c kỳ trá»ng háºu. Má»—i khi qua nước nà o ông "dắt theo cả mấy chục cá»— xe và mấy trăm ngưá»i tuỳ tùng, vua nước ấy phải cung cấp lương thá»±c", tá»›i khi ông rá»i nước nà o thì vua còn "dâng ông chút Ãt" - hà ng chục dáºt và ng (má»—i dáºt là 20 hay 24 lượng) để thầy trò ông lên đưá»ng.
Tá» thá»i đó già u nhất, văn minh nhất. Kinh đô Tá», Lâm Tri, là nÆ¡i tụ há»p những danh sÄ© báºc nhất Trung Quốc. Vua Tá» cho hỠở những ngôi nhà lá»™ng lẫy ở cá»a tây kinh đô, tặng há» chức tước, bổng lá»™c rất háºu, chỉ để thỉnh thoảng há»i ý há» vá» việc nước, hoặc má»i há» và o triá»u giảng vỠđạo lý, viết sách truyá»n bá đạo cá»§a há».
Kẻ sÄ© nà o ưu thá»i mẫn thế cÅ©ng muốn tìm má»™t giải pháp để cứu vá»›t dân, dẹp loạn, láºp lại tráºt tá»± cho xã há»™i: phái thì chá»§ trương nhân trị, tư cách ngưá»i cầm quyá»n quan trá»ng hÆ¡n hiến pháp, chế độ,há»… ngưá»i trên yêu dan, là m gương cho kẻ dưới thì nước sẽ trị; phái thì bảo nếu ngưá»i nà o cÅ©ng yêu ngưá»i khác như ngưá»i thân cá»§a mình thì không còn ai tranh già nh vá»›i ai nữa mà xã há»™i sẽ yên; phái lại bảo phải trở lại thá»i thượng cổ, nhà cầm quyá»n không can thiệp và o việc cá»§a dân, để cho dân sống má»™t Ä‘á»i chất phác, rất Ãt ham muốn, thì hết sá»± ham muốn, tranh già nh; kẻ lại bảo phải dùng pháp luáºt cho nghiêm, thưởng phạt công bằng thì nhà cầm quyá»n chẳng cần tà i đức mà nước cÅ©ng trị, phái đó là phái dùng pháp trị... Phái nà o - trừ pháp gia - cÅ©ng có má»™t nhóm ngưá»i theo, và thầy trò dắt nhau Ä‘i chu du khắp các nước tìm má»™t ông vua dùng mình để thá»±c hiện chÃnh sách cá»§a mình. Thuyết nà o cÅ©ng được bá»n cầm quyá»n trá»ng mặc dầu có thuyết bị chê là vu khoát, không theo được. Cho nên thá»i Chiến Quốc là thá»i đại hoà ng kim cá»§a triết há»c, ngôn luáºn được hoà n toà n tá»± do, tất cả các Ä‘á»i sau, cho tá»›i ngà y nay không thá»i nà o bằng, và được gá»i là thá»i "bách gia tranh minh" (trăm nhà đua tiếng). Háºu quả là : 1. Các há»c thuyết rất phát triển, khoa há»c kỹ thuáºt tiến bá»™. 2. Má»™t số kẻ sÄ© được trá»ng dụng ở triá»u đình, già nh được địa vị cá»§a bá»n quý tá»™c, thà nh má»™t giai cấp má»—i ngà y má»™t thăng tiến trong xã há»™i, má»™t thứ dung hoà chế độ quý phái do huyết thống và chế độ quý phái do tà i đức.
Cuối thá»i Xuân Thu và đầu thá»i Chiến Quốc, xã há»™i chưa loạn lắm, phái nhân trị còn có ảnh hưởng Ãt nhiá»u, rồi cà ng vá» sau, đạo đức cà ng suy, ngưá»i ta ham lợi, trá»ng sức mạnh thì phái pháp trị cà ng được nhiá»u vua theo. Tôi sẽ trở lại Ä‘iểm nà y trong má»™t Ä‘oạn sau.
