Tiến SÄ© Äavi J- Kalupahana
Cuá»™c Äá»i Äức Pháºt
ThÃch Nữ Liên Hiếu dịch
Äấng Thế Tôn ấy là báºc là m cho khởi dáºy con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c đây chÆ°a từng được hiện khởi, là m cho biết con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c đây chÆ°a từng được biết, nói lên con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c đây chÆ°a từng được nói; là báºc hiểu đạo, biết đạo và thiện xảo vỠđạo."
CÅ©ng nhÆ° trÆ°á»ng hợp của các báºc Äạo SÆ° sáng láºp những tôn giáo khác trÆ°á»›c kia, câu chuyện cuá»™c Ä‘á»i của Äức Pháºt đã trở thà nh huyá»n nhiệm trong các loại huyá»n thoại và truyá»n thuyết. Phân biệt lịch sá» tháºt vá»›i những huyá»n thoại và truyá»n thuyết không những là công việc khó khăn mà còn bị các Pháºt tá» nhiệt thà nh phản đối.
Thái Ä‘á»™ phản đối đó dÆ°á»ng nhÆ° có thể được biện minh nếu ngÆ°á»i giải thÃch những huyá»n thoại nà y có khuynh hÆ°á»›ng cho rằng đó là những tưởng tượng của tÃn đồ. Tuy nhiên, nếu phân tÃch cẩn tháºn và nghiêm túc hÆ¡n, chúng ta thấy những huyá»n thoại nà y biểu trÆ°ng cho những yếu tố tâm lý hay tình cảm quan trá»ng liên hệ đến nhân cách hoặc các dữ kiện lịch sá» có tháºt mà đòi há»i phải có những giải thÃch gây ấn tượng sâu sắc.
Thá»i gian gần đây, nhiá»u há»c giả đã ná»— lá»±c xây dá»±ng lại cuá»™c Ä‘á»i Äức Pháºt lịch sỠ– báºc Thánh Triết của dòng há» ThÃch-ca (‘Saakyamuni). Tác phẩm "Cuá»™c Äá»i Äức Pháºt qua Truyá»n Thuyết và Lịch Sá»" (The Life of the Buddha as Legend and History) của ông E. J. Thomas (1927) là quyển cổ Ä‘iển nhất. Má»™t tác phẩm uyên bác quý báu thứ hai là của Tỳ-kheo ~Nyaa.namoli. "Cuá»™c Äá»i Äức Pháºt" (The Life of the Buddha) (1972). Tác phẩm nà y bao gồm những bản dịch chá»n lá»c từ kinh Ä‘iển Paali và các bản sá»› giải đã được sắp xếp và xác định tác giả, chẳng hạn nhÆ° được những vị đệ tá» trá»±c tiếp của Äức Pháºt nhÆ° Ngà i A-nan-Ä‘a (AAnanda), Ưu-ba-ly (Upaali) trùng tuyên, hoặc các bản giải thÃch của những nhà sá»› giải truyá»n thống. Khi là m việc vá»›i các tham khảo liên hệ đến các sá»± kiện lịch sá» quý hiếm nà y, má»™t cách khác của việc xây dá»±ng lại cuá»™c Ä‘á»i Äức Pháºt là phải chú ý nghiêm túc đến những tÆ° tưởng triết há»c mà Ngà i đã trình bà y, và là m thế nà o để phản ánh những triết lý ấy qua Ä‘á»i sống và hạnh nguyện của Ngà i. Má»™t ná»— lá»±c nhÆ° váºy đã được thể hiện qua tác phẩm Con ÄÆ°á»ng SÄ©-Äạt-Ta (Siddhatha): Cuá»™c Äá»i Äức Pháºt (The Way of Siddhartha: A Life of the Buddha) xuất bản năm 1982. Vì tác phẩm nà y[1] trình bà y đại cÆ°Æ¡ng vá» những lá»i dạy triết há»c của Äức Pháºt, tưởng cÅ©ng nên có má»™t chÆ°Æ¡ng giá»›i thiệu nhằm tóm tắt toà n bá»™ ná»™i dung của tác phẩm vừa nêu [2]
"Bụt" (Buddha), nghÄ©a là "NgÆ°á»i Giác Ngá»™" là thuáºt ngữ được biết khi Bồ-tát SÄ©-đạt-ta chứng thà nh Pháºt quả. Cha của Thái tá» là vua Tịnh-phạn (Suddhodana) trị vì má»™t vÆ°Æ¡ng quốc nhá» thuá»™c dòng há» ThÃch-ca (‘Saakyan) dÆ°á»›i chân Hy-mã-lạp sÆ¡n (Himalayas). Thủ đô của nÆ°á»›c là Ca-tỳ-la-vệ (Kapilavastu). Mẹ của Thái tá» là Hoà ng háºu Ma-da (Maayaa), Bà đã băng hà sau khi hạ sanh Thái tá». Em gái của hoà ng háºu là Ma-ha-ba-xà -ba-Ä‘á» (Pajaapatii Gotamii) nuôi dưỡng Ngà i suốt thá»i thÆ¡ ấu. Äược trưởng thà nh trong môi trÆ°á»ng tiện nghi, hưởng thụ những đặc ân mà biết bao những đứa trẻ khác không có được trong bối cảnh xã há»™i đầy dẫy bất công giai cấp. SÄ©-đạt-ta được giáo dục chu đáo trong chÆ°Æ¡ng trình Ä‘Ã o tạo theo lối truyá»n thống, võ thuáºt kiếm cung và những lãnh vá»±c nghiên cứu khác, thÃch ứng cho má»™t vị vua tÆ°Æ¡ng lai. Tuy nhiên, ngay từ buổi đầu, Thái tá» dÆ°á»ng nhÆ° đã tá» ra không phù hợp vá»›i vua cha- ngÆ°á»i muốn thái tá» sẽ trở thà nh vị nối ngôi vua hÆ¡n là má»™t triết gia hay má»™t nhà lãnh đạo tôn giáo – ngÆ°á»i phải đối đầu vá»›i tÆ° tưởng và các giá trị truyá»n thống. Những mâu thuẫn nà y được biểu hiện trong má»™t số huyá»n thoại ngay từ buổi đầu của cuá»™c Ä‘á»i Ngà i, đặc biệt là tiên Ä‘oán của tiên tri A-tÆ°-Ä‘Ã (Asita Kaaladevala) và những ngăn cản của vua cha không cho Ngà i chứng kiến những cảnh sanh già bệnh chết. Cách giáo dục truyá»n thống bao gồm nghiên cứu các kinh Ä‘iển Vệ-Ä‘Ã (Veda) cÅ©ng nhÆ° sáu môn khoa há»c phụ: ngữ âm há»c (sik.saa), tế lá»… (kalpa), ngữ pháp (vyaakara.na), từ nguyên há»c (nirukti), thi pháp há»c (chandas), và thiên văn há»c (jyoti.s)[3]. NhÆ° chúng ta thấy trong kinh, cách nháºn định sáng suốt vá» kinh Ä‘iển Vệ- Ä‘Ã của Thái tá», kiến thức vỠý nghÄ©a và quá trình phát triển tế lá»…, đánh giá phê bình vá» cÆ¡ cấu chÃnh trị xã há»™i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, lối phân tÃch chi tiết những quy Æ°á»›c đạo đức, những tÆ° tưởng sáng ngá»i vá» bản chất và chức năng của ngôn ngữ, tất cả những Ä‘iá»u nà y được xem là những đặc tÃnh của ngà i, vốn không thể là kết quả Ä‘Æ¡n thuần của đốn ngá»™, lại cà ng không phải là toà n trà mà Äức Pháºt đã từng phủ bác. Tháºt ra, sá»± giác ngá»™ của Ngà i có thể được xem nhÆ° là sá»± kết hợp của phản ứng chÃn chắn đối vá»›i sở há»c truyá»n thống mà ngà i tiếp nháºn khi còn là Thái tá», vá»›i sá»± hiểu biết thâm nháºp trá»n vẹn vá» nhân sinh và bản chất của hiện hữu.
Chúng ta có quyá»n hồ nghi vá» việc đức Pháºt có láºp gia thất hay không, vì lẽ những bà i kinh đầu tiên không có Ä‘á» cáºp đến vấn Ä‘á» nà y. Tuy nhiên, có những lá»i tuyên bố của Ngà i Ä‘á» cáºp đến sá»± xa hoa mà vua cha ban cho để giữ Ngà i trong Ä‘á»i sống thế tục. Äiá»u nà y cÅ©ng không loại trừ khả năng Ä‘á»i sống hôn nhân của Ngà i (ngÆ°á»i vợ tên Da-du-Ä‘Ã -la (Yasodharaa) và đứa con trai La-hầu-la (Raahula).
Nhá» có trà năng phê bình cá»±c kỳ bén nhạy, thái tá» SÄ©-đạt-ta hẳn tá»± nhiên đã phản kháng lại loại há»c thuáºt cho rằng Vệ-Ä‘Ã (Veda) là các kinh Ä‘iển mặc khải linh thiêng, và Ão NghÄ©a ThÆ° (Upani.sad) là đỉnh cao của sá»± hiểu biết và tri thức của nhân loại. Các du sÄ© ngoại đạo và những vị Bà -la-môn nhÆ°: Ajita Kesakambali, Makkhali Gosaala, Pakudha Kaccaayana, Puura.na Kassapa, Sanjaya Bella.t.thiputta Mahaaviira đã phản ứng chống lại giáo Ä‘iá»u truyá»n thống nà y. SÄ©-đạt-ta là ngÆ°á»i cuối cùng của những triết gia lá»›n phi chÃnh thống đó.
Hầu nhÆ° sáu đạo sÆ° ngoại đạo nà y Ä‘á»u là những vị khổ hạnh, đã thá»±c nghiệm bằng nháºn thức và kinh nghiệm để thấu đạt bản chất của nhân sinh và vÅ© trụ. Vá»›i thái Ä‘á»™ phê bình của mình, SÄ©-đạt-ta không Ä‘Æ¡n giản chỉ lệ thuá»™c thẩm quyá»n của những nhà chÃnh thống hay phi chÃnh thống. Thế nên, Ngà i buá»™c phải chá»n lối sống ẩn sÄ©, trái vá»›i Ä‘iá»u mong má»i của phụ vÆ°Æ¡ng và mẫu háºu[4] muốn Ngà i sau nà y sẽ là ngÆ°á»i kế thừa vÆ°Æ¡ng vị của dòng há» ThÃch-ca. Không có tà i liệu gốc nà o Ä‘á» cáºp sá»± chống đối của công chúa Da-du-Ä‘Ã -la vá» vấn Ä‘á» xuất gia của Thái tá». Là ngÆ°á»i vợ đức hạnh trong gia đình truyá»n thống, chắc chắn Da-du-Ä‘Ã -la đã nháºn thức được sá»± cần thiết ủng há»™ ý thức hệ của chồng mình, và vì váºy nà ng đã là má»™t cá»™ng sá»± hiá»n thục trên con Ä‘Æ°á»ng thái tá» khám phá bà ẩn của vạn hữu. Truyá»n thuyết Thái tá» SÄ©-đạt-ta từ bá» gia đình khi ngÆ°á»i vợ đẹp và con thÆ¡ Ä‘ang ngủ, má»™t mặt nhằm là m nổi báºt mức Ä‘á»™ tình cảm vá» thái Ä‘á»™ từ bá» của Thái tá», và mặt khác là biểu trÆ°ng cho sá»± Æ°ng thuáºn của nà ng Da-du-Ä‘Ã -la đối vá»›i quyết định của chồng mình. Bất cứ cách giải thÃch nà o khác vá» việc ra Ä‘i của Ngà i Ä‘á»u là m tổn thÆ°Æ¡ng đến tÃnh cách của má»™t ngÆ°á»i hằng tuyên thuyết các phÆ°Æ¡ng thức giác ngá»™ tá»™t cùng vá» lòng yêu thÆ°Æ¡ng và từ bi cho chÃnh mình và cho tha nhân.
