Thế giá»›i đã biết đến các nhà lãnh đạo quân sá»± tà i ba của Việt Nam. Má»™t số trong hỠđã được ghi và o bá»™ sá» biên niên các nhà quân sá»± nổi tiếng thế giá»›i nhÆ° Trần Quốc Tuấn, Nguyá»…n Huệ, Võ Nguyên Giáp... Không chỉ đánh giặc giá»i mà ngÆ°á»i Việt Nam còn đóng góp cho nhân loại nhiá»u nhà tÆ° tưởng, nhiá»u nhà văn hoá lá»›n tầm cỡ thế giá»›i. Và không phải ngẫu nhiên mà UNESCO, khi liệt kê các nhà văn hoá lá»›n của thế giá»›i, đã phải dà nh chá»— để ghi tên tuổi các nhà tÆ° tưởng lá»›n của Việt Nam nhÆ° Nguyá»…n Trãi, Nguyá»…n Du, Hồ Chà Minh. Lịch sá» dân tá»™c ta tháºt là vÄ© đại, Cho nên việc "... tiếp tục khai thác, nghiên cứu sâu hÆ¡n, tổng kết khoa há»c hÆ¡n di sản tÆ° tưởng, trÆ°á»›c hết là tÆ° tưởng triết há»c, của ông cha ta, chỉ ra cho được những giá trị lâu bá»n trong di sản đó, cố gắng tìm trong đó bản sắc, những khÃa cạnh Ä‘á»™c đáo cần kế thừa và phát triển, giải thÃch cho được cái là m nên bản sắc Ä‘á»™c đáo đó... Mặt khác, cÅ©ng chÃnh việc tổng kết di sản nà y, rút ra những bà i há»c, những kinh nghiệm của quá khứ sẽ góp phần không nhá» cho công cuá»™c xây dá»±ng và phát triển má»i mặt đất nÆ°á»›c hiện nay và sắp tá»›i". TÆ° tưởng của Nguyá»…n Trãi là má»™t trong những đóng góp lá»›n cho di sản vÄ© đại đó, đáng để cho chúng ta khai thác, nghiên cứu.
Giá»›i lý luáºn và những ngÆ°á»i quan tâm đến chÃnh trị thế giá»›i đã từng biết đến má»™t khái niệm dân tá»™c nổi tiếng mang tÃnh phổ quát, lần đầu tiên được Stalin Ä‘Æ°a ra trong tác phẩm "Chủ nghÄ©a Mác và vấn Ä‘á» dân tá»™c, song Ä‘iá»u mà các há»c giả thế giá»›i Ãt biết đến là , ngÆ°á»i đầu tiên trong lịch sá» thế giá»›i cố gắng tìm kiếm và đã Ä‘Æ°a ra được má»™t định nghÄ©a dân tá»™c "tÆ°Æ¡ng đối có hệ thống và toà n diện" lại là má»™t ngÆ°á»i Việt Nam. Äó chÃnh là Nguyá»…n Trãi, nhà văn hoá lá»›n đã được thế giá»›i công nháºn và xếp hạng.
Trong táºp ká»· yếu "Ká»· niệm 600 năm sinh Nguyá»…n Trãi", nhiá»u tác giả đã chỉ ra rằng Nguyá»…n Trãi là nhà quân sá»±, chÃnh trị, ngoại giao... nhà văn hoá lá»›n. Cống hiến của Nguyá»…n Trãi đã được má»™t số tác giả nói tá»›i. Chẳng hạn, theo Giáo sÆ° Nguyá»…n Tà i ThÆ°, Nguyá»…n Trãi "đã Ä‘á» cáºp tá»›i các yếu tố hình thà nh dân tá»™c mà khoa há»c chÃnh trị của thế ká»· XX nà y Ãt nhiá»u phải nhắc tá»›i". Theo Giáo sÆ° Trần Văn Già u, "Dân tá»™c ta có gần 5 thế ká»· Ä‘á»™c láºp lâu dà i từ thá»i Ngô Quyá»n năm 938 đến đầu thế ká»· XIV. ChÃnh là 5 thế ká»· nà y, dân tá»™c Việt Nam (theo ý nghÄ©a khoa há»c tiến bá»™ nhất của khái niệm dân tá»™c) được hình thà nh chỉ còn đợi Ä‘iá»u kiện để hoà n chỉnh. Äó là sá»± tham gia tÃch cá»±c, bá»n bỉ của quảng đại nhân dân và o việc cứu nÆ°á»›c và đựng nÆ°á»›c. Äiá»u kiện đó đã xuất hiện vá»›i cuá»™c khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n. Lãnh thổ chung, văn hoá chung, táºp quán, nhất là lịch sỠđấu tranh dá»±ng nÆ°á»›c và giữ nÆ°á»›c, đủ là m ra thứ keo sÆ¡n kết thà nh má»™t dân tá»™c , má»™t quốc gia dân tá»™c bá»n vững ngay trong thá»i Trung đại phong kiến mà không phải chỠđến chủ nghÄ©a tÆ° bản phát triển tạo thà nh má»™t thị trÆ°á»ng chung. Có đủ Ä‘iá»u kiện cho sá»± hình thà nh dân tá»™c song ý thức má»™t cách rõ rệt nhất, đầy đủ nhất vá» sá»± hình thà nh đó là cống hiến tinh thần của Nguyá»…n Trãi, ngÆ°á»i có trình Ä‘á»™ văn hoá cao, có kiến thức quốc há»c lá»›n....