Cách mạng vá» chÃên thuáºt
Sắt đã là m nông, công, thương phát đạt, vua chúa mở mang đất Ä‘ai, nước già u, dân đông, thì phải thay thế chế độ hà nh chÃnh để thống nhất quốc gia, nhất là phải thay chÃnh sách võ bị. Ai cÅ©ng thấy chỉ chiến tranh má»›i giải quyết được má»i mâu thuẫn. Ngay từ thá»i Mạnh Tá», chiến tranh đã khốc liệt rồi, ngưá»i ta "đánh nhau để tranh đất, giết ngưá»i đầy đồng; đánh nhau để tranh thà nh, giết ngưá»i đầy thà nh."
Từ thá»i các bá đã không còn chiến tranh nô lệ nữa; thá»i Chiến Quốc tướng không tuyển trong giá»›i quý tá»™c nữa, mà trong bá»n "binh gia": Tôn VÅ©, Ngô Khởi, Tôn Tẫn, Bà ng Quyên, Nhạc Nghị, Bạch Khởi.
Khà giá»›i bằng sắt bén hÆ¡n, giết được nhiá»u hÆ¡n, mau hÆ¡n; sá» chép thế ká»· thứ III TrCN, tướng Tần là Bạch Khởi giết (chôn sống?) 40 vạn quân Triệu đã đầu hà ng (con số đó chắc quá đáng).
Dân đông rồi, ngưá»i ta má»›i bắt lÃnh nhiá»u được. Nước nà o cÅ©ng có và i trăm ngà n quân. Tần, thế ká»· thứ IV TrCN, bắt tất cả đà n ông từ 15 hay 20 tuổi tá»›i 60 tuổi phải nháºp ngÅ©, như váºy là chỉ còn đà n bà con nÃt là khá»i phải ra tráºn. ChÃnh sách ngụ binh ư nông được phổ biến: ngưá»i dân nà o cÅ©ng thá»i bình thì là m ruá»™ng, táºp võ nghệ, thá»i chiến thì thà nh lÃnh.
Có khi đà n bà ngưá»i già cÅ©ng không được ở yên, phải Ä‘i xây trưá»ng thà nh để ngăn xâm lăng. Sở xây trưá»ng thà nh ở Hà Nam, TỠở SÆ¡n Äông, các nước khác như Ngụy, Tần cÅ©ng bắt chước. Những trưá»ng thà nh đó chỉ bằng đất, có khi chỉ là má»™t con đê được đắp cao hÆ¡n, rất Ãt khi bằng đá, nhưng cÅ©ng có những đồn nhá» do má»™t số lÃnh giữ, thấy địch tá»›i thì đốt khói ban ngà y, đốt lá»a ban đêm báo cho các đồn khác biết. Triệu xây má»™t trưá»ng thà nh ở phÃa Bắc, Yên cÅ©ng váºy, để chống lại các rợ; các thà nh đó sau nà y Tần Thuá»· Hoà ng sá»a sang lại, nối liá»n vá»›i nhau thà nh Vạn Lý trưá»ng thà nh (coi bản đồ Trung Hoa và o khoảng 350 TrCN ở sau).
DÄ© nhiên phải đắp đưá»ng để váºn lương cho lÃnh và để nối các thị trấn vá»›i nhau, và phải đà o thêm kênh như trên tôi đã nói.
Vá» khà giá»›i, ngưá»i ta chế tạo ná» và ná»— pháo (catapult) để bắn đá (thế ká»· V TrCN). Ná» mạnh hÆ¡n và bắn xa hÆ¡n cung, có thể được non má»™t cây số theo sách thá»i đó chép. Thá»i Mặc Tá», Công Thâu Ban đã chế tạo được thang mây để đánh thà nh. Sở dÄ© có tên đó vì thang rất cao.
Chiến xa lá»—i thá»i rồi, ngưá»i ta dùng bá»™ binh, rồi kỵ binh. Hai nước Ngô, Việt có nhiá»u hồ, đầm lầy, không dùng chiến xa được, cho nên đã đầu tiên dùng bá»™ binh. Tấn má»›i đầu chê chiến tranh dùng bá»™ binh không có vẻ "quý tá»™c" nhưng rồi Trịnh theo, và dần dần các nước khác cÅ©ng theo. Äể Ä‘iá»u khiển má»™t Ä‘oà n bá»™ binh thì phải có thứ tá»±, ká»· luáºt, mà những quy tắc, chiến thuáºt má»›i xuất hiện. Bá»™ binh lại chia là m nhiá»u hạng (như binh chá»§ng ngà y nay), hạng chuyện dùng cung, hạng chuyên dùng ná», dùng giáo.
Vá» kỵ binh, Trung Hoa bắt chước các rợ phương Bắc và phương Tây. Năm 307 TrCN Triệu là nước đầu tiên dùng kỵ binh, nhá» váºy mà mạnh lên được má»™t thá»i. Há» phải thay đổi nhung phục cho gá»n gà ng (báºn quẩn, bỠáo giáp dà i Ä‘i), và phải táºp bắn cung trong khi ngá»±a phi y như Hung nô.
D. Thất Hùng
Các sá» gia cho thá»i Chiến Quốc bắt đầu từ năm 376 TrCN, năm mà nước Tấn bị ba đại phu chia nhau thà nh ba nước Ngụy, Triệu, Hà n. Sá»± thá»±c thì biến cố đó không quan trá»ng gì mà xã há»™i Trung Hoa vẫn biến chuyển Ä‘á»u Ä‘á»u từ thá»i Äông Chu đến đầu Ä‘á»i Tần. Sá»± phát minh ra thuáºt nấu sắt và o khoảng 500 TrCN có ý nghÄ©a hÆ¡n nhiá»u như tôi đã trình bà y ở trên.
Kể cả ba nước Ngụy, Triệu, Hà n (sá» gá»i là Tam Tấn) má»›i thà nh láºp đó thì Ä‘á»i Chiến Quốc có trên mưá»i chư hầu, nhưng không kể những nước nhá» như Tống, Lá»—, Trâu, Äằng, Trung SÆ¡n... mà má»™t số thà nh những nước phụ dung cá»§a các nước lá»›n, thì chỉ còn bảy nước đáng kể, sá» gá»i là Thất hùng: Yên, Tá», Hà n, Ngụy, Triệu, Sở và Tần.
Trong số bảy nước đó, yếu nhất là Yên, mà mạnh nhất là Tá», Sở, Tần vì đất đại đã rá»™ng mà tà i nguyên lại nhiá»u. Tá» văn minh hÆ¡n hết, Sở rá»™ng nhất, Tần là nước có tổ chức hÆ¡n hết.
Bảy nước đó tổ chức những liên minh để đánh lẫn nhau. Có hai kế hoạch liên minh lá»›n nhất: kế hoạch "hợp tung" cá»§a Tô Tần và kế hoạch "liên hoà nh" cá»§a Trương Nghi. Tung có nghÄ©a là đưá»ng dá»c, hoà nh có nghÄ©a là đưá»ng ngang. Các nước từ bắc tá»›i nam tức từ Yên tá»›i Sở liên hiệp vá»›i nhau thà nh má»™t trục dá»c để chống lại Tần nên gá»i là hợp tung. Äể chống lại thế đó, Trương Nghi thuyết phục má»™t số nước ở phÃa Äông Tần cắt đất cầu hoà vá»›i Tần thà nh má»™t trục ngang để đánh các nước kia cho nên gá»i là liên hoà nh. Tần má»—i ngà y má»™t mạnh lên, rốt cuá»™c mâu thuẫn táºp trung lại thà nh mâu thuẫn giữa Tần và sáu nước (lục quốc): Hà n, Ngụy, Triệu, Yên, Tá», Sở.
Tần sở dÄ© mau mạnh má»™t phần là nhỠđịa thế: ở lánh vá» phÃa Tây, Ãt bị các nước láng giá»ng ở phÃa đông dòm ngó, được tá»± do phát triển, lại có cá»a Hà m Cốc rất hiểm trở, "má»™t ngưá»i giữ cá»a đó thì cá»± được vạn ngưá»i", nên Tần có thể qua cá»a đó để tấn công các nước phÃa đông, chứ các nước nà y không dám mạo hiểm qua cá»a đó để tấn công Tần.
Nhưng lý do quan trá»ng nhất là Tần, má»™t nước má»›i, dám là m những cải cách quan trá»ng, triệt để, má»™t cách Ä‘á»u Ä‘á»u, liên tục, có phương pháp ở giữa thế ká»· IV TrCN. Giá»›i quý tá»™c cá»§a Tần yếu, nghèo, không chống nổi, cản trở nổi vua Tần. Từ 356 đến 348 TrCN, Tần láºp 41 huyện trên khắp cõi. Thương Ưởng, cÅ©ng gá»i là Vệ Ưởng, má»™t pháp gia, là m tướng quốc Tần khuyên vua Tần đánh những đòn rất mạnh và o giai cấp quý tá»™c, tước dần quyá»n cá»§a há»; tạo ra má»™t giai cấp quý tá»™c má»›i gồm những quân nhân có tà i; há»… chém được nhiá»u đầu giặc thì được chức cao. Ông lại láºp chÃnh sách khẩn hoang, cho dân chúng là m chá»§ những đất há» khai phá được, do đó có thêm bá»n phú nông xuất hiện, bá»n nà y vá»›i bá»n phú thương sẽ tranh quyá»n vá»›i bá»n quý tá»™c cÅ©. Ông còn cả gan bãi bá» tục quý tá»™c không bị hình phạt như thứ dân, má»i ngưá»i Ä‘á»u bình đẳng vá» pháp luáºt mà pháp luáºt được công bố cho toà n dân được biết. Từ thá»i Xuân Thu đã có và i nước công bố "hình thư", nghÄ©a là khắc hình luáºt trên các đỉnh đặt ở triá»u đình hoặc trên những bảng gá»— treo ở kinh đô, như váºy để bá» cái lệ há»… bá»n quý tá»™c bị tá»™i thì triá»u đình xá» kÃn theo lệ riêng cá»§a há» vá»›i nhau, còn dân chúng bị tá»™i thì bị xá» theo hình pháp má»™t cách nghiêm khắc hÆ¡n. Hình thư dần dần được các nước khác theo, nhưng luáºt pháp không nước nà o khốc liệt như ở Tần. Dân không được lang thang Ä‘i đâu tuỳ ý. Ngưá»i nà o cÅ©ng phải có má»™t cái thẻ như thẻ chứng minh nhân dân ngà y nay há» gá»i là "bằng cứ", muốn và o quán trá» nà o phải trình thẻ, chá»§ quán không dám chứa những ngưá»i không mang thẻ. Bá»n du thá»§ du thá»±c bị bắt thì là m nô lệ hết. Các thư, kinh bị đốt hết.
Là ng xóm tổ chức lại hết. Cứ năm hay mưá»i nhà há»p thà nh má»™t liên gia có bổn pháºn phải phòng kẻ gian, tố cáo kẻ có tá»™i,nếu không thì chịu trách nhiệm chung. Mặc Tá» má»™t thế ká»· trước đó cÅ©ng đã có ý đó (coi Ä‘oạn sau) nhưng chÃnh sách cá»§a Thương Ưởng triệt để hÆ¡n: là m thay đổi cả tổ chức hương thôn, chia lại đất Ä‘ai canh tác, phá bá» hà ng rà o cÅ©, do đó mà thay đổi hẳn lối sống, phong tục, có thể gá»i là má»™t cuá»™c cách mạng, ngà y nay nhiá»u nước cá»™ng sản, độc tà i bắt chước.
Các luáºt thưởng phạt quân nhân rất nghiêm, thứ dân có chiến công thì được chức tước, quý tá»™c mà không có chiến công thì bị giáng xuống thà nh thứ dân. Tất cả cải cách Ä‘á»u nhằm mục Ä‘Ãch duy nhất là sản xuất lúa cho nhiá»u để nuôi binh, là luyện binh cho mạnh để xâm chiếm nước khác. Khi Tần Hiếu công chết (338 TrCN), bá»n quý tá»™c oán Thương Ưởng và Thương Ưởng bị phanh thây. Nhưng non má»™t thế ká»· sau, vua Tần tên là ChÃnh (tức Tần Thá»§y Hoà ng) áp dụng lại chÃnh sách độc tà i đó mà là m cho Tần mạnh nhất trong số thất hùng.
Tần đầu thế ká»· IV TrCN còn yếu mà năm 299 TrCN thắng được Sở, giam cầm Hoà i vương: Khuất Nguyên, má»™t đại phu Sở, buồn rầu vì Hoà i vương không nghe lá»i mình, uất háºn vì tổ quốc suy nhược, viết thiên Li Tao rồi đâm đầu xuống sông Mịch La. Năm 278 TrCN, tướng Tần là Bạch Khởi đánh Sở, hạ được đất DÄ©nh, Sở phải dá»i đô; rồi từ đó Tần thắng liên tiếp các nước Triệu, Ngụy (bốn chục vạn quân Ngụy đầu hà ng năm 260 TrCN); năm 256 TrCN, Tần tấn công nước Chu, Chu dâng đất cho Tần. Nhà Chu chấm dứt.
Từ đây nước nà o cÅ©ng thấy nguy cÆ¡ sắp bị diệt. Hà n triá»u phục Tần. Má»™t cuá»™c hợp tung cuối cùng cá»§a năm nước do TÃn Lăng Quân nước Ngụy cầm đầu thắng được má»™t tráºn.
Năm 242 TrCN, Tần Thuá»· Hoà ng lên ngôi, dùng Lã Bất Vi là m tướng quốc, sau bãi chức Lã, dùng Lý Tư (má»™t môn sinh cá»§a Tuân Tá») và chỉ trong khoảng mưá»i năm diệt Triệu, Ngụy, Sở, Yên. Vua Yên phải nhẫn tâm giết thái tá» Äan - vì Äan dùng Kinh Kha mưu sát Tần Thuá»· Hoà ng không thà nh - dâng thá»§ cấp cho Tần Thuá»· Hoà ng, mà Tần Thuá»· Hoà ng cÅ©ng không tha, san phẳng kinh đô Yên. Chỉ còn má»—i nước Tá», hai năm sau (221 TrCN) cÅ©ng bị diệt nốt. Tần thống nhất được Trung Hoa. Lá»i cá»§a Mạnh Tá» nói vá»›i Lương Tương vương: "Ai không thÃch giết ngưá»i thì thống nhất được thiên hạ" đã hoá sai. Nhân trị không công hiệu bằng pháp trị. Tần đã thà nh công nhá» chÃnh sách độc tà i, sá»± tổ chức chặt chẽ, chiến thuáºt đại tà i, mà cÅ©ng nhá» mưu mô xảo quyệt: dùng má»™t bá»n do thám cho lẻn và o tất cả các nước, vung tiá»n ra mua chuá»™c các đại phu, tướng quân cá»§a địch, mua chuá»™c không được thì ám sát. Những cách đó thà nh công rồi, Tần má»›i đưa quân và o. Hà n (230), Triệu (228), Ngụy (225), Sở (223), Tá» (221 TrCN) Ä‘á»u vì váºy mà bị diệt.
Sá»± thà nh công cá»§a Tần là sá»± thà nh công cá»§a bá»n pháp gia, mà ngưá»i táºp đại thà nh cá»§a các pháp gia là Hà n Phi, bạn há»c cá»§a Lý Tư, cả hai Ä‘á»u là môn sinh cá»§a Tuân Tá». Có sách chép rằng Tần Thuá»· Hoà ng Ä‘á»c tác phẩm cá»§a Hà n Phi, phục lắm, chỉ ước ao được gặp, nhưng khi Hà n Phi tá»›i Tần được Ãt lâu thì bị Lý Tư gièm pha mà bá» mạng ở trong ngục.
*
Từ khi Mao Trạch Äông diệt xong Quốc dân đảng, ngưá»i ta má»›i thấy ảnh hưởng cá»§a Thương Ưởng rất lá»›n, hÆ¡n cả Khổng Tá» nữa, hầu hết đưá»ng lối và những cải cách lá»›n lao Ä‘á»u mang dấu vết cá»§a Ưởng, đáng lẽ ngưá»i ta phải đưa ông ta lên hà ng vÄ© nhân cá»§a Trung Hoa má»›i phải.
Tháºt lạ lùng, hai chÃnh trị gia đó,chá»§ trương trái ngược hẳn nhau, mà dân tá»™c Trung Hoa Ä‘á»u thỠđược cả.
---
[1] Khổng Tá» trong Luáºn Ngữ khen Bá Di, Thúc Tá» (chương VII, bà i 14) là ngưá»i hiá»n; và chê nhạc Võ cá»§a VÅ© Vương là "cá»±c hay nhưng chưa cá»±c tốt là nh" như nhạc Thiá»u cá»§a vua Thuấn, vì vua Thuấn được vua Nghiêu nhưá»ng ngôi, còn VÅ© Vương phải dùng vÅ© lá»±c để diệt vuaTrụ. Khổng Tá» phục Văn Vương hÆ¡n VÅ© Vương vì lẽ VÅ© Vương không chiếm ngôi cá»§a Trụ. Tôi ngá» rằng thuyết Trụ tá»± thiêu, chứ không bị VÅ© Vương giết, cÅ©ng do các nhà Nho tạo ra để VÅ© Vương khá»i mang tá»™i thà quân)
[2] Má»—i chiến xa chở ba ngưá»i: má»™t ngưá»i đánh xe ngồi giữa, hai ngưá»i đứng hai bên, má»™t ngưá»i cầm cung, má»™t ngưá»i cầm thương; và phải dùng bốn con ngá»±a để kéo, vì dây cương cá»™t và o cổ ngá»±a, chứ chưa biết quà ng và o vai ngá»±a. Như váºy má»™t nước vạn thặng phải có Ãt nhất bốn vạn con ngá»±a, ba vạn chiến sÄ©. Chiến sÄ© Ä‘á»u ở trong giá»›i quý tá»™c, phải há»c nghỠđánh xe (ngá»±), bắn tên (xạ); dân thưá»ng chỉ theo chiến xa để đốn cây, sá»a đưá»ng, bắc cầu... và đứng ngoà i mà nhìn, hò hét trong khi chá»§ tướng giao chiến vá»›i địch. Nếu thắng thì hỠùa theo xe cướp bóc, bắt tù binh...
[3] Chỉ giá»›i quý tá»™c má»›i có tên há» vì tổ tiên thuá»™c má»™t thị tá»™c nà o đó; thưá»ng dân thưá»ng không có tên há», lấy tên nghá» là m tên há», như tổ tiên là m đồ gốm thì lấy há» là Äà o, tổ tiên đánh giặc, thì lấy há» là Tư Mã.
[4] Từ nghĩa gốc đó mà vỠsau phong có nghĩa là phong tước vì khi phong tước cho ai thì vua ban đất và chỉ ranh giới cho hỠđể hỠđắp mô đất.
[5] Tục nà y khác hẳn nhiá»u nước phương Tây, nên Trung Hoa cÅ©ng như Pháp, không có nữ hoà ng (các nữ hoà ng Trung Hoa Ä‘á»u là tiếm vị); không có trưá»ng hợp má»™t ông vua là m vua hai ba nước, đã thừa kế cá»§a cha lại thừa kế cá»§a mẹ, cá»§a vợ, gay ra nhiá»u rắc rối, tranh chấp ở châu Âu cho tá»›i đầu thế ká»· XIX
[6] nhưng có sách lại bảo là coi vá» lá»…, giáo, tức như bá»™ lá»… Ä‘á»i sau
[7] Chế độ “hình bất thướng đại phu, lá»… bất há thứ nhân†kể ở trên rất bất công, không nỠđến ngà y nay còn áp dụng ở Trung Quốc: các đảng viên cÅ©ng thà nh má»™t giai cấp như đại phu Ä‘á»i Chu, há»… phạm tá»™i thì tòa án nhân dân không được bắt giam và xá» há» nếu không được đảng cho phép, mà phải để cho đảng xá» trước đã; hoặc cảnh cáo, hoặc đổi Ä‘i nÆ¡i khác, cho hạ tầng công tác...; tá»™i nặng lắm đảng má»›i đưa ra tòa án xá» (cả chục năm má»›i có má»™t trưá»ng hợp như váºy). Äảng viên gần ra bất khả xâm phạm; ngay cả đến bác sÄ© cÅ©ng không dám mổ mắt má»™t đảng viên quan trá»ng, nếu không xin phép đảng trước, sợ nếu mổ lỡ mà há» hóa Ä‘ui thì mang tá»™i nặng.
[8] Ä‘á»i Thương hoặc trước nữa, ngưá»i ta dùng vá» sò, chữ Hán là bối (è²), vì váºy mà các chữ nói vá» việc buôn bán thưá»ng có bá»™ bối
[9] Tục giao hợp ở giữa trá»i nà y thá»i cổ rất phổ biến; có nÆ¡i nó gần như má»™t nghi lá»… để cầu cho ruá»™ng nương được mùa
[10] Theo chú thÃch cá»§a Chu Hi thì thược dược là má»™t loại cá» thÆ¡m, không phải hoa thược dược cá»§a ta ngà y nay, có sắc mà không hương.
[11] Tục hát quan há» cá»§a ta ở Bắc Ninh có phải là má»™t biến thể, má»™t di tÃch cá»§a tục đó không?
[12] Những Ä‘iá»u tôi chép ở trên rút từ cuốn La Chine antique cá»§a Henri Maspéro ra, mà Maspéro lại mượn cá»§a Marcel Granet trong Fêtes et chansons anciennes de la Chine. Nó giúp chúng ta hiểu Kinh Thi hÆ¡n. Trong bá»™ Sá» Lý Tư Mã Thiên viết đại ý rằng ngà y xưa Kinh Thi có 3000 thiên (do các viên sá» nhà Chu sưu táºp được), Khổng Tá» san lại, chỉ lá»±a 305 thiên "hợp vá»›i lá»… nghÄ©a" thôi. Äá»i sau, Khổng DÄ©nh Äạt, Chu Hi ... nghi ngá» thuyết đó vì Khổng Tá» không bao giá» bảo rằng mình san dịch Kinh Thi, vả lại lá»±a mà sao bá» Ä‘i tá»›i 9 phần 10, như váºy khác gì phá hoại kho tà ng văn há»c cá»§a thá»i trước; huống hồ đã lá»±a những thiên "hợp vá»›i lá»… nghÄ©a" thì tại sao lại giữ mấy chục thiên mà ai cÅ©ng nháºn là dâm bôn cá»§a nước Bá»™i (Tình nữ), nước Dung (Tang trung, Thuần chi bôn bôn...), nước Trần (Äổng môn chi văn, Trăn dữ vị... đã dẫn ở trên), nhất là cá»§a nước Trịnh (SÆ¡n hữu phù tổ, Thác há», Giáo đồng, Phong, Tá» Khâm...). Nay Ä‘á»c Marcel Granet chúng ta má»›i biết Khổng Tá» có tinh thần khảo cổ cá»§a má»™t nhà xã há»™i há»c, phong tục há»c, giữ lại hết những ca dao thá»i trước, dù nó trái vá»›i đạo đức thá»i ông, giữ lại để cho Ä‘á»i sau biết tâm lý và đá»i sống ngưá»i xưa ra sao. Ông biết rằng những thiên Quốc phong đó, môn sinh cá»§a ông có thể hiểu nhầm, nên cảnh cáo há» rằng Ä‘á»c Thi thì phải "tư vô tà ", nghÄ©a là "đừng nghÄ© báºy", mà phải nhá»› rằng tục thá»i xưa như váºy đó, nên tìm hiểu chứ không nên hấp tấp chê cổ nhân.
[13] Tương truyá»n thá»i đó có lệ há»… thiên tá» bị má»™t rợ nà o tấn công thì nổi lá»a lên, các chư hầu ở gần tức thì Ä‘em quân lại cứu. Bao Tá»± lúc nà o cÅ©ng á»§ rÅ©, U vương muốn thấy nà ng cưá»i, bà y ra má»™t kế: khi không nổi lá»a lên, quân chư hầu vá»™i và ng tá»›i, biết là bị lừa, xấu hổ và bá»±c mình quay vá», Bao Tá»± thấy nét mặt cá»§a há» mà cưá»i lá»›n, U vương thÃch lắm. Nhưng khi Khuyển Nhung tấn công tháºt, ông ta nổi lá»a lên thì không chư hầu nà o tá»›i cứu nữa.
[14] Chi tiết nà y cụ NHL hình như nhầm, Tháºp tá»± chinh kéo dà i từ khoảng 1095 đến 1291(hay 1299), mà lần đầu tiên lịch sá» châu Âu ghi nháºn việc sá» dụng đại bác là cá»§a ngưá»i Anh trong tráºn Crécy năm 1346 trong chiến tranh má»™t trăm năm, Ä‘oạn nà y viết hÆ¡i ngược chăng? (chú thÃch - Seahawk1)
[15] nói chÃnh xác hÆ¡n chắc là kỹ thuáºt luyện thép má»›i phải? (chú thÃch - Seahawk1)
[16] Trên mưá»i thế ká»· sau, sắt Trung Hoa còn nổi tiếng ở Ba Tư, tác giả "Nghìn lẻ má»™t đêm" coi nó là má»™t bảo váºt.
Tà i sản của phongvan