Và i thế ká»· trÆ°á»›c thá»i SÄ©-đạt-ta, các du sÄ© đã phê bình truyá»n thống Bà -la-môn và đã bắt đầu nháºn ra những Ä‘iểm tiêu cá»±c, những ảnh hưởng bất lợi của truyá»n thống Bà -la-môn vỠđạo đức và ổn định xã há»™i. Tuy nhiên, SÄ©-đạt-ta hoà n toà n khác vá»›i những nhà duy váºt luáºn và những kẻ AAjiivika (tà mạng) [nghÄ©a là sống bám và o ngÆ°á»i khác, hoặc sống bằng các phÆ°Æ¡ng tiện xảo trá, lừa đảo] vốn có chủ trÆ°Æ¡ng rất tiêu cá»±c vá» Ä‘á»i sống đạo đức và tâm linh. Do đó, liá»n sau khi từ bá» gia đình và vÆ°Æ¡ng quốc, Thái tỠđến miá»n nam Ma-kiệt-Ä‘Ã (Magadha), trung tâm Ấn Äá»™ lúc bấy giỠđể há»c thiá»n vá»›i hai vị thầy đại diện cho truyá»n thống Ão NghÄ©a ThÆ° (Upani.sad) là AA.lara Kaalaama và Uddaka Raamaputta. DÆ°á»›i sá»± hÆ°á»›ng dẫn của há», SÄ©-đạt-ta há»c há»i các kỹ thuáºt thiá»n định, phÆ°Æ¡ng pháp thiá»n nà y đặc biệt chỉ an tịnh tâm chứ không là m phát triển trà tuệ. Không thoả mãn vá»›i những chứng đắc tâm linh của hai vị thầy mìnhï¬ Thái tỠđã rá»i há» và đến bên dòng sông cùng tu vá»›i những ngÆ°á»i tu khổ hạnh ép xác. SÄ©-đạt-ta là ngÆ°á»i tu luyện tinh chuyên nhất trong nhóm năm ngÆ°á»i bạn đồng tu là Kiá»u-trần-nhÆ° (Kondanna), Bạc-Ä‘á» (Bhaddiya), Tháºp-lá»±c (Vappa), Ma-ha-nam (Mahaanaama), Ãc-bệ (Assaji), vá»›i hy vá»ng đạt được trà tuệ và giải thoát. Những ngÆ°á»i bạn nà y Ä‘á»u hết sức ngạc nhiên vá» mức Ä‘á»™ thá»±c hà nh khổ hạnh của Ngà i và Ngà i đã ngất lịm khi ép xác đến giai Ä‘oạn thân thể chỉ còn da bá»c xÆ°Æ¡ng, và tháºm chà gần nhÆ° đến bên bá» của tá» thần.
Sau sáu năm trÆ°á»ng khổ hạnh, Bồ-tát SÄ©-đạt-ta đã nháºn thức được Ä‘iá»u vô Ãch và vô nghiã của cách hà nh thân hoại thể, nên Ngà i đã từ bá» lối tu táºp nà y. Năm ngÆ°á»i bạn đồng tu, những ngÆ°á»i từng há»— trợ và chăm sóc ngà i, đã từ bá» Ngà i trong sá»± bất mãn tá»™t Ä‘á»™. Sau khi sức khoẻ phục hồi, Bồ-tát SÄ©-đạt-ta đến má»™t nÆ¡i yên tịnh bên dòng sông Ni-liên-thuyá»n (Neranjaraa) gần là ng Gaya. Äối diện con sông là trung tâm của các đạo sÄ© Bà -la-môn thÆ°á»ng tổ chức cúng tế thần lá»a. Ngồi dÆ°á»›i cá»™i cây ficus, sau nà y được biết là cây Bồ-Ä‘á» (Cây Giác Ngá»™), Bồ-tát SÄ©-đạt-ta quyết định trở lại tu táºp thiá»n định theo sá»± hÆ°á»›ng dẫn của AA.laara Kaalaama va Uddaka Raamaputta thuở trÆ°á»›c. NhÆ° đã Ä‘á» cáºp trÆ°á»›c đây, phÆ°Æ¡ng thức tu táºp yoga nà y là m cho tâm được an tịnh; tiếp tục cách tu vá»›i nhiệt tâm tinh cần, Bồ-tát Ä‘i xa hÆ¡n, đến giai Ä‘oạn vượt qua những gì Ngà i đã thể nghiệm trÆ°á»›c đây. Äây là trạng thái thiá»n hoà n toà n vắng mặt (nirodha) của các nháºn thức và những gì được kinh nghiệm (sannaavedayita).