NhÆ° váºy, các tác giả Việt Nam đã Ä‘á» cáºp Ãt nhiá»u đến đóng góp vá» khái niệm dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi, song đáng tiếc là chÆ°a có những bà i chuyên sâu vá» vấn Ä‘á» nà y. Bà i viết nhá» nà y không có tham vá»ng là m Ä‘iá»u đó, mà chỉ dừng lại ở việc so sánh, đối chiếu quan niệm vá» dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi vá»›i các quan niệm vá» dân tá»™c có trÆ°á»›c và sau Nguyá»…n Trãi để thấy được sá»± cống hiến của ông vá» vấn Ä‘á» nà y, má»™t sá»± đóng góp mang tầm cỡ thế giá»›i, ở thế ká»· XV, mà thế giá»›i Ãt biết đến.
Trong lịch sá» tÆ° tưởng Việt Nam, trÆ°á»›c Nguyá»…n Trãi đã có nhiá»u nhà tÆ° tưởng tìm cách Ä‘Æ°a ra định nghÄ©a vá» dân tá»™c, các quan niệm đó có những giá trị nhất định. Mầm mống của nó phải chăng đã có từ thá»i Lý BÃ. Dân tá»™c lúc đó thÆ°á»ng được gá»i là thà nh hay bang, quốc hay nÆ°á»›c. Sau khi quét sạch quân xâm lược ở thế ká»· VI, Lý Bà đã vứt bá» luôn tên gá»i mà Trung Quốc đã áp đặt cho nÆ°á»›c ta nhÆ° Giao Chỉ, Giao Châu, An Nam đô há»™ phủ… và đặt tên nÆ°á»›c là Vạn Xuân (sau nà y nhà Äinh gá»i là Äại Cồ Việt, nhà Lý gá»i là Äại Việt) để chứng tá» sá»± cùng tồn tại ngang hà ng vá»›i các nÆ°á»›c lá»›n ở Trung Hoa. Cùng vá»›i việc đổi tên nÆ°á»›c là việc đổi tên hiệu ngÆ°á»i đứng đầu từ VÆ°Æ¡ng sang Äế: từ TrÆ°ng VÆ°Æ¡ng, Triệu Việt VÆ°Æ¡ng sang Lý Nam Äế, Mai Hắc Äế, Äinh Tiên Hoà ng Äế. Äiá»u đó thể hiện tinh thần Ä‘á»™c láºp tá»± chủ của ngÆ°á»i Việt. Sau nà y, "Chiếu dá»i đô" của Lý Công Uẩn đã thể hiện rõ Việt Nam là má»™t quốc gia dân tá»™c Ä‘á»™c láºp vá» chÃnh thể, có quốc hiệu, niên hiệu, đế hiệu và kinh đô riêng. Thá»i Bắc thuá»™c, để chống lại sá»± thống trị: "... trong bá»™ tá»™c Việt lúc đó đã có nhiá»u Ä‘iểm chung vá» nguồn gốc tá»™c ngÆ°á»i, vá» kinh tế, tiếng nói, phong tục, táºp quán… nhÆ°ng há» không thể biết hết các Ä‘iá»u đó vì trình Ä‘á»™ kiến thức hạn chế. Dân tá»™c là má»™t phạm trù lịch sá», gắn liá»n vá»›i má»™t giai cấp nhất định trong lịch sá». Ở Việt Nam, trÆ°á»›c và sau khi già nh được Ä‘á»™c láºp, phạm trù dân tá»™c nằm trong hệ tÆ° tưởng của giai cấp phong kiến. Cùng vá»›i thá»i gian, khái niệm dân tá»™c được mở rá»™ng cả vá» bá» rá»™ng lẫn bá» sâu, cả vá» không gian và thá»i gian, cả vỠđất Ä‘ai và văn hoá cho phù hợp vá»›i đối tượng mà nó khái quát. Ở Lý ThÆ°á»ng Kiệt, quan niệm đó còn khoác cái vá» thần bà và trừu tượng:
"Nam quốc sÆ¡n hà Nam Äế cÆ°
Tiệt nhiên định pháºn tại thiên thÆ°".
Äiá»u đó có nghÄ©a là Việt Nam phải được Ä‘á»™c láºp vì “sách trá»i" đã ghi... NhÆ°ng đến Trần Quốc Tuấn, quan niệm đó đã có sá»± thay đổi: phải đánh Ä‘uổi giặc để bảo vệ quyá»n lợi cho gia tá»™c, đất nÆ°á»›c, để rá»a nhục cho nÆ°á»›c. Sá» gia Lê Văn HÆ°u (thế ká»· XII) quan niệm tổ quốc, dân tá»™c là "nhà tông miếu, ná»n xã tắc" , còn Trần Quốc Tuấn (thế ká»· XIII) quan niệm đó là "thái ấp, bổng lá»™c, Ä‘á»n Ä‘Ã i, miếu mạo...". Äến Nguyá»…n Trãi thì chúng ta đã có được "má»™t quan Ä‘iểm khá toà n diện, hoà n chỉnh vá» vấn Ä‘á» dân tá»™c".
Trong Äại cáo Bình Ngô (1428), Nguyá»…n Trãi viết:
“Xét nÆ°á»›c Äại Việt ta từ trÆ°á»›c.
Vốn xÆ°ng ná»n văn hiến đã lâu.
BỠcõi sông núi đã riêng.
Phong tục Bắc, Nam cũng khác.
Trải Triệu, Äinh, Lý, Trần nối Ä‘á»i dá»±ng nÆ°á»›c.
Cùng Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên, Ä‘á»u là m đế má»™t phÆ°Æ¡ng.
Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau.
Song hà o kiệt vẫn không há» thiếuâ€.
Äá»c áng văn trên, có thể thấy Nguyá»…n Trãi đã tiến má»™t bÆ°á»›c dà i trong việc tìm kiếm khái niệm dân tá»™c, là m cÆ¡ sở cho cuá»™c đấu tranh chống xâm lược. Quan niệm đó được hình thà nh trong quá trình đấu tranh dá»±ng nÆ°á»›c và giữ nÆ°á»›c, là cÆ¡ sở cho lý luáºn vá» dân tá»™c Ä‘á»™c láºp và quốc gia có chủ quyá»n. Khái niệm dân tá»™c có quan hệ gần gÅ©i vá»›i má»™t loạt các khái niệm khác nhÆ° tổ quốc, xã tắc non sông, lãnh thổ, bá» cõi… đến mức mà trong những trÆ°á»ng hợp nhất định, chúng có thể thay thế lẫn nhau. Chẳng hạn, Lê Văn HÆ°u, Trần Quốc Tuấn, Trần Nhân Tông, Nguyá»…n Trãi Ä‘á»u nói đến xã tắc. Váºy xã tắc là gì? "Xã tắc chÃnh là thần đất phối hợp vá»›i thần lúa để tượng trÆ°ng cho toà n thể gá»i là xã tắcâ€. Trong Lá»… hiến phù ở Chiêu Lăng, Trần Nhân Tông đã viết:
“Xã tắc hai phen phiá»n ngá»±a đá.
Non sông ngà n thuở vững âu và ng".
ChÃnh Nhuyá»…n Trãi đã dùng từ nà y để khẳng định quyá»n Ä‘á»™c láºp của dân tá»™c:
"Xã tắc từ đây bá»n vững.
Non sông từ Ä‘áºy đổi má»›i.
Äể mở ná»n muôn thuở thái bình.
Äể rá»a ná»—i ngà n thu sỉ nhục".
Khái niệm "Tổ quốc" có mối quan hệ máºt thiết vá»›i khái niệm dân tá»™c. Chúng "là hai khái niệm hầu nhÆ° ngang nhau nhÆ°ng không hoà n toà n đồng nhất vá»›i nhân vì trong khái niệm thứ nhất có bao hà m những yếu tố không nằm trong khái niệm thứ hai, và dụ: các yếu tố thuá»™c vá» thiên nhiên". Äã là con ngÆ°á»i thì phải thuá»™c má»™t tổ quốc, má»™t dân tá»™c nà o đó. Không có tổ quốc và không thuá»™c má»™t dân tá»™c nà o là ngÆ°á»i bất hạnh. Tổ quốc của Khổng Tá» là Hoa Hạ, nhÆ°ng nó bị xâu xé bởi nhiá»u thế lá»±c khác nhau nên ông phải Ä‘i hết nÆ°á»›c nà y đến nÆ°á»›c khác để mong muốn xây dá»±ng nên tổ quốc dân tá»™c thống nhất. Hà ng chục năm "Ä‘i mòn cả dép", song ông vẫn khôn thể nà o là m được Ä‘iá»u mong muốn. Trung Quốc thá»i xÆ°a không có tên nÆ°á»›c, mà theo tên triá»u đại thống trị. Nho giáo không có khái niệm tồ quốc, dân tá»™c, cÅ©ng chẳng có khái niệm nà o gắn vá»›i khái niệm dân tá»™c, có chăng chỉ là khái niệm xã tắc. Nguyá»…n Trãi là nhà nho Ä‘Ãch thá»±c, nhÆ°ng là nhà nho của Việt Nam có tổ quốc, có dân tá»™c.
Quan niệm vá» dân tá»™c của ông đã vượt xa Nho giáo để tiếp cáºn đến những tri thức hoà n toà n má»›i. Äó là sÆ° kế thừa và phát triển tÆ° tưởng dân tá»™c của các vị tiá»n bối, tù Lý BÃ, Lý Thưởng Kiệt nên Trần Quốc Tuấn, là sá»± nháºn thức má»™t cách tá»± giác, có sá»± bổ sung những tri thức má»›i khi lịch sỠđã thay đổi. Äó còn là kết quả của sá»± suy ngẫm, của những phút giây thao thức, trăn trở "đêm ngà y cuồn cuá»™n nÆ°á»›c triá»u đông", của những thể nghiệm, những mất mát lá»›n lao, tháºm chà phải đổi bằng máu của biết bao “dân Ä‘en, con Ä‘á»". Sau Nguyá»…n Trãi, Nguyá»…n Huệ đã cố gắng bổ sung thêm cho khái niệm dân tá»™c:
"Äánh cho để dà i tóc.
Äánh cho để răng Ä‘en.
Äánh cho nó chÃch luân bất phản".
Song sá»± bổ sung nà y cÅ©ng không có gì má»›i hÆ¡n. Theo nháºn xét của Giáo sÆ° Phan Ngá»c, công thức ấy (công thức vá» dân tá»™c), ra Ä‘á»i năm 1428, bốn trăm năm trÆ°á»›c công thức dân tá»™c của giai cấp tÆ° sản và năm trăm năm trÆ°á»›c công thức dân tá»™c của Stalin rõ rà ng là má»™t cống hiên thế giá»›i".
Năm 1913, Stalin Ä‘Æ°a ra định nghÄ©a: “Dân tá»™c là má»™t khối cá»™ng đồng ngÆ°á»i ổn định được thà nh láºp trong lịch sá», dá»±a trên cÆ¡ sở cá»™ng đồng vá» tiếng nói, lãnh thổ, sinh hoạt kinh tế và tâm lý biểu hiện trong cá»™ng đồng văn hoá". Äịnh nghÄ©a dân tá»™c của Stalin nêu lên 4 yếu tố: kinh tế, ngôn ngữ, lãnh thổ, tâm lý trong đó yếu tố kinh tế được coi là đặc trÆ°ng quan trá»ng nhất.
Xem xét định nghÄ©a dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi, chúng ta thấy, ông đã nêu lên 5 yếu tố thống nhất: văn hiến, lãnh thổ, phong tục, chÃnh quyá»n, nhân dân mà đại biểu là ngÆ°á»i anh tà i, hà o kiệt. Äịnh nghÄ©a của Nguyá»…n Trãi không nói đến yếu tố kinh tế, vì ông xuất phát từ thá»±c tế hình thà nh dân Việt Nam có những nét Ä‘á»™c đáo không giống nhÆ° quy luáºt phổ biến của sá»± hình thà nh các dân tá»™c khác trên thế giá»›i. Do đặc Ä‘iểm riêng mà sá»± hình thà nh dân tá»™c ta không cần đến vai trò của giai cấp tÆ° sản và chủ nghÄ©a tÆ° bản, không cần phải đợi đến quá trình thống nhất thị trÆ°á»ng, thuế quan là "táºp trung các tÆ° liệu sản xuất, và tÃch tụ tà isBản và o trong tay má»™t số Ãt ngÆ°á»i". Nguyên nhân của sá»± hình thà nh dân tá»™c ta là do nhu cầu chống ngoại xâm và các thế lá»±c thiên nhiên hà khắc, buá»™c các tá»™c ngÆ°á»i sống trên lãnh thổ phải liên kết lại thà nh má»™t khối.
Sá»± đối chiếu nói trên cho thấy, Nguyá»…n Trãi đã xuất phát từ hoà n cảnh cụ thể của Việt Nam để khái quát nên khái niệm dân tá»™c. Chúng ta không thể đòi há»i cái mà ngÆ°á»i Ä‘á»i trÆ°á»›c không có vì hiện thá»±c lịch sá» là thế, không thể đảo ngược được. Có thể nháºn thấy, ngoà i những yếu tố trùng hợp vá»i khái niệm dân tá»™c của Stalin nhÆ° lãnh thổ, tâm lý, khái niệm dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi còn có những yếu tố khác, trong đó nổi báºt nhất là yếu tố nhân dân. Công lao của ông là ở chá»—, ông là ngÆ°á»i đầu tiên trong lịch sá» Ä‘Æ°a ra được má»™t khái niệm dân tá»™c tÆ°Æ¡ng đối hoà n chỉnh, nêu ra được vấn đỠđể ngÆ°á»i Ä‘á»i sau tiếp tục giải quyết. ChÃnh vì váºy, khái niệm dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi vẫn giữ nguyên giá trị lịch sá» của nó.
Äã có má»™t thá»i, vấn Ä‘á» dân tá»™c tưởng chừng nhÆ° đã được giải quyết xong xuôi, nhÆ°ng ngà y nay nó lại nổi lên nhÆ° má»™t văn Ä‘á» thá»i sá»± nóng hổi nhất. Äây là vấn Ä‘á» cá»±c kỳ phức tạp và rắc rối. Trên thế giá»›i, hà ng ngà y hà ng giá» chiến sá»± vẫn tiếp tục nổ ra xoay quanh việc tranh chấp lãnh thổ, thanh lá»c sắc tá»™c mà thá»±c chất là vấn Ä‘á» dân tá»™c. Vấn Ä‘á» nà y đã, Ä‘ang và sẽ tiếp tục là m Ä‘au đầu các nhà lãnh đạo tại các quốc gia Ä‘a sắc tá»™c. Nếu không giải quyết tốt thì tại má»—i quốc gia nà y sẽ tiá»m ẩn "nhÆ°ng thùng thuốc nổ" của chiến tranh, chết chóc. Trên chÃnh trÆ°á»ng thế giá»›i, các cuá»™c chiến tranh Iran - Irắc và Irắc - Côoét vừa má»›i nguá»™i tắt, khói lá»a của cuá»™c xung Ä‘á»™t sắc tá»™c ở Nam Phi chÆ°a kịp tan thì cuá»™c chiến tranh "huynh đệ tÆ°Æ¡ng tà n" ở Nam TÆ° lại tiếp tục. Tháºm chÃ, ngay cả khi đã dẹp xong Taliban, ở ApganÃtan vấn Ä‘á» sắc tá»™c vẫn có nguy cÆ¡ bùng phát trong việc cai quản đất nÆ°á»›c.
Do sá»± phức tạp của vấn Ä‘á» dân tá»™c nên hiện nay các há»c giả trên thế giá»›i Ä‘ang tìm cách xác định lại khái niệm nà y. ChÃnh vì váºy, việc tìm hiểu vấn Ä‘á» nà y vẫn mang ý nghÄ©a thá»i sá»± nóng hổi và cấp bách. TrÆ°á»›c tình hình đó, chúng ta cà ng nháºn thấy giá trà của khái niệm dân tá»™c của Nguyá»…n Trãi, tầm vÄ© đại của sá»± tiên tri vượt trÆ°á»›c thá»i đại của ông. Äã gần 600 năm trôi qua kể từ khi xuất hiện khái niệm dân tá»™c ở Việt Nam, thế giá»›i lại sôi Ä‘á»™ng lên vấn Ä‘á» dân tá»™c và điá»u nà y cà ng nhắc ta gợi nhá»› đến công lao to lá»›n của Nguyá»…n Trãi. Những bà i há»c của lịch sá» vá» vấn Ä‘á» dân tá»™c, trong đó có sá»± đóng góp to lá»›n của Nguyá»…n Trãi, vẫn giữ nguyên giá trị đối vá»›i háºu thế. Có được sá»± hiểu biết đúng đắn và váºn dụng linh hoạt vấn Ä‘á» nà y sẽ giúp cho các nhà chÃnh trị hà ng đầu thế giá»›i có thể tránh được những bÆ°á»›c Ä‘i sai lầm là m phÆ°Æ¡ng hại đến sá»± thống nhất dân tá»™c là m ảnh hưởng đến sá»± ổn định của khu vá»±c và thế giá»›i.
Theo Tạp chà Triết há»c
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: