Tôi không quản trá»i lạnh giá, vá» thăm là ng cÅ©, xa những hai ngà n dặm mà tôi đã từ biệt hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm nay.
Äang Ä‘á»™ giữa đông. Gần vỠđến là ng, trá»i lại cà ng u ám. Gió lạnh lùa và o khoang thuyá»n, vi vu. Nhìn qua các khe hở mui thuyá»n, thấy xa gần thấp thoáng mấy thôn xóm tiêu Ä‘iá»u, hoang vắng, nằm im lìm dÆ°á»›i vòm trá»i mà u và ng úa, không nén được, lòng tôi se lại.
A, đây tháºt có phải là là ng cÅ© mà hai mÆ°Æ¡i năm trá»i nay tôi hằng ghi lấy hình ảnh trong ký ức không?
Hình ảnh là ng cÅ© trong ký ức tôi không giống hẳn nhÆ° thế nà y. Là ng cÅ© tôi đẹp hÆ¡n kia! NhÆ°ng nếu phải nhá»› rõ đẹp nhÆ° thế nà o, nói rõ đẹp ở chá»— nà o thì tháºt không có hình ảnh, ngôn ngữ nà o diá»…n tả ra cho được.
Phảng phất thì cũng có hơi giống đấy. Tôi nghĩ bụng: Hẳn là ng cũ mình vốn chỉ như thế kia thôi, tuy chưa tiến bộ hơn xưa, nhưng cũng vị tất đến nỗi thê lương như mình tưởng. Chẳng qua là tâm hồn mình đã đổi khác, bởi vì vỠthăm chuyến nà y, lòng mình vốn đã không vui.
Vá» thăm chuyến nà y, ý định là để từ giã lần cuối cùng ngôi nhà cÅ© nÆ¡i cả đại gia đình chúng tôi Ä‘á»i Ä‘á»i ở chung vá»›i nhau, mà chúng tôi đã phải đồng tình bán cho ngÆ°á»i ta rồi, ná»™i năm nay phải giao cho há». Vì thế, tôi cần phải vá» trÆ°á»›c tết vÄ©nh biệt ngôi nhà yêu dấu và từ giã là ng cÅ© thân mến, Ä‘em gia đình đến nÆ¡i đất khách tôi Ä‘ang là m ăn, sinh sống.
Tinh mÆ¡ sáng hôm sau, tôi vá» tá»›i cổng nhà . Trên mái ngói, mấy cá»ng tranh khô phất phÆ¡ trÆ°á»›c gió. Äủ rõ nhà không đổi chủ không được. Những gia đình khác có lẽ đã dá»n Ä‘i rồi cho nên cảnh tượng cà ng hiu quạnh. Tôi vừa bÆ°á»›c và o gian nhà chúng tôi ở thì mẹ tôi đã chạy ra đón. Hoằng, đứa cháu vừa má»›i lên tám tuổi, cÅ©ng chạy theo sau.
Mẹ tôi rất mừng rỡ, nhÆ°ng nét mặt ẩn má»™t ná»—i buồn thầm kÃn. Mẹ tôi bảo tôi ngồi xuống, nghỉ ngÆ¡i, uống trà , không đả Ä‘á»™ng gì đến chuyện dá»n nhà cả. Cháu Hoằng chÆ°a gặp tôi bao giá» chỉ dám đứng đằng xa nhìn tôi chòng chá»c.
NhÆ°ng rồi chúng tôi cÅ©ng bà n đến chuyện dá»n nhà . Tôi nói nhà trên kia đã thuê xong, cÅ©ng đã sắm được Ãt đồ đạc, giá» hãy Ä‘em các thứ đồ gá»— ở nhà nà y bán Ä‘i hết lấy tiá»n mua thêm sau. Mẹ tôi cho cÅ©ng phải và bảo hà nh lý đã thu xếp gá»n gà ng đâu và o đấy cả rồi, đồ gá»— không tiện chuyên chở cÅ©ng bán được má»™t Ãt rồi, nhÆ°ng tiá»n chÆ°a thu vén được đủ.
Mẹ tôi nói:
- Con hãy nghỉ ngÆ¡i và i hôm, Ä‘i thăm các nhà bà con má»™t chút rồi mẹ con mình lên Ä‘Æ°á»ng.
- Vâng.
- Có anh Nhuáºn Thổ lần nà o đến chÆ¡i cÅ©ng nhắc nhở đến con và rất mong có ngà y được gặp con. Mẹ đã nhắn tin cho anh ấy biết chừng ngà y nà o con vá». Có lẽ anh ấy cÅ©ng sắp đến thôi.
Lúc bấy giá» trong ký ức tôi, bá»—ng hiện ra má»™t cảnh tượng thần tiên, kỳ dị: Má»™t vừng trăng tròn và ng thắm treo lá»ng lÆ¡ trên ná»n trá»i xanh Ä‘áºm, dÆ°á»›i là má»™t bãi cát bên bá» biển, trồng toà n dÆ°a hấu, bát ngát má»™t mà u xanh rá»n. Giữa ruá»™ng dÆ°a, má»™t đứa bé trạc mÆ°á»i má»™t, mÆ°á»i hai tuổi, cổ Ä‘eo vòng bạc, tay lăm lăm cầm chiếc Ä‘inh ba, Ä‘ang cố sức đâm theo má»™t con "tra"(1) . Con váºt bá»—ng quay lại, luồn qua háng đứa bé, chạy mất.
Äứa bé ấy chÃnh là Nhuáºn Thổ. Khi tôi quen Nhuáºn Thổ, cách đây khoảng chừng ba mÆ°Æ¡i năm, Nhuáºn Thổ chỉ Ä‘á»™ lên mÆ°á»i. Lúc đó thầy tôi hãy còn, cảnh nhà sung túc, tôi Ä‘Ã ng hoà ng là má»™t cáºu ấm. Năm ấy là năm đến lượt nhà tôi lo giá»— tổ. Nghe nói thì cứ hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm má»›i đến lượt lo giá»— nà y má»™t lần, cho nên rất linh đình. Giá»— và o tháng giêng; lá»… váºt rất nhiá»u, các đồ tế rất sang, ngÆ°á»i đến lá»… cÅ©ng rất đông, vì thế phải Ä‘á» phòng mất cắp. Nhà tôi chỉ nuôi má»™t ngÆ°á»i ở tháng (địa phÆ°Æ¡ng tôi, ngÆ°á»i Ä‘i là m thuê chia là m ba hạng, ở năm gá»i là "trÆ°á»ng niên", là m thuê từng ngà y gá»i là "Ä‘oản công", nhà mình cÅ©ng có cà y, chỉ giá»— tết, hay vụ thu tô, đến là m mÆ°á»›n cho ngÆ°á»i ta thì gá»i là "ở tháng"). NgÆ°á»i ở báºn quá, là m không hết việc, liá»n xin thầy tôi cho gá»i thằng con là Nhuáºn Thổ đến để nó trông coi các thứ đồ tế cho.
Thầy tôi bằng lòng. Tôi cÅ©ng rất thÃch vì đã có nghe nói đến Nhuáºn Thổ, lại biết Nhuáºn Thổ vá»›i tôi tuổi cÅ©ng suýt soát bằng nhau. Hắn sinh tháng nhuáºn, ngÅ© hà nh khuyết thổ (2), nên bố hắn đặt tên là Nhuáºn Thổ. Hắn bắt chim tÆ°á»›c thì tà i lắm.
Vì váºy ngà y nà o tôi cÅ©ng mong cho mau đến năm má»›i. Năm má»›i đến thì Nhuáºn Thổ cÅ©ng đến mà ! Chá» mãi má»›i hết năm. Má»™t hôm, mẹ tôi bảo: "Thằng Nhuáºn Thổ đến rồi đấy!" Tôi liá»n chạy ra xem. Hắn Ä‘ang đứng trong bếp, khuôn mặt tròn trÄ©nh, nÆ°á»›c da bánh máºt, đầu Ä‘á»™i mÅ© lông chiên bé tà tẹo, cổ Ä‘eo vòng bạc sáng loáng. Äủ biết bố hắn quà hắn nhÆ° thế nà o: sợ hắn khó nuôi, bố hắn đã nguyện trÆ°á»›c thần pháºt là m vòng xÃch, xÃch lại. Hắn thấy ai là bẽn lẽn, chỉ không bẽn lẽn vá»›i má»™t mình tôi thôi. Khi vắng ngÆ°á»i, hắn má»›i nói chuyện vá»›i tôi. Vì thế chÆ°a đầy ná»a ngà y, chúng tôi đã thân nhau.
Không biết bấy giá» chúng tôi có nói vá»›i nhau những gì, chỉ nhá»› rằng Nhuáºn Thổ thÃch chà lắm. Hắn bảo lên tỉnh hắn má»›i được trông thấy những Ä‘iá»u hắn chÆ°a bao giá» trông thấy cả.
Hôm sau, tôi rủ hắn bẫy chim. Hắn nói:
- Không được đâu! Phải chá» tuyết xuống cho nhiá»u đã. Là ng em toà n đất cát, há»… tuyết xuống thì em quét lấy má»™t khoảnh đất trống; dùng má»™t cái que ngắn chống má»™t cái nong lá»›n, rắc Ãt lúa lép, thấy chim tÆ°á»›c xuống ăn, đứng đằng xa giáºt mạnh sợi dây buá»™c và o cái que, thế là chim bị chụp và o nong hết. Thứ nà o cÅ©ng có: sẻ đồng, chà o mà o, "bá»™t cô", sẻ xanh lÆ°ng(3).
Vì thế, tôi lại cà ng chỠngà y tuyết xuống.
Nhuáºn Thổ lại nói:
- Bây giá» trá»i Ä‘ang rét lắm. Äến mùa hè, anh xuống nhà em chÆ¡i. Ban ngà y, chúng mình ra biển nhặt vá» sò, mà u Ä‘á» có, mà u xanh có, đủ cả. Có cả sò "mặt quá»·", sò "tay pháºt". Tối đến, em và thầy em Ä‘i canh dÆ°a thì anh cÅ©ng Ä‘i...
- Canh trộm à ?
- Không phải. ở là ng em, ngÆ°á»i Ä‘i qua Ä‘Æ°á»ng khát nÆ°á»›c hái má»™t quả dÆ°a ăn, không kể là lấy trá»™m. Canh là canh lợn rừng, nhÃm, tra. Nà y nhé! Sáng trăng. Có tiếng sá»™t soạt. Tra Ä‘ang ngốn dÆ°a đấy! Thế là cầm Ä‘inh ba khe khẽ tiến lên...
Hồi đó -và cho cả đến bây giỠnữa - tôi vẫn chưa biết con tra là con gì. Chẳng căn cứ và o đâu, tôi cứ tưởng tượng hình thù nó như con chó con nhưng dữ tợn hơn.
- Nó không cắn à ?
- Äã có Ä‘inh ba rồi. Tiến lên gần, thấy tra là đâm ngay. Giống ấy tinh khôn lắm. Nó quay lại, đâm thẳng vá» phÃa mình rồi luồn qua háng mình, biến mất. Lông, da nó trÆ¡n nhÆ° mỡ.
Tôi chÆ°a há» biết trên Ä‘á»i nà y lại có những chuyện má»›i lạ nhÆ° váºy: bên bá» biển có những con sò đủ mà u sắc nhÆ° thế kia; và có được quả dÆ°a hấu ăn cÅ©ng phải trải qua bao nhiêu là nguy hiểm. TrÆ°á»›c đây tôi chỉ biết quả dÆ°a hấu bán ở hà ng hoa quả mà thôi!
- Ở đất cát chúng em, lúc thủy triá»u dâng lên, có rất nhiá»u những con "cá nhảy", cứ nhảy lung tung, hai chân nhÆ° chân nhái.
Trá»i Æ¡i! Nhuáºn Thổ hắn biết nhiá»u chuyện lạ lùng lắm, kể không xiết! Những chuyện đó, bạn bè tôi từ trÆ°á»›c đến nay, không ai biết cả. Chúng nó không biết là vì trong khi Nhuáºn Thổ sống bên bá» biển thì chúng nó, cÅ©ng nhÆ° tôi, chỉ nhìn thấy má»™t mảnh trá»i vuông trên bốn bức tÆ°á»ng cao bao bá»c lấy cái sân mà thôi!
NhÆ°ng tiếc thay, đã hết tháng giêng. Nhuáºn Thổ phải vá» quê hắn. Lòng tôi rá»™n rà ng, tôi khóc to lên. Hắn lẩn trong bếp, cÅ©ng khóc mà không chịu vá». NhÆ°ng rồi bố hắn cÅ©ng lôi hắn Ä‘i. Sau đó, hắn có nhá» bố hắn mang lên cho tôi má»™t bá»c vá» sò và mấy thứ lông chim rất đẹp. Tôi cÅ©ng có và i lần gá»i cho hắn Ãt quà . NhÆ°ng từ đấy chúng tôi không há» gặp mặt nhau nữa(4).
Bây giá» mẹ tôi nhắc đến Nhuáºn Thổ, ký ức tôi bá»—ng dÆ°ng nhÆ° bừng sáng lên trong chốc lát. Tôi cảm thấy tá»±a hồ tôi đã tìm ra được quê hÆ°Æ¡ng tôi đẹp ở chá»— nà o rồi. Tôi trả lá»i mẹ tôi:
- Thế thì hay quá! Anh ta... ra sao?
- Anh ta ấy à ? Tình cảnh cũng chẳng ra gì.
Mẹ tôi vừa nói vừa nhìn ra phÃa ngoà i
-... Mấy ngÆ°á»i kia lại đến! Nói mua đồ gá»— nhÆ°ng cứ tiện tay mang bừa Ä‘i. Mẹ phải ra xem xem sao.
Mẹ tôi đứng dáºy, Ä‘i ra. Ngoà i cá»a có tiếng Ä‘Ã n bà đang há»i chuyện. Tôi gá»i cháu Hoằng đến gần, há»i vá»› vẩn: há»i nó đã biết viết chÆ°a, có thÃch Ä‘i xa không.
- Chúng ta có Ä‘i tà u há»a không, bác?
- Có, chúng ta Ä‘i tà u há»a.
- Thế có Ä‘i thuyá»n không, bác?
- Có, Ä‘i thuyá»n trÆ°á»›c... Bá»—ng có tiếng ai lạ, the thé nói to lên:
- Thế nà y rồi kia à ! Râu má»c dà i thế nà y rồi kia à !
Tôi giáºt mình, vá»™i ngá»ng đầu lên thì trông thấy má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , trên dÆ°á»›i năm mÆ°Æ¡i tuổi, lưỡng quyá»n nhô ra, hai tay chống nạnh, không buá»™c thắt lÆ°ng, chân đứng chạng ra, giống hệt cái com-pa trong bá»™ đồ vẽ, có hai chân bé tÃ.
Tôi rất lấy là m ngạc nhiên.
- Không nháºn ra à ! Ngà y bé tôi vẫn bế anh đấy!
Tôi lại cà ng ngạc nhiên hÆ¡n. May mà lúc đó mẹ tôi bÆ°á»›c và o, đỡ lá»i cho:
- Cháu nó đi xa lâu ngà y thà nh ra quên hết cả. Con nhớ nhá!
Rồi ngoảnh vá» phÃa tôi nói:
- Äây là thÃm Hai DÆ°Æ¡ng ở xế cá»a nhà ta đây mà ! ThÃm mở hà ng bán Ä‘áºu phụ.
À! Nhá»› ra rồi. Hồi tôi còn bé, quả có má»™t chị Hai DÆ°Æ¡ng vẫn ngồi trong quán bán Ä‘áºu phụ xế cá»a nhà tôi, ngÆ°á»i ta gá»i chị là "nà ng Tây Thi Ä‘áºu phụ". NhÆ°ng hồi đó, chị xoa phấn, lưỡng quyá»n không cao nhÆ° thế nà y, môi cÅ©ng không má»ng nhÆ° bây giá». Và chị cứ ngồi suốt buổi nên tôi cÅ©ng chÆ°a hỠđược nhìn thấy cái dáng Ä‘iệu "com-pa" của chị. Hồi đó ngÆ°á»i ta nói, sở dÄ© hà ng Ä‘áºu phụ bán chạy là vì có chị ta. Song có lẽ vì tôi không cùng lứa tuổi vá»›i chị, cÅ©ng chÆ°a bao giá» bị chị ta là m cho đắm Ä‘uối, cho nên má»›i quên bẵng Ä‘i. NhÆ°ng cái "com-pa" kia lấy là m bất bình lắm, tá» vẻ khinh bỉ, cÆ°á»i kháy tôi nhÆ° cÆ°á»i kháy má»™t ngÆ°á»i Pháp không biết đến Nã Phá Luân(5), má»™t ngÆ°á»i Mỹ không biết đến Hoa Thịnh Äốn(6) gì váºy! Rồi nói:
- Quên à ? Phải rồi, bây giá» cao sang rồi thì để ý đâu đến bá»n chúng tôi nữa!
Tôi hốt hoảng, đứng dáºy, nói:
- Äâu có phải thế! Tôi...
- Thế thì tôi nói anh nghe nhé! Anh Tấn nà y! Anh bây giá» sang trá»ng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gá»— hÆ° há»ng nà y nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân Ä‘i thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất.
- Có gì đâu mà sang trá»ng! Chúng tôi cần phải bán các thứ nà y Ä‘i để...
- Ãi chà ! Anh bây giá» là m quan rồi mà bảo là không sang trá»ng? Những ba nà ng hầu. Má»—i lần Ä‘i đâu là ngồi kiệu lá»›n tám ngÆ°á»i khiêng, còn bảo là không sang trá»ng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!
Tôi biết không thể nói là m sao được, Ä‘Ã nh ngáºm miệng, đứng trầm ngâm.
- Ôi chà o! Tháºt là cà ng già u có cà ng không dám rá»i má»™t đồng xu! Cà ng không dám rá»i má»™t đồng xu lại cà ng già u có!
Mụ "com-pa" tức giáºn, miệng lẩm bẩm, quay gót thong thả Ä‘i ra, tiện tay giáºt luôn đôi bÃt tất tay của mẹ tôi giắt và o lÆ°ng quần, cút thẳng.
Sau đó, lại có mấy ngÆ°á»i bà con hà ng xóm và mấy ngÆ°á»i thân thuá»™c đến thăm. Tôi vừa tiếp khách vừa tìm chút thì giá» rảnh sá»a soạn hà nh lý. NhÆ° thế mất ba, bốn ngà y.
Má»™t hôm, trá»i rét lắm. Quá trÆ°a, tôi vừa ăn cÆ¡m xong, Ä‘ang ngồi uống trà , bá»—ng nghe nhÆ° có tiếng ai ở ngoà i Ä‘i và o. Ngoảnh ra xem, tôi ngạc nhiên vô cùng, vá»™i và ng đứng dáºy ra đón.
NgÆ°á»i Ä‘i và o là Nhuáºn Thổ. Tuy tôi nháºn ra ngay Nhuáºn Thổ, nhÆ°ng lại không phải là Nhuáºn Thổ trong ký ức tôi. Anh cao gấp hai trÆ°á»›c; khuôn mặt tròn trÄ©nh, nÆ°á»›c da bánh máºt trÆ°á»›c kia nay đổi thà nh và ng xạm, lại có thêm những nếp răn sâu hóm. Cặp mắt giống hệt cặp mắt bố anh ngà y trÆ°á»›c, mi mắt viá»n Ä‘á» húp má»ng lên. Tôi không lấy là m lạ: ở miá»n biển, gió thổi suốt ngà y, đại để ai cÅ©ng thế cả. Anh Ä‘á»™i má»™t cái mÅ© lông chiên rách tÆ°Æ¡m, mặc má»™t chiếc áo bông má»ng dÃnh, ngÆ°á»i co ro cúm rúm, tay cầm má»™t bá»c giấy và má»™t tẩu thuốc lá dà i. Bà n tay nà y cÅ©ng không phải là bà n tay tôi còn nhá»›, hồng hà o, lanh lẹn, máºp mạp, cứng rắn, mà vừa thô kệch vừa nặng ná», lại nứt nẻ nhÆ° vá» cây thông.
Lúc bấy giá» tôi mừng rỡ vô cùng, nhÆ°ng chÆ°a biết nói thế nà o cho phải, Ä‘Ã nh chỉ há»i:
- À, anh Nhuáºn Thổ, anh đã đến đấy à !...
Tháºt ra, tôi còn có rất nhiá»u chuyện để nói tiếp, tưởng chừng có thể tuôn ra nhÆ° nÆ°á»›c chảy: nà o là chim chà o mà o, nà o là cá nhảy, vá» sò, tra... nhÆ°ng không biết hình nhÆ° có cái gì chẹn lại, chỉ loanh quanh trong đầu óc, không thốt ra thà nh lá»i được.
Nhuáºn Thổ đứng dừng lại, nét mặt vừa há»›n hở vừa thê lÆ°Æ¡ng, môi mấp máy, nhÆ°ng cÅ©ng nói không ra tiếng. Rồi bá»—ng anh lấy má»™t dáng Ä‘iệu cung kÃnh, chà o rất rà nh mạch:
- Bẩm ông!
Tôi nhÆ° Ä‘iếng ngÆ°á»i Ä‘i. Thôi đúng rồi! Giữa chúng tôi đã có má»™t bức tÆ°á»ng khá dà y ngăn cách. Tháºt là bi đát. Tôi cÅ©ng nói không nên lá»i.
Anh ta ngoảnh đầu lại gá»i:
- Thủy Sinh. Con không lạy ông đi kìa!
Anh liá»n kéo đứa bé nấp sau lÆ°ng anh ra. Trông nó giống hệt anh hai mÆ°Æ¡i năm vá» trÆ°á»›c, chỉ Ä‘iá»u và ng vá»t, gầy còm hÆ¡n má»™t tÃ, và cổ không Ä‘eo vòng bạc mà thôi.
- ThÆ°a, đây là cháu thứ năm đấy ạ! ChÆ°a Ä‘i đâu bao giá», cứ thấy ai là lẩn tránh...
Mẹ tôi và cháu Hoằng chừng đã nghe thấy tiếng, từ trên gác Ä‘i xuống. Anh Nhuáºn Thổ nói:
- Lạy cụ ạ! ThÆ° cụ con đã nháºn được, biết ông có vá» chÆ¡i, tháºt mừng quá!
Mẹ tôi vui vẻ nói:
- Ấy, sao lại khách tình thế! Chẳng phải là trÆ°á»›c kia, vẫn gá»i nhau bằng anh em cÆ¡ mà ? Cứ gá»i là anh Tấn nhÆ° trÆ°á»›c thôi!
- Ãi chà ! Cụ tháºt là ... NhÆ° thế thì còn ra thể thống nà o nữa. Hồi đó, còn nhá» dại, chÆ°a hiểu....
Anh Nhuáºn Thổ vừa nói vừa gá»i Thủy Sinh lại chà o, nhÆ°ng thằng bé bẽn lẽn, bám sát và o lÆ°ng bố.
Mẹ tôi nói:
- Cháu Thủy Sinh đấy à ? Cháu thứ năm phải không nhỉ? Toà n là ngÆ°á»i lạ, chả trách rụt rè là phải. Hoằng đâu, dẫn em ra chÆ¡i Ä‘i!
Hoằng nghe nói liá»n gá»i Thủy Sinh. Thủy Sinh nhẹ nhà ng, khoan khoái cùng Hoằng Ä‘i ra. Mẹ tôi bảo Nhuáºn Thổ ngồi. Anh ngáºp ngừng má»™t lát rồi cÅ©ng ngồi xuống, để cái tẩu dá»±a và o mé bà n, Ä‘Æ°a cái gói giấy ra nói:
- Ngà y đông tháng giá, chẳng có gì. Äây chỉ là Ãt Ä‘áºu xanh của nhà phÆ¡i khô, xin ông...
Tôi há»i thăm gia đình. Anh chỉ lắc đầu.
- Bẩm, vất vả lắm! Cháu thứ sáu cÅ©ng đã giúp được việc, nhÆ°ng nhà vẫn không đủ ăn, lại có được sống yên ổn đâu!... Chá»— nà o cÅ©ng há»i tiá»n, chẳng có luáºt lệ gì cả. Mùa lại mất. Trồng được gì là gánh Ä‘i bán tất. Chỉ đóng thuế chợ là đã cụt vốn rồi. Không Ä‘em bán thì lại thối mục hết.
Anh cứ lắc đầu. Những nếp răn khắc sâu trên mặt anh tuyệt nhiên không Ä‘á»™ng Ä‘áºy. Trông anh phảng phất nhÆ° má»™t pho tượng đá. Có lẽ anh chỉ cảm thấy khổ nhÆ°ng không nói ra được hết, ngồi trầm ngâm má»™t lúc, rồi cầm lấy dá»c tẩu, lặng lẽ hút thuốc.
Mẹ tôi há»i chuyện anh, biết nhà anh báºn lắm việc, ngà y mai phải vá», lại chÆ°a ăn cÆ¡m trÆ°a, liá»n bảo anh xuống bếp rang cÆ¡m ăn.
Anh Ä‘i ra. Mẹ tôi và tôi Ä‘á»u than thở, buồn cho cảnh nhà anh: con đông, mùa mất, thuế nặng, lÃnh tráng, trá»™m cÆ°á»›p, quan lại, thân hà o, Ä‘Ã y Ä‘á»a thân anh khiến anh trở thà nh đần Ä‘á»™n, mụ mẫm Ä‘i(7)! Mẹ tôi bà n vá»›i tôi:
- Cái gì không cần chở Ä‘i thì cho anh ta hết. Cứ để cho tùy ý chá»n, lấy cái nà o thì lấy.
Äến chiá»u anh chá»n xong mấy thứ: má»™t đôi bà n dà i, bốn chiếc ghế dá»±a, má»™t bá»™ tam sá»± và má»™t cái cân. Anh lại xin tất cả các đống tro (ở quê tôi, ngÆ°á»i ta nấu bằng rÆ¡m, rạ, tro có thể dùng bón đất cát), chá» khi nà o chúng tôi lên Ä‘Æ°á»ng là đem thuyá»n đến chở.
Äêm đến, chúng tôi cÅ©ng có nói và i ba câu chuyện phiếm, toà n là những chuyện chẳng quan trá»ng gì. Sáng hôm sau, anh Ä‘em Thủy Sinh vá».
ChÃn ngà y sau, chúng tôi lên Ä‘Æ°á»ng. Sáng sá»›m, Nhuáºn Thổ đã đến rồi. Thủy Sinh không Ä‘i theo. Anh chỉ Ä‘em theo má»™t đứa cháu gái năm tuổi để trông thuyá»n. Chúng tôi báºn rá»™n suốt ngà y, không có thì giá» trò chuyện. Khách khứa cÅ©ng nhiá»u. Kẻ đến Ä‘Æ°a chân, ngÆ°á»i đến lấy đồ đạc. Có kẻ vừa Ä‘Æ°a chân vừa lấy đồ đạc. Gần tối, chúng tôi xuống thuyá»n thì tất cả đồ đạc trong ngôi nhà cÅ©, hÆ° há»ng, to nhá», xấu tốt Ä‘á»u mang Ä‘i sạch trÆ¡n nhÆ° quét.
Thuyá»n chúng tôi thẳng tiến. Trong hoà ng hôn, những dãy núi xanh hai bên bá» sông Ä‘en sẫm lại, nối tiếp nhau chạy lùi vá» phÃa sau lái.
Tôi và cháu Hoằng ngồi tá»±a cá»a thuyá»n, cùng nhìn phong cảnh mỠảo bên ngoà i. Bá»—ng cháu Hoằng há»i:
- Bác nà y! Lúc nà o chúng ta lại trở vỠnhỉ?
- Trở v� Sao cháu chưa đi đã nghĩ đến chuyện trở v�
- Nhưng mà thằng Thủy Sinh nó hẹn cháu đến nhà nó chơi cơ mà .
Hoằng giÆ°Æ¡ng to đôi mắt Ä‘en nháy nhìn tôi, ngây ngÆ°á»i suy nghÄ©.
Tôi và mẹ tôi cÅ©ng Ä‘á»u có ý buồn, vì thế mà lại nhắc đến Nhuáºn Thổ. Mẹ tôi nói:
- Cái chị Hai DÆ°Æ¡ng, "nà ng Tây Thi Ä‘áºu phụ" ấy mà ! Từ khi nhà ta bắt đầu sá»a soạn hà nh lý, chẳng ngà y nà o là chị ta không đến. Hôm trÆ°á»›c, chị ta đứng cạnh đống tro, moi ra hÆ¡n mÆ°á»i chiếc, cả bát lẫn Ä‘Ä©a, bà n tán má»™t hồi rồi nói quyết rằng Nhuáºn Thổ vùi và o đấy để khi nà o xúc tro là mang Ä‘i luôn. Chị ta khám phá ra việc đó, tá»± cho mình là có công, liá»n lấy ngay cái "cẩu khà sát" (má»™t dụng cụ ở quê tôi ngÆ°á»i ta dùng nuôi gà là m bằng má»™t tấm ván, trên có song song, trong Ä‘á»±ng thức ăn, gà chỉ việc thò cổ và o mổ còn chó thì đứng nhìn, chịu chết), rồi chạy biến. Tuy chị ta lùn và chân bé tà tẹo thế mà chạy cÅ©ng nhanh đáo để!
Ngôi nhà cÅ© xa dần, phong cảnh là ng cÅ© cÅ©ng má» dần, nhÆ°ng lòng tôi không chút lÆ°u luyến. Tôi chỉ cảm thấy xung quanh tôi là bốn bức tÆ°á»ng vô hình, nhÆ°ng rất cao, là m cho tôi vô cùng lẻ loi, sầu muá»™n. Hình ảnh đứa bé oai hùng, cổ Ä‘eo vòng bạc, đứng giữa ruá»™ng dÆ°a hấu, tôi vốn nhá»› rõ lắm, nhÆ°ng bây giá» bá»—ng nhiên cÅ©ng má» nhạt Ä‘i, khiến tôi lại cà ng thêm ảo não.
Mẹ tôi và cháu Hoằng đã ngủ rồi.
Tôi nằm xuống, nghe nÆ°á»›c róc rách vá»— và o mạn thuyá»n, biết là tôi Ä‘ang Ä‘i theo con Ä‘Æ°á»ng của tôi. Tôi nghÄ© bụng: tôi và Nhuáºn Thổ, tuy cách bức đến nhÆ° thế nà y, nhÆ°ng con cháu chúng tôi vẫn còn thân thiết vá»›i nhau. Chẳng phải là cháu Hoằng Ä‘ang tưởng nhá»› đến Thủy Sinh đó Æ°? Tôi mong Æ°á»›c chúng nó sẽ không giống chúng tôi, không bao giá» phải cách bức nhau cả... NhÆ°ng tôi cÅ©ng không muốn chúng nó vì thân thiết vá»›i nhau mà phải vất vả, chạy vạy nhÆ° tôi, cÅ©ng không muốn chúng nó phải khốn khổ mà đần Ä‘á»™n nhÆ° Nhuáºn Thổ; cÅ©ng không muốn chúng nó phải khốn khổ mà tà n nhẫn nhÆ° bao nhiêu ngÆ°á»i khác. Chúng nó cần phải sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i má»›i, má»™t cuá»™c Ä‘á»i mà chúng tôi chÆ°a từng được sống.
Tôi nghÄ© đến những niá»m hy vá»ng, bá»—ng nhiên hoảng sợ. Khi Nhuáºn Thổ xin chiếc lÆ° hÆ°Æ¡ng và đôi đèn nến, tôi cÆ°á»i thầm, cho rằng anh ta lúc nà o cÅ©ng không quên sùng bái tượng gá»—.
NhÆ°ng bây giá», Ä‘iá»u tôi Ä‘ang gá»i là hy vá»ng đây, biết đâu không phải là má»™t thứ tượng gá»— tá»± tay tôi chế tạo ra? Có khác chăng là những Ä‘iá»u anh ta mong Æ°á»›c thì gần gÅ©i, còn những Ä‘iá»u tôi mong Æ°á»›c thì xa vá»i đó thôi.
Tôi Ä‘ang mÆ¡ mà ng, thì trÆ°á»›c mắt tôi hiện ra cảnh tượng má»™t cánh đồng cát, mà u xanh biếc, cạnh bá» biển; trên vòm trá»i xanh Ä‘áºm, treo lá»ng lÆ¡ má»™t vừng trăng tròn và ng thắm. Tôi nghÄ© bụng: đã gá»i là hy vá»ng thì không thể nói đâu là thá»±c, đâu là hÆ°. CÅ©ng giống nhÆ° những con Ä‘Æ°á»ng trên mặt đất; kỳ thá»±c, trên mặt đất vốn là m gì có Ä‘Æ°á»ng. NgÆ°á»i ta Ä‘i mãi thì thà nh Ä‘Æ°á»ng thôi.
--------
(1) Theo bức thÆ° của ChÆ°Æ¡ng Y-Bình gá»i cho ngÆ°á»i dịch tiểu thuyết của Lá»— Tấn ra tiếng Nga thì ông ta đã có há»i Lá»— Tấn. Lá»— Tấn trả lá»i, đó là má»™t tên thú ông tùy tiện đặt ra. CÅ©ng là má»™t loại lợn rừng.
(2) Theo lá»i mê tÃn vá» tÆ°á»›ng số thì mệnh ngÆ°á»i có ngÅ© hà nh: Kim, má»™c, thủy, há»a, thổ. Có đủ ngÅ© hà nh là số tốt, khuyết má»™t hà nh là số xấu. Khuyết hà nh nà o thì lấy tên hà nh ấy mà đặt tên, có thể bổ cứu cho váºn mệnh.
(3)Trong bà i Từ vÆ°á»n bách thảo đến trÆ°á»ng Tam vị (Nhặt cánh hoa tà n, Tạp văn. I), Lá»— Tấn cÅ©ng có nhắc lại má»™t ká»· niệm tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, nhÆ°ng lại nói "đó là cách mà bố Nhuáºn Thổ bà y vẽ cho". Nhuáºn Thổ, má»™t ngÆ°á»i có tên tháºt là ChÆ°Æ¡ng Váºn Thủy, ngÆ°á»i Thiệu HÆ°ng. Bố anh là Phúc Khánh, má»™t ngÆ°á»i nông dân kiêm nghá» Ä‘an lát, thÆ°á»ng đến là m thuê ở nhà tác giả.
(4) Trong Ä‘oạn nà y, Lá»— Tấn hết sức ca ngợi Nhuáºn Thổ, xây dá»±ng hình ảnh má»™t em bé nông thôn, trong trắng, chất phác, nhiá»u tình cảm, vì có lao Ä‘á»™ng nên tháo vát và biết nhiá»u chuyện hÆ¡n các em bé con nhà địa chủ. Ta có thể gặp lại những Ä‘iá»u nháºn xét nà y trong bà i Hát tuồng ngà y rÆ°á»›c thần. Trong bà i tá»±a Tuyển táºp truyện ngắn bằng tiếng Anh, ông có viết má»™t câu thà nh thá»±c nhÆ° sau: "Tôi sinh trưởng trong má»™t gia đình lá»›n ở đô thị, từ bé chịu giáo huấn của sách vở và thầy đồ, cho nên cÅ©ng xem đại chúng cần lao nhÆ° bức tranh hoa Ä‘iểu. Có khi dÅ©ng cảm thấy cái giả dối và thối nát của cái gá»i là xã há»™i thượng lÆ°u, song tôi vẫn ham má»™ cái yên vui của nó. NhÆ°ng quê ngoại mẹ tôi là nông thôn, khiến tôi thỉnh thoảng gần gÅ©i nông dân, dần dần biết há» suốt Ä‘á»i bị áp bức, chịu bao Ä‘au khổ, chứ đâu có được nhÆ° bức tranh hoa Ä‘iểu. Vá» sau... ngẫu nhiên có dịp được viết văn, tôi bèn dùng hình thức truyện ngắn lần lượt viết ra sá»± trụy lạc của cái gá»i là xã há»™i thượng lÆ°u và ná»—i bất hạnh của xã há»™i lá»›p dÆ°á»›i". Cố hÆ°Æ¡ng, A.Q. chÃnh truyện, Lá»… cầu phúc là những truyện nhÆ° thế.
(5) Tức Napoléon (1766-1821), vua nÆ°á»›c Pháp nổi tiếng má»™t thá»i.
(6) Tức Washington (1732-1799), má»™t trong những ngÆ°á»i xây dá»±ng nÆ°á»›c Cá»™ng hoà Mỹ (?!)
(7) Kể từ khi tên bán nÆ°á»›c Viên Thế Khải chết Ä‘i (1916), bá»n đế quốc cà ng tranh già nh nhau ảnh hưởng ở Trung Quốc, giúp cho má»™t số quân phiệt gây
ná»™i chiến liên miên, tạo nên cảnh đục nÆ°á»›c béo cò. Bá»n địa chủ lại cà ng tăng cÆ°á»ng bóc lá»™t Ä‘iạ tô, cho vay nặng lãi, Ä‘em sá»± tổn hại của chúng trút lên đầu ngÆ°á»i nông dân lao Ä‘á»™ng.
TrÆ°Æ¡ng ChÃnh dịch