Trong khi hai vị Thầy của Ngà i trÆ°á»›c đây cho rằng các trạng thái thiá»n định cao sẽ Ä‘Æ°a đến cái nhìn bá» mặt vá» bản chất của thá»±c tại tối háºu, SÄ©-đạt-ta vá»›i khả năng chấm dứt dòng hoạt Ä‘á»™ng của nháºn thức và kinh nghiệm, đã thá»±c chứng được bản chất phi-nháºn-thức (non-cognitive) của trạng thái đó. Do đó Ngà i vượt ra khá»i trạng thái nà y, dà nh hết thá»i gian để hiểu vạn hữu bằng nháºn thức (cognitive). Tiến trình thiá»n định dẫn đến trạng thái diệt trừ các tưởng có liên hệ máºt thiết đến định lá»±c và và tâm thuần tịnh. Vá»›i định lá»±c và tâm thuần tịnh, Ngà i quán chiếu những kiếp quá khứ của mình (Túc Mạng Minh - Pubbenivaasaanussati) trong thá»i gian rất lâu. Quán chiếu các thông tin từ sá»± phản ảnh trên mà không để phát sanh các tiá»n giả định, chẳng hạn vá» má»™t thá»±c thể thÆ°á»ng hằng bất biến, Bồ-tát SÄ©-đạt-ta nháºn ra Ä‘á»i sống của mình do nhiá»u yếu tố kết hợp thà nh. Vá»›i sá»± phát triển khả năng nháºn thức Thiên nhãn minh (Dibbacakkhu), Ngà i thấu triệt Ä‘á»i sống của tất cả chúng sanh cÅ©ng do nhiá»u yếu tố hợp thà nh. Ngà i nháºn ra rằng tất cả các yếu tố nhÆ° cha mẹ, môi trÆ°á»ng, hà nh vi (kamma) Ä‘á»u góp phần và o tÃnh cách mà đá»i sống của chúng sanh đó bẩm thụ. Rất có thể Ngà i cÅ©ng đã ý thức lối giải thÃch vá» các hà nh vi (nghiệp) mang tÃnh váºt lý do Mahaaviira chủ trÆ°Æ¡ng [5]. Ngà i tìm kiếm cách giải thÃch những Ä‘iểm không mạch lạc hay không rõ rà ng vá» há»c thuyết nà y. Ngà i cÅ©ng muốn là m sáng tá» má»i sá»± váºt hiện tượng vì má»i sá»± váºt hiện tượng nà y Ä‘ang trong cách thế tạo nên các quy luáºt tuyệt đối. Äiá»u nầy đã là m cho Ngà i vÆ°á»›ng báºn và o cÆ¡ chế tâm lý. Mặc dù vẫn hiểu rằng, cuá»™c sống con ngÆ°á»i thÆ°á»ng do nhiá»u yếu tố chi phối mà con ngÆ°á»i không thể chịu trách nhiệm hoà n toà n vá» các yếu tố đó, quán sát suối nguồn tâm lý của hà nh vi con ngÆ°á»i, Ngà i nháºn ra là có tia hy vá»ng được giải thoát. ChÃnh nháºn thức nà y đã thúc đẩy Ngà i phân tÃch các nguồn gốc tâm lý thuá»™c hà nh vi hay Ä‘á»™ng cÆ¡, và phân biệt các hà nh vi trên ná»n tảng của sá»± chủ ý và phi chủ ý. Phần quán chiếu còn lại của Ngà i là táºp trung để khám phá Ä‘á»™ng cÆ¡ nà o ngá»± trị hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i và đưa đến các kết quả xấu xa và bất hạnh. Tham (lobha) và sân (dosa) là các yếu tố đứng đầu trong danh sách nà y.
Việc chứng ngá»™ trên dÆ°á»ng nhÆ° cÅ©ng không có gì đáng chú ý, vì vấn Ä‘á» khó khăn là là m thế nà o Ä‘oạn trừ các Ä‘á»™ng cÆ¡ tiêu cá»±c mà không mảy may có má»™t thái Ä‘á»™ tiêu cá»±c đến tình cảm con ngÆ°á»i. Nói cách khác, Bồ-tát SÄ©-đạt-ta muốn loại trừ tham dục và được ly tham, đồng thá»i cÅ©ng không đánh mất năng lá»±c của lòng từ. Cuối cùng Ngà i đã váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp an tịnh các hà nh để không cho các trạng thái tâm: dục, tham hay chấp thủ phát triển mà cÅ©ng không triệt tiêu chúng nhÆ° má»™t trạng thái tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i tá»± tá». Cuá»™c chiến đấu ná»™i tâm kéo dà i cho đến khi Ngà i vượt ra khá»i trạng thái đó, và được nói là Ngà i đã an tịnh các hà nh (sabbasa"nkhaasamatha), Ä‘oạn trừ dục (raaga) và sân (dosa).
Sá»± dáºp tắt dục tham, sân háºn và an tịnh các hà nh đã giúp cho Bồ-tát phát huy được thái Ä‘á»™ dè dặt vá» quan Ä‘iểm mà ngà i đã quán sát vá» thế giá»›i. Không theo Ä‘uổi đối tượng tuyệt đối hay từ bá» má»i quan Ä‘iểm, nghÄ©a là , không tìm kiếm bất cứ má»™t hình thái hiện hữu tuyệt đối hay thÆ°á»ng hằng nà o, hoặc các phi-hiện-hữu Ä‘oạn diệt (hữu hay phi hữu), Bồ-tát khảo sát được bản chất của khái niệm con ngÆ°á»i. Trạng thái an tịnh các hà nh đã giúp Ngà i nhìn bản thân khái niệm nhÆ° là giá trị thá»±c tiá»…n có được hÆ¡n là các hà m ý tuyệt đối. Tiến trình nà y đã loại trừ được phần chÆ°á»›ng ngại cuối cùng, đó là si mê (moha).
Sá»± Ä‘oạn trừ dục tham, sân háºn và si mê (raagakkhaya, dosakkhaya, mohakkhaya) đã tạo nên sá»± giác ngá»™ và giải thoát của Ngà i. Tri kiến và tuệ giác nà y thÆ°á»ng được gá»i là tuệ giác vá» sá»± chấm dứt hoà n toà n các láºu hoặc (aasavakkha-naa.na, láºu táºn minh). Äó là sá»± chuyển hoá toà n bá»™ nhân cách: nháºn thức, ý chà và tình cảm. Vá»›i sá»± chuyển hoá nà y, SÄ©-đạt-ta nháºn chân ná»—i khổ triá»n miên của con ngÆ°á»i và con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a đến thoát khổ mà Ngà i đã tóm tắt trong Tứ Thánh Äế (Ariya-sacca). Trong bối cảnh Ngà i sống, dòng tÆ° tưởng tầm cầu khách thể tuyệt đối (Ultimate Objectivity) Ä‘ang ngá»± trị, những quan niệm phi tuyệt đối và phi thá»±c thể của Ngà i vá» thế giá»›i và nhân sinh hầu nhÆ° Ãt được ai hăm hở đón nháºn. Vì váºy, Ngà i do dá»± không muốn tuyên thuyết những gì Ngà i vừa khám phá. NhÆ°ng mối quan tâm đạo đức của Ngà i được biểu tượng bằng lá»i thỉnh cầu của Phạm Thiên, đã thúc giục Ngà i Ä‘i và o cuá»™c Ä‘á»i để truyá»n bá giáo pháp vì lợi Ãch cho những ai có lòng khao khát lắng nghe. Äó là khởi đầu của sá»± nghiệp truyá»n bá con Ä‘Æ°á»ng giác ngá»™ của Äức Pháºt, kéo dà i suốt 45 năm.
Và o lúc đó hai vị thầy dạy thiá»n cho Ngà i trÆ°á»›c kia là AA.laara Uddaka đã qua Ä‘á»i, Ngà i Ä‘i tìm năm ngÆ°á»i bạn đồng tu khổ hạnh ép xác trÆ°á»›c đây, Ä‘ang sống ở Vaaraanasi. Lúc đầu hỠđón tiếp Ngà i vá»›i đầy vẻ nghi ngá» và do dá»±, nhÆ°ng láºp tức hỠđã nháºn ra sá»± chuyển hoá nhân cách của Äức Pháºt, do đó, hỠđã bà y tá» thái Ä‘á»™ kÃnh trá»ng và quy ngưỡng Äức Pháºt. Há» nhiệt thà nh lắng nghe lá»i dạy bảo của Ngà i, và từ đây, Tăng Ä‘oà n được thà nh láºp. Äối vá»›i những ngÆ°á»i ham thÃch tu khổ hạnh ép xác, Äức Pháºt cảm thấy cần phải giải thÃch rõ vá» sá»± vô Ãch của lối tu táºp nà y, do đó Ngà i thuyết bà i kinh đầu tiên vá» con Ä‘Æ°á»ng trung đạo thiết thá»±c, tránh xa hai cá»±c Ä‘oan của Ä‘á»i sống: tham đắm dục lạc và khổ hạnh ép xác [6]. Äây là bà i kinh giải thÃch chi tiết vá» Bát Chánh Äạo và con Ä‘Æ°á»ng tu táºp để gặt hái kết quả tốt đẹp cho chÃnh mình và tha nhân. Bà i kinh hoà n toà n không bà n thảo đến quan Ä‘iểm trung đạo triết há»c, mà chỉ Ä‘á» cáºp đến lý do tồn tại của Ä‘á»i sống đạo đức. Con Ä‘Æ°á»ng trung đạo triết há»c vá» sau đã được Äức Pháºt tuyên thuyết cho Kaccaayana, má»™t ngÆ°á»i chỉ quan tâm đến nháºn thức luáºn và há»c thuyết hÆ¡n là thá»±c hà nh [7].
Kiá»u-trần-nhÆ° (Kondanna) là vị đầu tiên trong nhóm năm ngÆ°á»i tu khổ hạnh đã lãnh há»™i giáo lý của Äức Pháºt. Từ bá» lối tu ép xác đã thá»±c hà nh nhiá»u năm, năm vị ẩn sÄ© thá»±c hà nh lá»i dạy của Äức Thế Tôn chẳng bao lâu chứng đạt giác ngá»™ giải thoát. Sá»± tiến bá»™ nhanh chóng của các tôn giả nà y không có gì đáng ngạc nhiên vì há» là những ngÆ°á»i có căn cÆ¡ chÃn muồi và rất tinh cần; việc tiến bá»™ nhÆ° váºy cÅ©ng xảy ra cho nhiá»u vị đệ tá» khác, nhÆ° tôn giả Xá-lợi-phất (Saariputta) và Mục-kiá»n-liên (Moggallaana). Ấn Äá»™ trÆ°á»›c thá»i Äức Pháºt, nhu cầu theo Ä‘uổi tâm linh hay tôn giáo hầu nhÆ° chỉ có ngÆ°á»i nam, sá»± tham dá»± của phụ nữ là việc hiếm có. Do đó, ở giai Ä‘oạn đầu những ngÆ°á»i gia nháºp Tăng Ä‘oà n chỉ là phái nam. Tuy nhiên, tinh thần khoan dung của giáo pháp Äức Pháºt đã thấm nhuần và phản ánh sâu sắc trong Ä‘á»i sống tinh thần ngÆ°á»i dân Ấn Äá»™ và nó tạo nên sức bà o mòn những quy Æ°á»›c xã há»™i, chÃnh trị và tôn giáo của truyá»n thống Bà -la-môn.
Äiá»u đầu tiên trong những quy chế của Bà -la-môn là m cho hệ thống bị mang tai tiếng là cách đối xá» phân biệt trong xã há»™i dá»±a trên hệ thống giai cấp lâu Ä‘á»i. Trong những bà i kinh nguyên thủy, hệ thống giai cấp [Bà -la-môn] thÆ°á»ng bị phê bình, chỉ đứng sau há»c thuyết Tá»±-ngã (aatman) mà thôi. Äức Pháºt không những Ä‘Æ°a ra vô số luáºn Ä‘iểm phản bác lại chế Ä‘á»™ giai cấp mà Ngà i còn thá»±c hiện những gì Ngà i tuyên thuyết bằng cách mở rá»™ng cánh cá»a Tăng Ä‘oà n cho những ai đến vá»›i Ngà i muốn được hÆ°á»›ng dẫn đạo đức và tâm linh.
Vá»›i nhiá»u lý do thá»±c tiá»…n, Äức Pháºt dÆ°á»ng nhÆ° có thái Ä‘á»™ rất "vừa phải" đối vá»›i hệ thống Bà -la-môn, má»™t hệ thống kỳ thị nữ giá»›i. Những bÆ°á»›c cẩn tháºn trÆ°á»›c khi Ngà i chấp nháºn phụ nữ và o Tăng Ä‘oà n chúng ta có thể chấp nháºn được vì trong bối cảnh cải cách tôn giáo, chÃnh trị, xã há»™i đáng kể dần dần Ä‘ang xảy ra ở Ấn Äá»™. Hà ng ngà n ngÆ°á»i nam từ bá» Ä‘á»i sống thế tục gia nháºp và o Tăng Ä‘oà n sống trong các tu viện được tÃn đồ cúng dÆ°á»ng. NhÆ° đã Ä‘á» cáºp trÆ°á»›c kia, đây là sá»± kiện hay hoà n cảnh lịch sá» do truyá»n thống Bà -la-môn tạo nên. Phong trà o ngÆ°á»i nữ Ä‘á»™t nhiên được và o Tăng Ä‘oà n có thể tạo ra nhiá»u vấn Ä‘á» khó khăn cho Ä‘á»i sống tu viện. Xa hÆ¡n nữa, Äức Pháºt bị phê bình là là m tổn thÆ°Æ¡ng đến Ä‘á»i sống gia đình của ngÆ°á»i dân Ấn, Ngà i không những bị tố cáo là đã phá huá»· cái gá»i là đạo lý gia đình (hệ thống giai cấp) mà còn bị chỉ trÃch là cho ngÆ°á»i nam xuất gia quá nhiá»u - những ngÆ°á»i có trách nhiệm quan trá»ng trong Ä‘á»i sống gia đình[8]. Hầu nhÆ° Äức Pháºt bị phê bình vấn Ä‘á» cho ngÆ°á»i gia nháºp Tăng Ä‘oà n không hạn chế hÆ¡n là sá»± phản bác định chế giai cấp. Vì lý do nà y, Ngà i rất cẩn tháºn khi chấp nháºn nữ giá»›i và o Tăng Ä‘oà n, nhÆ°ng Ngà i thá»±c hiện ngay khi thấy thá»i Ä‘iểm đã đến. Äá»c lÆ°á»›t qua tác phẩm Trưởng Lão Ni Kệ (Theriigaathaa)[9], chúng ta thấy rõ rà ng thái Ä‘á»™ của Äức Pháºt đối vá»›i nữ giá»›i và tình trạng được tôn trá»ng mà ngÆ°á»i nữ có được trong Tăng Ä‘oà n Pháºt giáo. Tháºt váºy, Pháºt giáo là tôn giáo đầu tiên xác nháºn khả năng giác ngá»™ tâm linh cao nhất của nữ giá»›i, cÅ©ng ngang bằng quả vị vá»›i nam giá»›i, kể cả Pháºt quả, mà tháºt sá»± há» có thể chứng đạt được.
Quy chế thứ hai của truyá»n thống Bà -la-môn bị Äức Pháºt bác bá» là cÆ¡ cấu chÃnh trị. Nhiá»u vị vua lừng danh ở Ma-kiệt-Ä‘Ã (Magadha) và các vÆ°Æ¡ng quốc lân cáºn đã bị hấp lá»±c bởi lá»i dạy của Äức Pháºt. Vua Tần-bà -sa-la (Bimbisaara) và vua Ba-tÆ°-nặc (Pasenadi) trở thà nh những pháºt tá» thuần thà nh thÆ°á»ng thỉnh cầu ý kiến Äức Pháºt vá» những vấn Ä‘á» liên hệ đến tÆ° tưởng chÃnh trị. Ngà i thÆ°á»ng nhấn mạnh khái niệm "Chuyển Luân Thánh VÆ°Æ¡ng" (cakkavatti)- ngÆ°á»i có quyá»n lá»±c phải tuỳ thuáºn và o sá»± chấp nháºn của nhân dân và có liêm chÃnh đạo đức hÆ¡n là thiên khải. PhÆ°Æ¡ng sách trừng trị được thay thế bằng giáo dục đạo đức, câu chuyện chứng đạt đạo đức hoà n hảo và giải thoát tâm linh của chà ng Angulimaala[10], sau khi trải qua phần lá»›n Ä‘á»i sống tá»™i lá»—i của kẻ sát nhân, đã trình bà y rất rõ rà ng vá» cách giải quyết vấn Ä‘á» tá»™i phạm và hình phạt của Äức Pháºt. Triết lý chÃnh trị của Ngà i không những ảnh hưởng lâu dà i đến ná»n quân chủ Ấn Äá»™ mà Hoà ng Äế A-dục (A soka) đã noi gÆ°Æ¡ng, mà còn ảnh hưởng rá»™ng rãi đến các nÆ°á»›c phÃa Nam và Äông Nam Ã.
Trong lãnh vá»±c thá»±c hà nh tôn giáo, Äức Pháºt bác bá» những yếu tố lá»… nghi, không có giá trị vá» tâm lý và đạo đức. Kết quả là giai cấp Bà -la-môn mất Ä‘i cÆ¡ há»™i thá»±c hiện những cuá»™c tế lá»… vô Ãch và nó đánh đổ vị trà đặc ân của kẻ trung gian giữa thế giá»›i thần linh và con ngÆ°á»i. Mặc dù không nhiá»u triết gia hay giáo chủ Bà -la-môn muốn từ bá» lý tưởng và sá»± thá»±c hà nh của há», nhÆ°ng vẫn có má»™t số ngÆ°á»i lãnh đạo nhÆ° ba anh em Ca-diếp (Kassapa)[11] cùng số đệ tá» của ông đã quy y theo Äức pháºt.
Nháºn ra sá»± vô Ãch của ná»— lá»±c thá»±c hiện má»™t cuá»™c cách mạng toà n diện vá» thiết chế và xã há»™i con ngÆ°á»i, và khẳng định rằng "nhá» là đẹp" (small is beautiful), Äức Pháºt tiến hà nh tổ chức Tăng Ä‘oà n trong má»™t chừng má»±c nà o đó thể hiện cách triết lý riêng của Ngà i. Mục Ä‘Ãch tối thượng của Ä‘á»i sống tôn giáo, nhÆ° được giải thÃch phÃa sau là vắng bặt sá»± trói buá»™c khổ Ä‘au (vimutti, nibbaana, v.v…). NhÆ° váºy Ä‘á»i sống trong sạch tuyệt đối cÅ©ng là đá»i sống từ bá» chủ nghÄ©a cá nhân chấp thủ. Lý tưởng nà y được phản ánh trong Ä‘á»i sống tu viện. Tăng Ni không có tà i sản riêng tÆ°, ngoại trừ ba y và bình bát. Tu viện là nÆ¡i cÆ° trú của tất cả thà nh viên của Tăng Ä‘oà n dù hỠđến từ phÆ°Æ¡ng bắc hay nam, đông hay tây.
Giá»›i (siila) là những nguyên tắc đạo đức (Dhamma) được Äức Pháºt giá»›i thiệu. Các nguyên tắc nà y đã được bổ sung liên tục trong những trÆ°á»ng hợp cần thiết. Vì các trung tâm tu viện ngà y cà ng được mở rá»™ng và xây dá»±ng khắp nÆ¡i, nên nhu cầu cần phải có những luáºt tắc đặc biệt hÆ¡n, dần dần hình thà nh bá»™ luáºt vá» các nguyên tắc sống mà sau nà y gá»i là Luáºt Tạng (Vinaya Pi.taka). Các Ä‘iá»u khoản và hÆ°á»›ng dẫn cách sống nà y thể hiện trá»n vẹn cốt lõi triết há»c của Äức Pháºt, tinh thần triết há»c ấy không phải là những Ä‘iá»u luáºt bất khả xâm phạm và có giá trị vÄ©nh hằng. TÃnh giá trị của các Ä‘iá»u khoản nà y sẽ còn tồn tại cho đến khi chúng còn chức năng, và tinh thần thá»±c tiá»…n của giáo pháp luôn cần đến sá»± canh tân và tháºm chà đôi lúc phải huá»· bá».
Tinh thần dân chủ nà y gây ấn tượng sâu sắc đến các há»c giả phÆ°Æ¡ng Tây- những ngÆ°á»i đầu tiên nghiên cứu các nguyên tắc quản lý Tăng Ä‘oà n của Äức Pháºt. Tăng Ä‘oà n được thiết láºp nhÆ° "má»™t hệ thống cá»™ng đồng do các Tỳ kheo, cho Tỳ-kheo và của các Tỳ kheo"[12]. Äiá»u nà y có nghÄ©a là Äức Pháºt đã thiết láºp má»™t thể chế dân chủ vì lợi Ãch cho các thà nh viên Tăng Ä‘oà n cÅ©ng nhÆ° cho má»i ngÆ°á»i. Tháºt là độc đáo khi vấn Ä‘á» chá»n ngÆ°á»i kế thừa để các đệ tá» có thể nÆ°Æ¡ng tá»±a được đă? ra trong những ngà y cuối Ä‘á»i Äức Pháºt, Ngà i đáp rằng giáo pháp (dhamma) Ngà i đã thuyết giảng và giá»›i luáºt (vinaya) Ngà i đã qui định sẽ là ngÆ°á»i hÆ°á»›ng dẫn cho Tăng Ä‘oà n [13]. Äây là tÆ° tưởng rất má»›i lạ, chÆ°a từng được biết trong các tổ chức chÃnh trị, tôn giáo Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i hay trÆ°á»›c thá»i kỳ Äức Pháºt [14]. Äiá»u quan trá»ng đáng ghi nháºn ở đây là quan niệm dân chủ của Äức Pháºt hoà n toà n không dá»±a trên tiêu chuẩn Ä‘a số hay thiểu số. Các nguyên tắc căn bản đạo đức là vì lợi Ãch cho chÃnh mình và ngÆ°á»i khác[15].
Vì Giáo pháp Äức Pháºt lan rá»™ng khắp vùng lục địa phÃa bắc Ấn Äá»™ và danh thÆ¡m Ngà i nhÆ° là báºc Äạo SÆ° của má»™t tôn giáo được lan truyá»n khắp nÆ¡i, do đó công việc hằng ngà y của Ngà i chắc chắn có thể bị thay đổi. Rất nhiá»u ngÆ°á»i từ các lÄ©nh vá»±c cuá»™c sống khác nhau đã tìm đến Äức Pháºt và mong cầu chỉ giáo, thay vì Ngà i phải du hà nh để gặp gỡ há». Do đó Ngà i có và i thị giả, đặc biệt sau nà y là tôn giả A-nan-Ä‘a (AAnanda), ngÆ°á»i được nói là vị thị giả rất có trách nhiệm không những chăm sóc sức khoẻ Äức Pháºt mà còn giữ tráºt tá»± cho dòng ngÆ°á»i đến thăm viếng Ngà i. Äức Pháºt thÆ°á»ng không muốn tách khá»i quần chúng, do đó khi có má»™t vị thị giả nà o của Ngà i ngăn cản ai đó đến thăm thì Ngà i bảo hãy cho phép các vị ấy và o thá» há»c [16].
Cuá»™c Ä‘á»i hoạt Ä‘á»™ng tÃch cá»±c của Äức Pháºt đã hÆ°á»›ng dẫn cho hà ng ngà n ngÆ°á»i vá» các vấn đỠđạo đức và tâm linh, đến đây sức khoẻ của Ngà i dần dần giảm sút, dÆ°á»ng nhÆ° đây cÅ©ng là má»™t phần háºu quả của sáu năm khổ hạnh ép xác. Bằng chứng liên hệ đến sức khoẻ giảm sút của Äức Pháºt trong phần cuối cuá»™c Ä‘á»i Ngà i đã tìm thấy trong nhiá»u kinh, có lúc Ngà i nhÆ°á»ng lá»i cho phép má»™t trong những đệ tá» tiếp tục hoà n thà nh bà i pháp để trở vá» hÆ°Æ¡ng thất nghỉ ngÆ¡i [17]. Ngà i rất tin tưởng hầu hết các đệ tá» kể cả các Tỳ-kheo-ni, những ngÆ°á»i chứng đạt giải thoát giác ngá»™ và thÆ°á»ng được Äức Pháºt xác nháºn sá»± tinh thông giáo pháp của há». Trong khi đó có những ngÆ°á»i đệ tá» chÆ°a giác ngá»™ có khuynh hÆ°á»›ng quy ngưỡng Ngà i nhÆ° má»™t vị cứu tinh Ä‘á»™c nhất của há» mà điá»u nà y dÆ°á»ng nhÆ° là cách cung kÃnh vị sáng láºp má»™t tôn giáo má»›i của truyá»n thống Ấn Äá»™. Äức Pháºt không ngừng bác bá» quan Ä‘iểm "tế lá»… thá» cúng" (cult worship) mà nhấn mạnh Ä‘iá»u quan trá»ng hÆ¡n hết là thá»±c hà nh giáo pháp mà Ngà i đã thuyết giảng. Giáo pháp là vị đạo sÆ°, không có ai khác.
Äến tuổi tám mÆ°Æ¡i, nháºn thấy cuá»™c Ä‘á»i không còn bao lâu nữa, Äức Pháºt Ä‘i vá» miá»n Bắc Ấn, có lẽ Ngà i muốn trở vá» cố hÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, sức khoẻ Ngà i quá suy yếu, và Ngà i nháºp Niết-bà n ở Câu-thi-na (Kusinaaraa), gần biên giá»›i giữa đất nÆ°á»›c do Bà -la-môn thống trị mà Ngà i đã ná»— lá»±c thay đổi và mảnh đất quê hÆ°Æ¡ng của dòng há» ThÃch-ca, nÆ¡i đã sản sinh ra má»™t phong trà o [giác ngá»™] má»›i .
CHÚ THÃCH
[1] Tức quyển Lịch Sá» Triết Há»c Pháºt Giáo: TÆ°Æ¡ng Tục và Gián Äoạn [A History of Buddhist Philosophy: Continues and Discontinues] của chÃnh tác giả, mà bà i nà y là bản dịch của chÆ°Æ¡ng thứ hai. (Chú thÃch của ngÆ°á»i dịch).
[2] Tức quyển The Way of Siddhartha: A Life of the Buddha. (Chú thÃch của ngÆ°á»i dịch).
[3] Xem M. Winternitz, Lịch Sá» Văn Há»c Ấn Äá»™ [A History of Indian Literature], xuất bản lần 2, (Delhi: Munshiram Manoharlal, 1972), táºp 1, tr. 268-289.
[4] M.1. 163.289.
[5] Giả thuyết của tác giả Ä‘Æ°a ra khó có sức thuyết phục. Mặc dù Mahaaviira lá»›n tuổi hÆ¡n Äức Pháºt, nhÆ°ng trong lịch sá» của Äức Pháºt, chÆ°a có cuốn sách nà o Ä‘á» cáºp đến sá»± gặp gỡ giữa Äức Pháºt và Mahaaviira trÆ°á»›c và sau khi Äức Pháºt thà nh đạo, cÅ©ng nhÆ° chÆ°a có tà i liệu nà o trình bà y vá» sá»± tiếp cáºn của Bồ-tát Siddhartha vá»›i hệ thống triết há»c của Kỳ-na (Jainism) trong quá trình tìm con Ä‘Æ°á»ng giác ngá»™, giải thoát. Theo ngÆ°á»i dịch, giả thiết " có thể " (probably) trên của giáo sÆ° vẫn còn là dấu chấm há»i!.(ghi chú của ngÆ°á»i dịch).
[6] S, 5. 421-423.
[8] SÄ‘d 2. 17-18.
[8] Luáºt Tạng, 1.43
[9] Xem bản dịch của Mrs. C. A. F. Rhys Davids, Trưởng Lão Kệ [Palsm of the Early Buddhists], 2 táºp, (London: PTS, 1948).
[10] Trưởng Lão Tăng Kệ, 866-891.
[11] SÄ‘d, 341-349.
[12] G. C. Pande, Dân Chủ trong Tăng Äoà n Pháºt Giáo Nguyên Thủy, [Democracy in Early Buddhist Sangha], (Calculta: Calculta University Press, 1955), tr. XV.
[13] D. 2, 154.
[14] G. C. Pande, Nghiên Cứu Nguồn Gốc Pháºt Giáo [Studies in the Origins of Buddhism], (Allahabad: University of Allahabad, 1957), tr. 330.
[15] Khái niệm vỠ"tha nhân" có thể thay đổi, tuỳ thuộc và o hoà n cảnh, (xem chương X).
[16] D. 2, 149-150.
[17] SÄ‘d, 2, 128,134, 137; Udaana 83-84, tức là quyển Lịch Sá» Triết Há»c Pháºt Giáo: TÆ°Æ¡ng Tục và Gián Äoạn [A History of Buddhist Philosophy: Continues and Discontinues] của chÃnh tác giả, mà bà i nà y là bản dịch của chÆ°Æ¡ng thứ hai. (Chú thÃch của ngÆ°á»i dịch).
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: