15-09-2008, 11:07 PM
Triệu phú & Cái Bang
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: không biết
Bà i gởi: 24
Thá»i gian online: 6 giá» 39 phút 8 giây
Thanks: 0
Thanked 0 Times in 0 Posts
Chiến tranh nhìn từ nhiá»u phÃa
Chiến tranh nhìn từ nhiá»u phÃa
nhiá»u tác giả
Những ngà y tháng Năm năm 2004 của tôi
Phan Nhiên Hạo
Anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng nhá» tôi viết mục Sổ Tay cho Văn số nà y. Tôi chưa bao giá» phụ trách mục gì cho bất cứ báo nà o. Những bà i tôi viết chỉ là những sáng tác “tá»± do": thÆ¡, truyện, tùy bút, tiểu luáºn. Viết Sổ Tay thì phải đỠcáºp Ãt nhiá»u đến ná»™i dung cá»§a số báo sắp ra. Nhưng tôi không có trong tay ngay cả mục lục cá»§a số báo, và tôi chỉ có má»™t đêm để viết cho kịp “deadline" mà anh Hoà ng nhá». Tôi gá»i Ä‘iện thoại, anh Hoà ng nói: “Hạo muốn viết gì cứ viết, coi như má»™t bà i tùy bút". Vâng, đây chỉ là bà i tùy bút cá»§a tôi, đăng và o mục Sổ Tay thế chá»— cho ngưá»i chá»§ bút báºn việc, không liên quan gì đến quan Ä‘iểm cá»§a tạp chà Văn.
Tôi nháºn lá»i, nhưng chưa nghÄ© ra sẽ viết vá» Ä‘iá»u gì. Rồi tôi tá»± há»i, sao không bắt đầu bằng chÃnh những ý nghÄ© cá»§a tôi vá» nhà văn Nguyá»…n Xuân Hoà ng, ngưá»i tôi vừa nói chuyện xong trên Ä‘iện thoại.
Tôi chưa bao giá» gặp mặt anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng. Thỉnh thoảng tôi liên lạc vá»›i anh qua email, gấp thì gá»i Ä‘iện thoại, nói dăm câu cần thiết, không bao giá» ra ngoà i phạm vi công việc. Tôi không có cÆ¡ há»™i quen biết nhiá»u ngưá»i là m văn nghệ ở đây, mặc dù tôi sống cách Little Saigon chỉ hai giá» lái xe. Không rõ vì sao, nhưng tháºt sá»± tôi hÆ¡i ngại gặp há». Có thể vì cách biệt tuổi tác? Tôi nghÄ© ở Mỹ, cái hố ngăn cách thế hệ rá»™ng hÆ¡n ở Việt Nam. Má»™t ngưá»i lá»›n tuổi và má»™t ngưá»i trẻ ở Việt Nam chỉ cách biệt nhau vá» tuổi tác, kinh nghiệm. Nhưng cÅ©ng hai ngưá»i đó, nếu sống ở Mỹ, ngoà i những cách biệt vá» tuổi tác và kinh nghiệm, còn có những cách biệt vá» ngôn ngữ, vá» mức độ Ä‘áºm nhạt văn hóa Việt-Mỹ, vá» mối liên hệ vá»›i quê hương, vá» quan Ä‘iểm chÃnh trị. Cái hố ngôn ngữ-văn hóa giữa các thế hệ ngưá»i Việt ở đây rá»™ng đến ná»—i đôi khi trong cùng má»™t nhà , cha mẹ con cái gần như không thể trò chuyện được vá»›i nhau. Tôi sang Mỹ khi đã lá»›n. Có nghÄ©a tôi rất “MÃt". Nhưng tháºt tình, tôi vẫn thấy ngại khi phải tiếp xúc vá»›i những ngưá»i là m văn nghệ thuá»™c thế hệ trước. Có thể má»™t phần vì bản tÃnh tôi không chá»§ động trong những quan hệ.
Anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng là má»™t trong hai ngưá»i là m văn nghệ từ trước 1975 ở hải ngoại mà tôi quen. Ngưá»i kia là anh Khánh Trưá»ng. Cả hai Ä‘á»u là những ngưá»i tôi cảm thấy gần gÅ©i khi tiếp xúc, dù vá»›i anh Hoà ng, chỉ là những tiếp xúc qua thư từ, Ä‘iện thoại. Ngưá»i ta Ä‘ang đỠcao má»™t thứ văn chương tách biệt khá»i nhân cách nhà văn. Tôi biết váºy. Nhưng riêng tôi, trong tư cách má»™t ngưá»i Ä‘á»c, ngưá»i là m thÆ¡, tôi vẫn già nh cho mình quyá»n được yêu mến “con ngưá»i" các nhà văn qua tác phẩm. Tôi không tìm cách tranh cãi hay thuyết phục ai vá»›i quan niệm “lá»—i thá»i" cá»§a tôi. Ãây chỉ là chuyện cá nhân. Ãá»c Nguyá»…n Xuân Hoà ng, bao giá» tôi cÅ©ng hình dung má»™t nhân cách mẫn cảm, sâu sắc, và dịu dà ng. Nguyá»…n Xuân Hoà ng có lẽ thuá»™c và o số những ngưá»i là m văn chương có khả năng đứng lùi ra khá»i văn chương để nhìn thấy cái chiá»u kÃch lá»›n hÆ¡n cá»§a Ä‘á»i sống. Anh là m văn chương nhưng không “sân si" vì văn chương, không quên rằng văn chương, xét cho cùng, chỉ là má»™t trò nhảm trước cái chết. Ãây là mẫu nhà văn luôn ám ảnh tôi. Tôi đã lá»›n lên vá»›i tác phẩm cá»§a những nhà văn mà khi Ä‘á»c há», tôi nghÄ© há» là những ngưá»i bạn tinh tế. Ãá»c Nguyá»…n Xuân Hoà ng, tôi có cảm giác đó. Tôi cÅ©ng yêu mến Thanh Tâm Tuyá»n, Dương Nghiêm Máºu, Võ Ãình ,và Thưá»ng Quán qua văn chương trong má»™t cung cách như váºy, mặc dù tôi chưa bao giá» gặp há».
Vừa rồi nhân dá»± má»™t há»™i nghị ở Ãại Há»c UC Bekerley, tôi có gặp và i ngưá»i Việt trẻ Ä‘ang theo há»c tiến sÄ© các ngà nh văn chương, xã há»™i há»c Ãông Nam Ã. Trong số há» có ngưá»i là m thÆ¡ tiếng Việt, có ngưá»i viết truyện bằng tiếng Anh và đang tìm ngưá»i dịch tác phẩm sang tiếng Việt. Những ngưá»i nà y khiến tôi Ãt nhiá»u lạc quan vá» má»™t lá»›p độc giả má»›i cá»§a văn chương hải ngoại, tuy không nhiá»u, nhưng là những ngưá»i Ä‘á»c giá»i, rất có kiến thức. Má»™t cô trong số nà y, Quân Trần, Ä‘ang có ý định nghiên cứu vá» văn chương miá»n Nam trước 1975. Các sách trước 1975 phần nhiá»u được in lại ở hải ngoại hoặc được sưu táºp bởi thư viện các đại há»c lá»›n như Cornell. Nhưng các báo, tạp chà thì không được đầy đủ lắm, rải rác má»—i nÆ¡i má»™t Ãt. Tạp chà Sáng Tạo hiện có ở thư viện Cornell, số 1 đến số 15 năm 1956-1957, số 16 đến số 27 năm 1958, số 1 đến số 7 năm 1961, và má»™t số bản chụp microfilm. Báo chà rất quan trá»ng trong việc dá»±ng lại bá»™ mặt văn chương má»™t thá»i. Nó chứa nhiá»u sáng tác không được in thà nh sách cá»§a các tác giả, và quan trá»ng hÆ¡n, chứa nhiá»u tranh luáºn, Ä‘iểm sách, tin văn nghệ mà không thể tìm ở nguồn tà i liệu nà o khác. Sách báo Việt Nam xuất bản không nhiá»u, lại còn bị chiến tranh tà n phá, bị há»§y bá», ngăn cấm, nên những ngưá»i trẻ giỠđây muốn nghiên cứu gì cÅ©ng gặp khó khăn vá» tà i liệu. Ngay bây giá», nếu ở Việt Nam, các thư viện bắt đầu kiểm kê, sưu táºp lại sách báo trước 1975, hy vá»ng vẫn kịp. Ãể lâu hÆ¡n nữa, có thể chẳng còn gì. Lúc đó có tiá»n cÅ©ng vô Ãch.
Nhắc đến văn chương miá»n Nam trước 1975, tôi nhá»› lá»i Nguyá»…n Quốc Chánh nhân má»™t buổi tối ngồi ở quán bia lỠđưá»ng Sà i Gòn cách đây gần hai năm. Chánh nói, “đá»i sống văn chương Sà i Gòn trước 1975 tháºt đã, Hiện Sinh rắc má»™t chút phấn và ng lên má»i thứ". Tôi phá lên cưá»i, nhưng hiểu ý Chánh. Má»™t ngưá»i Ä‘á»c nhiá»u, hiểu biết như Chánh thừa biết thá»i cá»§a Hiện Sinh đã qua; và ngay trong những ngà y và ng son cá»§a nó ở Sà i gòn, chắc cÅ©ng không Ãt trò sến. Ãiá»u mà Chánh muốn nói, tôi hiểu, là má»™t không khà trà thức, má»™t thái độ là m văn nghệ vá»›i ý thức vá» sá»± phi lý sau cùng cá»§a má»i sá»± để không quá cay cú, quá “ăn thua đủ" vá»›i văn chương. Tôi đã gặp Nguyá»…n Thị Hoà ng. Má»™t thá»i gian dà i bà hay ngồi buổi tối ở quán bar cá»§a gia đình trên đưá»ng Lý Tá»± Trá»ng. Má»™t ngưá»i phụ nữ mà thá»i gian và những truân chuyên cá»§a Ä‘á»i sống dưá»ng như không chạm tá»›i được. Bà hay ngồi má»™t mình trong góc, quan sát cái đám đông ồn à o vá»›i đôi mắt thẳm sâu trong bóng tối. Lối nói chuyện nhát gừng cá»§a bà cÅ©ng hấp dẫn như cái huyá»n thoại văn chương mà bà tạo nên. Nếu tôi là ngưá»i là m phim, tôi sẽ là m má»™t cuốn phim tà i liệu vá» những nhà văn Sà i Gòn còn sót lại như Nguyá»…n Thị Hoà ng, Dương Nghiá»…m Máºu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n, Trần Thị NgH., Huy Tưởng, Nguyá»…n Thụy Long... Há» là những nhân chứng vô giá cá»§a má»™t thá»i văn há»c sáng giá. HỠđã luôn ở đó, Sà i gòn, qua tất các biến động kinh hồn cá»§a má»™t cuá»™c chuyển Ä‘á»i. Những ngưá»i thuá»™c lá»›p háºu sinh như Chánh và tôi hay nghÄ© vá» văn chương Sà i Gòn trước 1975 vá»›i Ãt nhiá»u thi vị hóa. Vá» mặt tâm lý, có lẽ phần nà o vì chúng tôi quá chán ngán vá»›i sá»± cục mịch cá»§a sinh hoạt văn chương hôm nay. Vụ “Trò Chuyện Vá»›i Hoa Thá»§y Tiên" cá»§a Nguyá»…n Huy Thiệp gần đây là má»™t và dụ. Không đâu và o đâu cả. Ngưá»i khiêu khÃch thì thô, ngưá»i tấn công thì phô. Trước đây, ngưá»i ta “ngông" bằng triết há»c như Phạm Công Thiện, “điên" bằng thÆ¡ ca như Bùi Giáng. Có má»™t sá»± dá»… thương trà thức trong các hiện tượng văn nghệ “bất thưá»ng" đó. Còn bây giá» thì không, những sá»± “bất thưá»ng" hôm nay chỉ khiến chúng ta buồn nản vì vẻ thô lá»— thá»±c dụng cá»§a nó.
Nhắc đến Phạm Công Thiện, tôi chắc nhiá»u ngưá»i cÅ©ng như tôi, khi má»›i lá»›n Ãt nhiá»u Ä‘á»u bị mê hoặc bởi các tác phẩm “triết há»c" cá»§a ông. DÄ© nhiên khi trưởng thà nh hÆ¡n má»™t chút, tôi nháºn ra những sách gá»i là “triết há»c" cá»§a Phạm Công Thiện tháºt ra chỉ là những tác phẩm thÆ¡ ca. Chúng lá»™n xá»™n, đầy cảm tÃnh, và không trình bà y má»™t vấn đỠtriết há»c nà o đến đầu đến Ä‘uôi. Nhưng chúng là m ta say đắm vì sá»± mãnh liệt cá»§a cảm xúc, sá»± rá»±c sáng cá»§a thông tuệ. Tác phẩm hay nhất cá»§a Phạm Công Thiện vá»›i tôi là táºp thÆ¡ “Ngà y Sinh Cá»§a Rắn". Mưá»i bà i thÆ¡ trong táºp sách má»ng nà y tháºt tuyệt diệu. Tôi đã Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại chúng trong những đêm lạnh má»™t mình ở Seattle những ngà y má»›i qua Mỹ.
Tôi cÅ©ng vừa má»›i Ä‘á»c bà i viết đăng lại trên talawas cá»§a Phùng Hà Phá»§ kể chuyện bố ông, nhà thÆ¡ Phùng Cung. Tôi chưa Ä‘á»c nhiá»u văn chương Phùng Cung. Nhưng việc ngưá»i ta giam má»™t nhà thÆ¡ 12 năm tù chỉ vì tư tưởng nghệ thuáºt cá»§a ông thì tháºt kinh hoà ng. Tôi tá»± há»i Phùng Cung đã nghÄ© gì suốt 12 năm dà i trong tù. Tôi tá»± há»i gia đình ông, con cái ông đã trải qua những thiếu thốn, kỳ thị, lo sợ như thế nà o suốt thá»i gian đó; và thÆ¡ ca nà o, triết há»c nà o có thể nâng đỡ con ngưá»i trong ná»—i Ä‘au khổ to lá»›n như váºy. Ãôi khi nhân danh nghệ thuáºt, chúng ta mang văn chương Ä‘i quá xa khá»i Ä‘á»i sống. Những số pháºn nghệ sÄ© như Phùng Cung nhắc nhở chúng ta vá» sá»± phù phiếm cá»§a kiểu văn chương như váºy. Má»™t sá»± phù phiếm đáng xấu hổ.
Khi tôi Ä‘ang viết những giòng nà y thì biết được tin vá» vụ chặt đầu Nick Berg, má»™t thanh niên 26 tuổi ngưá»i Mỹ là m việc ở Iraq. Những bức ảnh từ internet video cho thấy năm kẻ khá»§ng bố bịt mặt đứng phÃa sau Nick, bị trói quặt tay sau lưng ngồi dưới đất. Má»™t tên bịt mặt nắm tóc, kéo đầu ngưá»i thanh niên vá» má»™t bên, tên khác rút dao cắt cổ Nick trong khi anh Ä‘ang hoà n toà n tỉnh táo. Xong, chúng giÆ¡ cao đầu ngưá»i thanh niên trước ống kÃnh máy quay. Kiểu xá» tá» Trung Cổ nà y chắc không phải xảy ra lần đầu trong lịch sá», Ä‘iá»u khác biệt là giỠđây nó được truyá»n Ä‘i sống động qua internet đến hà ng tỉ ngưá»i trên thế giá»›i. Sá»± đối láºp giữa internet, cái “hình thức" văn minh thá»i đại công nghệ Háºu Hiện Ãại, vá»›i “ná»™i dung" dã man Trung Cổ khiến ta choáng váng. Trong phút chốc, sá»± mâu thuẫn tá»™t độ nà y như má»™t bá»™c thuốc nổ giáºt sáºp hà ng thế ká»· văn minh thà nh tro bụi. Trong phút chốc, nó khiến ta không còn thiết tha việc là m ngưá»i. Ta chỉ muốn trả thù.
Bà i viết nà y bắt đầu vá»›i những ý nghÄ© tốt đẹp vá» má»™t nhà văn mà tôi yêu mến, kết thúc vá»›i hình ảnh đẫm máu cá»§a má»™t vụ giết ngưá»i má»i rợ. Giữa hai Ä‘oạn nà y là má»™t chút văn chương.
Ãây là những ngà y tháng Năm năm 2004 cá»§a tôi.
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y:
Tà i sản của Quỹ Cá độ
Chữ ký của Quỹ Cá độ
Last edited by Quỹ Cá độ; 29-09-2008 at 09:23 PM .
15-09-2008, 11:11 PM
Triệu phú & Cái Bang
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: không biết
Bà i gởi: 24
Thá»i gian online: 6 giá» 39 phút 8 giây
Thanks: 0
Thanked 0 Times in 0 Posts
Văn chương vỠchiến tranh Việt Nam và nhu cầu sáng tạo bút pháp mới
Hoà ng Ngá»c Tuấn
Chiến tranh Việt Nam, đặc biệt cuá»™c xung đột quân sá»± kể từ lúc Hoa Kỳ tham chiến, đã là má»™t trong những đỠtà i quan trá»ng trong văn há»c Việt Nam và Hoa Kỳ đương đại. Trong lÄ©nh vá»±c văn chương, đỠtà i "chiến tranh Việt Nam" đã là m sinh ra vô số tác phẩm. Tuy nhiên, thá»±c trạng cho thấy mặc dù văn chương vá» chiến tranh Việt Nam cá»±c kỳ phong phú vá» số lượng, chỉ có má»™t số tác phẩm được xem là những thà nh tá»±u nghệ thuáºt. Tại sao váºy?
Tim O Brien, má»™t nhà văn Hoa Kỳ và là cá»±u quân nhân tham chiến tại Việt Nam, cho rằng tác giả cá»§a văn chương vá» chiến tranh Việt Nam chá»§ yếu là giá»›i cá»±u quân nhân, và vì váºy há» dá»… "bị cầm tù bởi những kinh nghiệm cá»§a chÃnh bản thân há». Háºu quả là sá»± đóng cá»a cá»§a óc tưởng tượng, là tÃnh khả Ä‘oán và giá»ng văn kể lể kiểu melodrama, là sá»± cháºt hẹp vỠđỠtà i và thái độ không chịu khai triển những khả thể hư cấu." [1] Tháºt váºy, chúng ta dá»… dà ng thấy Ä‘a số tác giả văn chương vá» chiến tranh Việt Nam sá» dụng bút pháp hiện thá»±c chá»§ nghÄ©a truyá»n thống vá»›i ná»— lá»±c kể lại những hình ảnh, sá»± kiện, trạng huống, cảm nháºn, mà chÃnh hỠđã trải qua. Dưá»ng như Ä‘a số tác giả hy vá»ng bút pháp ấy có khả năng truyá»n đạt trá»±c tiếp đến độc giả những gì đã thá»±c sá»± xảy ra và cần được kể lại. TÃnh hư cấu trong Ä‘a số tác phẩm nà y chỉ dừng lại ở những mảnh tưởng tượng hợp lý, được tạo ra như má»™t chất keo để kết nối, hay má»™t chất men để là m nổi báºt các tình tiết rút ra từ chÃnh kinh nghiệm cá nhân hay từ lá»i kể cá»§a đồng đội và quần chúng vá» cuá»™c chiến. Tóm lại, khi viết truyện vá» chiến tranh Việt Nam, Ä‘a số tác giả muốn độc giả lưu ý đến những sá»± kiện có tháºt được kể lại: sá»± kiện có ý nghÄ©a và khả tÃn chừng nà o, thì truyện hay chừng đó. Theo J.T. Hansen, tất cả những nhà văn chiến tranh mà ông nghiên cứu Ä‘á»u chia sẻ quan Ä‘iểm rằng tiêu chuẩn cá»§a văn chương chiến tranh là "sá»± trung thá»±c" (authenticity), má»™t sá»± trung thá»±c dá»±a trên "kiến thức vá» chiến tranh mà hỠđã kinh nghiệm". [2] Phần lá»›n tác giả xem nhẹ giá trị sáng tạo nghệ thuáºt và đỠcao "sá»± trung thá»±c" có thể vì má»™t hoặc cả hai lẽ sau đây: má»™t, Ä‘a số há» viết văn như ngưá»i lÃnh hÆ¡n là như nghệ sÄ© văn chương; hai, chÃnh há» cÅ©ng là những độc giả cá»§a văn chương vá» chiến tranh, và há» biết há» cần Ä‘iá»u gì khi Ä‘á»c. Tháºt váºy, theo má»™t nghiên cứu cá»§a Donald Ringnalda, hầu hết giá»›i độc giả cá»§a văn chương vá» chiến tranh Việt Nam chÃnh là những quân nhân tham chiến ở đó, và há» cho rằng tiêu chuẩn để đánh giá các tác phẩm hư cấu vá» cuá»™c chiến ấy là "sá»± chÃnh xác, đúng như sá»± kiện đã xảy ra, trung thà nh vá»›i từng chi tiết". [3]
Ở đây, câu há»i then chốt cần đặt ra là : liệu những ná»— lá»±c sá» dụng thá»§ pháp mô tả hiện thá»±c có đủ sức phản ảnh trung thá»±c cuá»™c chiến Việt Nam như chÃnh nó đã xảy ra không? Xin trả lá»i ngay: không, vì hai lẽ. Má»™t: tham vá»ng sá» dụng thá»§ pháp mô tả hiện thá»±c để phản ảnh trung thá»±c má»™t sá»± kiện phức tạp xảy ra trong cuá»™c sống, chưa cần kể đến chiến tranh, là má»™t tham vá»ng ngây thÆ¡, vì Ä‘iá»u ấy bất khả thá»±c hiện. Hai: ngay cả nếu Ä‘iá»u ấy thá»±c hiện được, không có gì bảo đảm sá»± phản ảnh ấy có giá trị nghệ thuáºt. Từ má»™t bức nhiếp ảnh tháºt rõ rà ng, chÃnh xác, đến má»™t bức nhiếp ảnh nghệ thuáºt, là má»™t khoảng cách rất xa.
Riêng ý niệm vá» hình ảnh trung thá»±c cá»§a má»™t cuá»™c chiến Việt Nam như chÃnh nó đã xảy ra là má»™t ý niệm mang tÃnh cách hư tưởng, vì tháºt sá»± không chỉ có má»™t cuá»™c chiến Việt Nam, mà có rất nhiá»u cuá»™c chiến Việt Nam khác nhau. Má»i ná»— lá»±c phản ảnh má»™t cuá»™c chiến Việt Nam Ä‘á»u vô vá»ng. Cùng lắm, những ná»— lá»±c ấy chỉ để lại những cách diá»…n dịch khác nhau vá» cuá»™c chiến, và má»—i cách diá»…n dịch lại tạo thêm má»™t cuá»™c chiến Việt Nam khác.
Tháºt váºy, dù má»—i nhà văn Ä‘á»u cố gắng thể hiện "sá»± trung thá»±c" cá»§a mình, những cuá»™c chiến Việt Nam cá»§a há» không chỉ khác nhau, mà lắm khi còn trái ngược nhau hẳn. Cuá»™c chiến Việt Nam trong tác phẩm cá»§a má»™t nhà văn quân đội ở miá»n Nam nhiá»u khi được mô tả trái ngược hẳn vá»›i cuá»™c chiến Việt Nam cá»§a má»™t nhà văn bá»™ đội ở miá»n Bắc. Cuá»™c chiến Việt Nam trong tác phẩm cá»§a má»™t ngưá»i lÃnh Hoa Kỳ bị trưng binh nhiá»u khi trái ngược hẳn vá»›i cuá»™c chiến Việt Nam trong tác phẩm cá»§a má»™t ngưá»i lÃnh Hoa Kỳ tình nguyện và o quân đội. Và những cuá»™c chiến Việt Nam khác nhau ấy lại cà ng khác xa những cuá»™c chiến Việt Nam được tổ chức và ghi nháºn trong các kho tà i liệu, các ấn phẩm vá» chÃnh trị và lịch sỠđược chÃnh thức công nháºn hoặc không công nháºn bởi các chÃnh quyá»n liên hệ. Trong má»—i cuá»™c chiến ấy, các ý niệm "ta" và "địch", "chÃnh" và "tà ", "chân" và "ngụy", "đúng" và "sai", "tốt" và "xấu"... có thể hoà n toà n trái ngược nhau vì được nhìn qua những lăng kÃnh có cấu trúc và định hướng hoà n toà n khác nhau. Những ná»— lá»±c sá» dụng bút má»±c nhằm mô tả trung thá»±c (những) cuá»™c chiến Việt Nam, do đó, là vô vá»ng, nếu ngưá»i cầm bút chỉ đứng ở má»™t góc cố định và nhìn qua má»™t lăng kÃnh cố định để quan sát, và sá» dụng má»™t bút pháp đơn sÆ¡ để diá»…n tả. Má»™t tác phẩm như váºy, cùng lắm, chỉ "trung thá»±c" đối vá»›i má»™t giá»›i độc giả cùng "chiến tuyến", và tất nhiên bị xem là giả tạo, má»™t chiá»u, hoặc dối trá, đối vá»›i độc giả thuá»™c vá» những "chiến tuyến" khác.
Äa số tác giả xuất bản truyện ngắn và tiểu thuyết trong những năm 70 và đầu 80 ở Hoa Kỳ đã chứng tá» sá»± thất bại khi viết vá» hiện thá»±c cá»±c kỳ phức tạp cá»§a chiến tranh Việt Nam. Ngay cả phần lá»›n những tác phẩm bán hư cấu bán ký sá»± cÅ©ng rÆ¡i và o những luáºn đỠđơn giản, hạn chế, và khuôn sáo. Ngưá»i Ä‘á»c chỉ nhìn thấy các sá»± kiện xảy ra qua con mắt cá»§a tác giả, và chỉ hiểu các sá»± kiện theo lối diá»…n dịch cá»§a tác giả, mà con mắt và lối diá»…n dịch ấy nhiá»u khi chỉ là sá»± láºp lại những bản kẽm sẵn có trong quán tÃnh táºp thể vá» "sá»± tháºt lịch sá»". Ãt có tác phẩm nà o có khả năng vượt qua má»i "chiến tuyến", soi rá»i và o những giấc mÆ¡ thầm kÃn, những bà máºt Ä‘en tối, những ná»—i sợ đến mê sảng, hay những niá»m hy vá»ng và tuyệt vá»ng không thể giãi bà y cá»§a những con ngưá»i tham dá»± và o cuá»™c chiến Việt Nam.
Từ cuối những năm 80 cho đến gần đây, khi khoảng cách giữa ký ức và hiện thá»±c chiến tranh đã lùi xa hÆ¡n, má»™t số nhà văn cá»±u quân nhân Hoa Kỳ đã trở nên tá»± chá»§ hÆ¡n để sáng tạo những lối viết khác. Gregory L. Morris ghi nháºn:
Những kỹ thuáºt tá»± sá»± truyá»n thống thưá»ng là không đủ; ná»™i dung cá»§a những "truyện chiến tranh" má»›i nà y trở nên quá sức trÆ¡n trượt, quá sức lạ thưá»ng để có thể được chuyên chở bởi những giá»ng nói bình thưá»ng và phương pháp tá»± sá»± bình thưá»ng. Những gì đã xảy ra trong những tác phẩm hư cấu gần đây vá» chiến tranh Việt Nam, nói rõ ra, là cái cách câu chuyện được kể đã trở nên cÅ©ng quan trá»ng như chÃnh câu chuyện được kể. Các nhà văn tìm cách kể cho chúng ta vá» cuá»™c chiến -- vá» những sá»± mÆ¡ hồ cá»§a cả lịch sá» lẫn đạo đức -- nháºn ra chÃnh há» cần những phương pháp luáºn má»›i, những kỹ thuáºt tá»± sá»± má»›i để diá»…n tả những sá»± tháºt lịch sá» má»›i. [4]
Tháºt váºy, những tác phẩm hư cấu sá» dụng kỹ thuáºt tá»± sá»± theo truyá»n thống hiện thá»±c chá»§ nghÄ©a trước đây hầu hết đã chỉ diá»…n tả những cuá»™c chiến như những bức tranh rõ rà ng, vừa khÃt vá»›i cái khung lịch sá» và ý thức mà tác giả chá»n và tin. Trong những bức tranh đó, hầu như lúc nà o các ý niệm "ta" và "địch", "chÃnh" và "tà ", "chân" và "ngụy", "đúng" và "sai", "tốt" và "xấu" cÅ©ng được xác định ngay từ đầu, và tác giả vừa kể chuyện, vừa lồng và o câu chuyện cá»§a mình những luáºn đỠchÃnh trị và đạo đức, rồi lần lượt giải quyết những luáºn đỠấy theo má»™t công thức nhất định nà o đó.
Trong gần hai tháºp niên trở lại đây, má»™t số nhà văn đương đại cá»§a Hoa Kỳ đã nháºn ra rằng không phải chỉ có má»™t sá»± tháºt, mà có nhiá»u sá»± tháºt, vá» chiến tranh Việt Nam và vá» bất cứ sá»± kiện nà o xảy ra trong cuá»™c chiến ấy, và há» ná»— lá»±c tìm kiếm những bút pháp má»›i có khả năng diá»…n tả cái hiện thá»±c Ä‘a phương Ä‘a tầng cá»§a lịch sá» và cái tâm cảm cá»±c kỳ phức tạp cá»§a con ngưá»i trong cuá»™c chiến ấy.
*
Tiểu thuyết Paco s Story cá»§a Larry Heinemann, xuất bản năm 1986, Ä‘oạt giải National Book Award năm 1987 và gây nhiá»u tranh luáºn vá» quan Ä‘iểm đạo đức và chÃnh trị, là má»™t trong những và dụ thú vị vá» lối viết có khả năng vượt qua những "chiến tuyến" để chạm đến những chiá»u sâu và những góc cạnh ẩn máºt cá»§a ná»™i tâm con ngưá»i trong chiến tranh.
Trước hết, để tránh cho chÃnh mình và độc giả rÆ¡i và o lối mòn thẩm mỹ cá»§a loại "truyện chiến tranh", và cÅ©ng để tránh bị bất cứ chiếc khung lịch sá» nà o vá» "chiến tranh Việt Nam" choà ng lên tác phẩm (dù tác giả vẫn lấy chiến tranh Việt Nam là m bối cảnh tiểu thuyết), Heinemann đã khởi sá»± câu chuyện như thế nà y:
Hãy bắt đầu vá»›i má»™t Ä‘iá»u nói thẳng, James à : Äây không phải là "truyện chiến tranh". Vứt Ä‘i những "truyện chiến tranh" - má»™t, hai, ba, vứt tuốt và o trong bể hồ vá»›i tất cả những thứ rác rưởi nhếch nhác bá»t bèo... [5]
Khởi sá»± như váºy, Heinemann bắt đầu câu chuyện cá»§a má»™t giá»ng nói vô danh kể cho má»™t nhân váºt tên James. Suốt cả tiểu thuyết, giá»ng nói không bao giá» tá»± xưng danh tÃnh, và James là ai cÅ©ng không hỠđược xác định. Giá»ng nói đôi khi là hồn ma cá»§a má»™t ngưá»i lÃnh Hoa Kỳ tá» thương trong má»™t tráºn đánh kinh hoà ng ở Việt Nam, đôi khi lại là hồn ma cá»§a táºp thể Äại Äá»™i Alpha cùng chết trong tráºn ấy, đôi khi tháºm chà có vẻ là giá»ng nói chung cá»§a tất cả quân nhân Hoa Kỳ tham chiến ở Việt Nam, đã chết trên chiến trưá»ng hay còn sống đâu đó trên đất Mỹ. Giá»ng nói ấy kể liên tục, nhưng thái độ kể, quan Ä‘iểm cá»§a ngưá»i kể và lối hà nh ngôn luôn luôn thay đổi. Trong má»™t câu văn ngắn, chúng ta có thể thấy cách nói nghiêm túc xen lẫn vá»›i những tiếng lóng tục tÄ©u, những phương ngữ, và ngay cả những lối diá»…n đạt như thÆ¡. (Cách viết như thế nếu dịch ra Việt ngữ sẽ mất rất nhiá»u, bởi thế tôi xin tạm trÃch má»™t Ä‘oạn rất ngắn từ nguyên tác). Thá» Ä‘á»c:
And you stare at a couple hundred meters of shitty-ass marsh that no zip in his right mind would try to cross, terraced rice paddy long gone to seed, and a raggedy-assed, beat-to-shit woodline yonder. ... Well, you stare at all that, and stare at it, until the moonlit, starlit image of weeds and reeds and bamboo saplings and bubbling marsh slime bums itself into the back of your head in the manner of Daguerre s first go with a camera obscura. (tr.10)
Giá»ng nói ấy liên tục đổi vai để kể những câu chuyện chung quanh, nhưng hiếm khi kể trá»±c tiếp vá» nhân váºt chÃnh là Paco Sullivan, ngưá»i lÃnh duy nhất sống sót sau tráºn đánh kinh hoà ng ấy. Những chi tiết vá» tráºn đánh được kể hết sức chi li, nhưng chi tiết Paco sống sót được kể ngắn gá»n như sau:
Vâng, thưa ngà i, James, chúng tôi gà o đến mức *** *** dồn ngược lên, chèn ngược lên cách mô, gà o hết hà ng đống lá»›n những lá»i thá» không thể in ra... chúng tôi biến mất... Ô, chúng tôi tan biến hết sạch, tất cả, trừ Paco... (tr.16-17)
Sống sót, Paco trở nên cá»±c kỳ Ãt nói, không có khả năng kể chuyện và tháºm chà không bao giá» muốn kể rõ vá» bất cứ Ä‘iá»u gì anh đã trải qua, chứng kiến và suy nghÄ© vá» chúng. Sống sót vá»›i những vết sẹo chằng chịt trên thân thể, nhưng khi có bất cứ ai há»i vá» những vết sẹo ấy, Paco chỉ nói má»™t câu như thuá»™c lòng: "Tôi bị thương trong chiến tranh". Chỉ má»™t câu cụt ngá»§n như váºy, chỉ "trong chiến tranh" thôi, chứ không bao giá» anh nói thêm là "trong chiến tranh Việt Nam", hay trong má»™t tráºn đánh cụ thể nà o đó ở Việt Nam. Trong trá»n cuốn tiểu thuyết, Paco cùng lắm chỉ nói và i chữ sÆ¡ sà i, chứ không bao giá» thá»±c sá»± kể vá» mình, nhưng câu chuyện cá»§a anh dưá»ng như đã được ghi lên những vết sẹo chằng chịt đầy thân thể anh. Ngưá»i Ä‘á»c, trong khi nghe muôn ngà n câu chuyện vá» những ngưá»i khác đã chết hay còn sống chung quanh Paco, sẽ dần dần nghe được, hay tá»± kể cho mình, câu chuyện riêng cá»§a anh trên những vết sẹo ấy.
Nhan đỠcá»§a tiểu thuyết là Paco s Story (Câu chuyện cá»§a Paco), nhưng bút pháp cá»§a Larry Heinemann tà i tình ở chá»— ông không để cho Paco tá»± kể rõ vá» mình, cÅ©ng không để ai kể rõ vá» anh cả. Má»—i ngưá»i chỉ kể má»™t mảnh nhá» mà y biết. Äá»™c giả tất nhiên phải không ngừng thắc mắc vá» Paco, và không ngừng lục lá»i trong từng câu, từng chữ, để tìm những sá»± kiện vá» anh và những mảnh ý tưởng cá»§a riêng anh -- kẻ duy nhất sống sót sau má»™t tráºn đánh kinh hoà ng ở Việt Nam. Cuốn tiểu thuyết lại chẳng phải chỉ là những Ä‘oạn kể. Xen lẫn và o đó là má»™t rừng những chất liệu khác được trình bà y hết sức chi tiết đến độ độc giả phải tin chúng có thể có khả năng phản ảnh những góc độ tế vi cá»§a tâm hồn Paco: những mẩu quảng cáo, thông báo, bÃch chương, lá»i nhạc rock, lá»i thÆ¡, thá»±c đơn; những lá»i chỉ dẫn cách há»›t tóc, cách Ä‘i quá giang xe, cách xăm mình, cách rá»a bát đĩa, cách gỡ mìn, cách cắt cổ, cách giết ngưá»i bằng dao thăn thịt, cách hiếp dâm má»™t cô gái "Việt Cá»™ng", v.v... Äi xuyên qua khu rừng cá»§a những mảnh chuyện và các chất liệu há»—n tạp ấy, độc giả có thể rối trà và khó hình dung được tÃnh cách cá»§a Paco.
Theo lá»i kể cá»§a giá»ng nói vô danh, chỉ có má»™t ngưá»i có vẻ biết đôi chút vá» Paco: đó là má»™t chà ng quân y sÄ©, ngưá»i đã vô tình phát hiện Paco nằm chết dở trong rừng, vá»›i thương tÃch máu me đầy mình, và đôi chân gãy. Chà ng quân y sÄ© Ä‘em Paco vá», nhưng suốt Ä‘á»i không biết gì hÆ¡n vá» những Ä‘iá»u đã xảy đến cho Paco, vì Paco không chịu kể. Bị ám ảnh bởi sá»± kiện hãi hùng và lạ lùng ấy, chà ng quân y sÄ© hằng đêm uống rượu say và kể Ä‘i kể lại chỉ má»™t chi tiết nhá» vá» chuyện Paco sống sót. Chà ng kể suốt Ä‘á»i, kể cho đến chết.
Và mưá»i, mưá»i hai, mưá»i lăm năm sau, chà ng quân y sÄ© sẽ Ä‘ong đưa tá»›i lui, hằng đêm, trên má»™t chiếc ghế gần bức tưá»ng chất đầy những thùng bia ở đằng sau Weiss s Saloon, kể những câu chuyện cá»§a mình. Khi đêm đã tà n (lúc không gian yên tÄ©nh và đen tối) chà ng quân y sÄ© sẽ thấm rượu và say, nhưng chà ng vẫn còn Ä‘áºp được những chiếc trứng luá»™c và gá»n gà ng tách đôi hai ná»a vá» trắng tinh trước khi chấm và o muối và phết má»™t chút mù-tạt lên má»—i miếng cắn. Và lúc chà ng chưa quá say chà ng không thể nhấm nháp bia được nữa mà đổ tuốt nó xuống (cho đến má»™t năm kia chà ng uống đến phát bệnh, và chết vì say). Hầu như bất cứ đêm nà o trong tuần chà ng cÅ©ng sẽ ngồi đó và khoác lác rằng đáng lẽ chà ng đã có thể là m được Ä‘iá»u gì đó cho chÃnh mình "Chắc hẳn là đã trở thà nh má»™t bác sÄ© giá»i đếch chịu được, ngà i có nghe không?" chà ng sẽ nói vá»›i ông như váºy đó, thưa ông James, vá»›i cái giá»ng lè nhè bốc mùi rượu. "Ngoại trừ cái thằng nhải nà y, cái thằng bá láp" nó không chết, mà đáng lẽ nó đã chết rồi. (tr.33)
Theo lá»i kể cá»§a giá»ng nói vô danh, còn có má»™t nhân váºt khác, Trung SÄ© Gallagher, không kể chuyện vá» Paco, nhưng kể vá» chÃnh những vết sẹo và vết xăm trên thân thể mình. Những vết sẹo cá»§a Gallagher là chứng tÃch cá»§a cuá»™c xung đột đầy bạo động giữa cha cá»§a anh và anh thá»i thÆ¡ ấu. Vết xăm hình con rồng không bao giá» xoá được là chứng tÃch cá»§a má»™t quá khứ bất ưng. Câu chuyện cá»§a Gallagher, không đỠcáºp đến Paco, nhưng rá»i má»™t tia sáng nhá» và o những vết sẹo chiến tranh cá»§a Paco: trên thân thể Gallagher là những vết sẹo cá»§a má»™t cuá»™c chiến nhá» trong gia đình mà Gallagher suốt Ä‘á»i không thể quên được = trên thân thể Paco là những vết sẹo cá»§a má»™t cuá»™c chiến khổng lồ mà Paco suốt Ä‘á»i không muốn nhắc đến; vết xăm cá»§a Gallagher ám ảnh chÃnh anh mãi = những vết sẹo dị dạng to lá»›n khắp thân thể cá»§a Paco chÃnh là những vết xăm lá»›n hÆ¡n, sâu hÆ¡n, và đáºm hÆ¡n, nhưng anh không há» nói má»™t lá»i vá» Ä‘iá»u đó.
CÅ©ng theo lá»i kể cá»§a giá»ng nói vô danh, có má»™t nhân váºt khác, Jesse, má»™t cá»±u quân nhân không có nÆ¡i cư trú nhất định, má»™t hôm đến là m việc chung vá»›i Paco trong má»™t quán ăn. Paco nói Ãt chừng nà o, thì Jesse nói nhiá»u chừng ấy. Jesse có đủ khả năng ngôn ngữ để diá»…n tả những ẩn ức, giáºn dữ, tuyệt vá»ng cá»§a mình sau cuá»™c chiến. Jesse kể vá» mình nhiá»u chừng nà o, thì Paco lại cảm thấy gần gÅ©i hÆ¡n vá»›i anh chừng ấy. Rồi cuối cùng chÃnh Jesse đã là m Paco thốt lên được đôi lá»i. Má»™t đêm kia, Jesse giúp Paco đóng cá»a quán lúc Paco Ä‘ang báºn rá»a nồi, Paco cảm thấy cần phải kể cho ngưá»i bạn tốt đôi Ä‘iá»u vá» mình:
Paco khuấy nước rá»a trong cái nồi hầm xúp 10-quart, rồi đứng thẳng dáºy, và nói, "Bác sÄ© bảo tôi là thằng duy nhất còn lại trong số chÃn mươi ba thằng" – anh nhá»› lại má»› *** khô đã dÃnh và o tóc như thế nà o, ná»—i sợ hãi đến ngá»™p thở trước cái chết chá»n vá»n suốt gần hai ngà y, vẻ kinh ngạc tá»™t độ cá»§a chà ng quân y sÄ© thuá»™c Äại Äá»™i Bravo. "Ừ, mà y có thấy cay đắng vá» chuyện đó không?" Jesse há»i. Paco đổ nước rá»a ngầu bá»t Ä‘i và đặt cái nồi xuống cho ráo nước. Anh bước và o căn bếp và phòng ăn đã tắt đèn, đứng sững trong má»™t ná»—i Ä‘au nhức nhối, bóng cá»§a chiếc máy đông lạnh to lá»›n phá»§ lên anh. Mất má»™t lúc anh má»›i tìm thấy Jesse đứng trong bóng tối, giữa những chiếc bà n ăn. "Tôi đã thức nhiá»u đêm để suy nghÄ© triá»n miên vá» Ä‘iá»u đó, vo tròn nó trong miệng, tạm gá»i như váºy, và vâng, tôi mong tôi cay đắng đúng nghÄ©a là cay đắng, hÆ¡n là điá»u cái lưỡi có thể nói ra. Nhưng tôi muốn nói vá»›i anh vá» má»™t Ä‘iá»u khác: được có mặt ở đây là vui lắm rồi – có phải Thurman Munson đã nói như váºy không?" (tr.162-163)
Câu chuyện cá»§a Paco do chÃnh anh kể chỉ có thế. Và i câu nói. Äá»c suốt cuốn tiểu thuyết, độc giả chỉ có thể biết rất nhiá»u vá» những nhân váºt khác nhưng khó có thể suy Ä‘oán được má»™t Ä‘iá»u gì chắc chắn và rõ rà ng vá» Paco, ngoại trừ những sá»± kiện hết sức đơn giản và Ãt á»i trên bá» mặt hiện tượng, rải rác đó đây trong truyện, được kể bởi má»™t giá»ng nói vô danh, và không chắc đã khả tÃn (giá»ng nói ấy không phải cá»§a má»™t ngưá»i, mà cá»§a nhiá»u ngưá»i, vá»›i nhiá»u cá tÃnh khác nhau, nhiá»u quan Ä‘iểm khác nhau, xen và o nhau để kể chuyện). Nếu xếp các sá»± kiện theo thứ tá»± thá»i gian, độc giả có thể tạm nắm được má»™t số Ä‘iểm sau đây: Paco là má»™t ngưá»i lÃnh Hoa Kỳ tham chiến tại Việt Nam; có lần anh cùng đồng đội hiếp dâm và giết chết má»™t cô gái "Việt Cá»™ng" mưá»i bốn tuổi; anh sống sót sau má»™t tráºn đánh khá»§ng khiếp; anh bị phá»ng nặng khắp thân thể, hai chân bị gãy và được gắn lại bằng những con ốc và vÃt, dương váºt bị đứt lìa và được may dÃnh trở lại; anh trở vá» Hoa Kỳ, mang theo má»™t ký ức thầm kÃn vá» cuá»™c chiến và má»™t chiếc xách "AWOL" đựng mấy món đồ lặt vặt; sau đó, anh kiếm sống bằng nghá» rá»a bát đĩa ở má»™t quán ăn; anh thưá»ng xuyên chịu đựng những cÆ¡n Ä‘au trong thể xác (nhưng anh không kể cho bất cứ ai biết anh Ä‘au đến chừng nà o), và những ác má»™ng (nhưng anh không kể cho bất cứ ai biết vá» những Ä‘iá»u trong ác má»™ng) ; để giữ quân bình, anh thưá»ng uống rượu và sá» dụng ma túy. Äá»™c giả còn được cung cấp vô số những sá»± kiện khác xảy ra chung quanh Paco, nhưng vẫn không thể biết rất nhiá»u Ä‘iá»u cần biết: Anh đến vá»›i cuá»™c chiến Việt Nam như thế nà o? Anh suy nghÄ© gì vá» cuá»™c chiến ấy? Trong suốt thá»i gian trên chiến trưá»ng anh đã cảm thấy thế nà o vá» cuá»™c chiến và vá» chÃnh mình? Anh đã ước mÆ¡ những gì? Sợ hãi những gì? GiỠđây, anh suy nghÄ© gì vá» chÃnh mình? Vá» quá khứ? Những cÆ¡n Ä‘au cá»§a anh như thế nà o? Anh thưá»ng thấy những gì trong ác má»™ng? v.v...
Äá»™c giả chỉ được nghe những sá»± kiện vá» Paco, chứ không thể nghe câu chuyện cá»§a chÃnh Paco. Thỉnh thoảng, độc giả má»›i có dịp nhìn thấy anh thấp thoáng xuất hiện qua những mảnh chuyện được giá»ng nói vô danh kể lại. Má»™t mảnh chuyện rất quan trá»ng là mảnh vá» Cathy, cô gái ở cạnh căn gác cá»§a Paco. Cathy thưá»ng cố ý nhìn trá»™m anh qua khung cá»a sổ, và lén ghi và o nháºt ký những gì cô nhìn thấy. Cathy tò mò vá» Paco nhưng không cố gắng tiếp cáºn để chia sẻ vá»›i anh bất cứ Ä‘iá»u gì. Cô chỉ âm thầm theo dõi và , dù không há» yêu anh, vẫn thỉnh thoảng tưởng tượng là m tình vá»›i anh trong khi Ä‘ang là m tình vá»›i má»™t thanh niên khác. Äá»c nháºt ký cá»§a Cathy, độc giả có thể biết thêm đôi chút vá» diện mạo cá»§a anh, qua cái nhìn cá»§a cô. Chẳng hạn:
Chà ng bước và o phòng và móc chiếc gáºy lên tay nắm cá»§a tá»§ quần áo. Chà ng lá»™t cái T-shirt ra, có những đêm chà ng vùng vẫy cáºt lá»±c để chui ra khá»i nó và khi chà ng nắm nó trong bà n tay nó trông giống má»™t má»› giẻ rách dÆ¡ dáy xám xịt. Chà ng rá»a mặt và ngá»±c trong cháºu. Và những vết phá»ng ấy. Trông như những vòng cuá»™n tÃm bầm và nâu và trắng, dÃnh chùm và o nhau ở nÆ¡i nà y nÆ¡i kia như những đưá»ng may thô bạo trên trên má»™t tấm chăn. (trang 204-205)
Cuá»™c sống cá»§a Paco là má»™t thế giá»›i khép kÃn và bà máºt. Chỉ má»™t kẻ có thể biết rõ vá» anh, đó là giá»ng nói vô danh, cứ từng chặp, kể chuyện suốt cuốn tiểu thuyết. Nhưng giá»ng nói ấy dà nh hầu hết thì giỠđể kể vá» những chuyện chung quanh anh. Chỉ có hai lần trong cuốn tiểu thuyết giá»ng nói ấy kể những chuyện quan hệ nhiá»u đến anh: lần đầu, vá» sá»± kiện anh tham dá»± và o cuá»™c hiếp dâm táºp thể; lần thứ hai, vá» công việc rá»a bát đĩa cá»§a anh tại má»™t quán ăn.
Cuá»™c hiếp dâm táºp thể được kể lại qua mưá»i trang giấy, vá»›i má»™t giá»ng hết sức tỉnh táo, rà nh mạch, hoà n toà n không để lá»™ má»™t chút tình cảm, má»™t quan Ä‘iểm chÃnh trị hay đạo đức nà o cả. Chúng ta thá» xem lại má»™t số chi tiết. Cô gái nhỠđược mô tả vá»›i giá»ng văn như thế nà y: "Không đâu, James, nó là VC thứ thiệt như những đứa khác (xem vẻ phong trần trên mặt nó thì biết)", "trông cái lưng có thể biết nó đã là m việc nặng nhá»c, hà ng ngà y, suốt cả Ä‘á»i nó", "khuôn mặt dẹp lép, trông như đà n ông", "nó tá»ng cả má»™t khẩu phần lương khô loại C gồm thịt sưá»n và trứng mà má»™t thằng đéo nà o đó má»›i đến cho nó"... Cuá»™c hiếp dâm táºp thể diá»…n ra trong má»™t "phòng nhá»", "ngá»™t ngạt", trên má»™t cái bà n gá»— rá»™ng gấp đôi cái "bà n nhà bếp". Jonesy trói hai tay cô gái mưá»i bốn tuổi ra sau lưng rồi đẩy nó lên bà n, gá»n gà ng "giống như nó kéo cá» buổi sáng, nhanh chóng và tươm tất như được mô tả trong sách -- cuốn Cẩm Nang Quân Dụng", rồi bá»n lÃnh "xếp hà ng dá»c" như chuẩn bị lãnh thức ăn hay và o sân xem đá bóng. Sau đó: "Äứa con gái sợ hết ***, lạnh gáy và rùng mình, đổ mồ hôi bóng nhẫy, và chẳng là m gì được ngoà i ý định van xin bá»n há» rằng, giữa ngưá»i và ngưá»i vá»›i nhau, đừng hiếp nó, đừng giết nó, nhưng nó không biết nói tiếng Anh"... Äến cuối cuá»™c hiếp dâm táºp thể, cô gái nhá» "bị ném... và o đống gạch vụn", "những mảnh vôi vữa, ngói vụn... cắm và o da đầu và mặt nó", "nước miếng và nước mÅ©i, máu và rá»›t dãi và tinh khà đầy cả mình mẩy nó"... Rồi Trung SÄ© Gallagher bắn nó chết. "Paco còn nhá»› tia máu phun ra, những mảnh gạch và xương vụn văng tung téo lên Gallagher và Jonesy, tia máu ấy phun nhanh, gây ngứa nhẹ trên da, như má»™t đám mưa phùn thổi xuyên qua mà n cá»a"... (tr. 175-185). Những diá»…n biến cá»§a cuá»™c hiếp dâm táºp thể được mô tả rất chi tiết, và không kèm má»™t lá»i bình luáºn nà o cả. Trong bản mô tả đó, thỉnh thoảng Paco được nhắc đến. Äá»™c giả phải căn cứ và o từng chi tiết ấy để suy Ä‘oán vá» những góc cạnh ẩn máºt khốn khổ trong tâm cảm cá»§a Paco sau nà y.
Công việc rá»a bát đĩa cá»§a Paco tại má»™t quán ăn cÅ©ng được mô tả hết sức chi li suốt năm trang giấy ở chương "The Texas Lunch". Tác giả hoà n toà n không đưa ra bất cứ má»™t nháºn xét gì vá» tâm trạng hay cảm nghÄ© cá»§a Paco trong lúc anh là m công việc ấy, nhưng chÃnh thái độ ân cần trong giá»ng kể gợi đến trạng thái quân bình trong tâm hồn cá»§a Paco. Äá»™c giả có thể thấy anh thương binh Paco có má»™t Ä‘á»i sống quy cá»§ và hữu Ãch trong những giá» phút anh chăm chút dá»n rá»a và sắp xếp bát đĩa. Thá» Ä‘á»c má»™t Ä‘oạn ngắn:
Công việc trông nhếch nhác nhưng có phương pháp đà ng hoà ng -- má»—i thứ Ä‘á»u có chá»— riêng cá»§a nó, thưa ông James, và má»—i thứ ở chá»— riêng cá»§a nó – ly và cốc được rá»a ngay láºp tức, xả nước và để cho ráo khô má»—i lần má»™t cặp, còn đĩa thì được xếp thà nh chồng, những dao muá»—ng nỉa thì được thả và o cháºu rá»a cho ngáºp để ngấm nước, và các nồi và chảo trước tiên được xối nước và xịt vá»›i dầu chùi xoong [...] Công việc nà y thì phải đâu và o đấy và có tráºt tá»± cÆ¡ há»c, thưa ông James. (tr.112-114)
Trong khi giá»ng kể tỉnh táo vá» cuá»™c hiếp dâm táºp thể có thể là m độc giả phẫn ná»™ và ghê tởm (thá»±c tế, Ä‘oạn ấy đã gây rất nhiá»u tranh cãi vỠđạo đức trong giá»›i độc giả và phê bình văn há»c Hoa Kỳ), thì giá»ng kể ân cần vá» công việc rá»a bát đĩa cá»§a Paco lại khiến độc giả an tâm và cảm thông vá»›i thân pháºn ngưá»i cá»±u chiến binh tà n táºt sau cuá»™c chiến.
Thế nhưng, đó chỉ là cảm nghÄ© cá»§a độc giả, chứ tuyệt nhiên, từ đầu đến cuối, Paco không há» biểu lá»™ má»™t Ä‘iá»u gì tháºt rõ rà ng vá» tâm trạng cá»§a anh. Chỉ đến khi Paco đã Ä‘á»c được nháºt ký cá»§a Cathy, độc giả má»›i Ä‘oán được phần nà o những ná»—i niá»m ẩn máºt qua phản ứng cá»§a anh.
Äiá»u thú vị nhất là Cathy, ngưá»i không há» biết gì vá» quá khứ và tâm trạng cá»§a Paco, chỉ tò mò nhìn lén và tưởng tượng vá» anh, lại có thể tình cá» viết và o nháºt ký cá»§a mình những Ä‘iá»u dưá»ng như chạm đến tâm cảm sâu kÃn cá»§a anh. Nà ng bị ám ảnh bởi sá»± cô đơn cá»§a anh và những vết sẹo khá»§ng khiếp trên thân thể anh. Mối ám ảnh ấy trà n và o vô thức cá»§a nà ng, biến thà nh những giấc chiêm bao tình dục lạ lùng. Cathy ghi chép cả những giấc chiêm bao ấy và o nháºt ký. Má»™t hôm, Paco chợt nghi ngá» cô gái bên cạnh nhà đã lén lút theo dõi mình và giấu giếm má»™t Ä‘iá»u gì đó vá» mình, nên đã lẻn sang phòng cá»§a nà ng để tìm hiểu. Anh thấy cuốn nháºt ký cá»§a Cathy. Giở ra Ä‘á»c, anh bắt gặp chÃnh mình ở Ä‘oạn Cathy mô tả lúc hai ngưá»i vừa là m tình xong trong giấc chiêm bao cá»§a nà ng:
Chà ng vươn mình dáºy, tay gồng cứng, và cong lưng xuống, sá» và o trán và bắt đầu ráng móc lá»›p da ở đó ra, rồi chà ng là m da lá»ng ra, và bắt đầu lá»™t từng miếng da như chúng là chiếc mặt nạ. Trông như chà ng cạy mở những chiếc nút cá»§a chiếc áo jacket. Giống như bạn thấy ngưá»i ta gỡ những cá»ng spagetti khô ra khá»i bà n nấu ăn. Chà ng cầm những cái sẹo trong nắm tay trông như những cuá»™n dây rối rắm xoắn thà nh má»™t nùi khá»§ng khiếp. Tôi nhắm mắt lại và xoay mặt Ä‘i chá»— khác, và hẩy chà ng ra khá»i hông tôi – nhưng tôi Ä‘oán rằng chà ng chắc hẳn tưởng tôi muốn ** thêm.
Chà ng đè tôi xuống bằng cái bụng cứng ngắc cá»§a chà ng, và đặt những cái sẹo lên ngá»±c tôi. Nó bốc cháy... và tôi nghÄ© tôi nghe những tiếng gà o, dưá»ng như má»—i cái sẹo là má»™t tiếng gà o, và tôi lại nhìn chà ng và chà ng Ä‘ang lá»™t những cái sẹo dá»c theo cánh tay, trông như những miếng da dà i cháy nắng, nâu sẫm và bốc mùi hà nh rán. Rồi chà ng quỳ lên vai tôi [...] và chà ng đặt những cái sẹo ấy lên mặt tôi, và tôi bắt đầu ngá»™p thở. Rồi chà ng vói cả hai tay ra sau lưng, như sắp cởi má»™t cái T-shirt, bấu và lôi những cái sẹo ra khá»i lưng. Và tôi có thể nghe những đưá»ng chỉ may đứt tung. Và chà ng đặt chúng trên vú và bụng tôi -- nhá»™t nhạt và nóng bá»ng -- đặt chúng và o tóc tôi, trùm chúng quanh đầu tôi, như má»™t cái mÅ© chá»m. Và khi má»—i cái sẹo chạm và o tôi, tôi cảm thấy ngá»™p thở, nghe tiếng gà o. Và rồi tôi thức giấc. (tr.208-209)
Paco dừng lại ở đây, không thể Ä‘á»c hết cuốn nháºt ký, vá»™i vã chuồn ra khá»i phòng Cathy. Sau đó, anh lên chuyến xe buýt để Ä‘i tháºt xa vá» miá»n tây Hoa Kỳ.
Äiểm độc đáo cá»§a Ä‘oạn cuối nà y là ở chá»— nó không cho phép độc giả đưa ra má»™t phán Ä‘oán khả tÃn nhất định nà o vá» Paco cả. Äá»™c giả có thể Ä‘oán Ä‘oạn nháºt ký nà y có những chi tiết nhá» vừa gợi đến cảnh hiếp dâm (má»™t Ä‘iá»u xảy ra trong quá khứ mà Paco không há» kể lại), vừa gợi đến cảnh nhà bếp (nÆ¡i Paco già nh lại được sá»± quân bình trong tâm trÃ); và hiển nhiên nhất, nó xây dá»±ng má»™t hình ảnh siêu thá»±c vá» những vết sẹo khá»§ng khiếp mà Paco muốn tháo gỡ. Nhưng phải chăng Paco chạy trốn vì muốn thoát khá»i ám ảnh cá»§a mặc cảm tá»™i lá»—i mà anh hằng chôn dấu? Hay anh chạy trốn vì hình ảnh những vết sẹo vừa cháy vừa gà o trong nháºt ký cá»§a Cathy là m bừng dáºy sá»± khá»§ng hoảng trong tâm trà vốn đã trở lại quân bình cá»§a anh? Nhưng là m sao anh chạy trốn mặc cảm tá»™i lá»—i hay sá»± khá»§ng hoảng, vì chúng ở ngay trong anh? Lại cà ng không phải anh chạy trốn Cathy, vì cô ấy hoà n toà n không biết gì vá» cuá»™c sống cá»§a anh, ngoà i những vết sẹo mà cô nhìn trá»™m và thấy; và những dòng chữ trong nháºt ký chỉ ghi chép má»™t giấc chiêm bao đầy hoang tưởng. Những câu há»i nà y lại là m báºt lên những câu há»i khác vá» chÃnh sá»± câm nÃn cá»§a Paco. Äá»™c giả còn tiếp tục hoang mang khi Paco nói vá»›i ngưá»i tà i xế: "Cà ng Ä‘i xa vá» miá»n tây chừng nà o, cà ng Ãt bullshit chừng ấy". Tại sao phải Ä‘i xa vá» miá»n tây? Cái gì là "bullshit"? Sá»± đột nháºp kỳ quái cá»§a Cathy và o cuá»™c sống bình thưá»ng cá»§a anh là "bullshit"? Sá»± sống lại cá»§a mặc cảm tá»™i lá»—i là "bullshit"? Hay Ä‘oạn nháºt ký vô tình nhắc đến cái Ä‘au đớn thể xác cá»§a anh là "bullshit"?
Lối viết Ä‘a quan Ä‘iểm cá»§a Heinemann phù hợp vá»›i quan niệm thẩm mỹ háºu hiện đại: tác phẩm chỉ trình bà y toà n khối cá»§a câu chuyện, vá»›i tất cả những chi tiết phức tạp cá»§a nó được nhìn từ nhiá»u quan Ä‘iểm khác nhau; tác giả không chá»§ tâm đưa ra má»™t phán xét chung cuá»™c nà o cả; và độc giả phải đối diện vá»›i vô số khả thể diá»…n dịch. Lối viết háºu hiện đại nà y, sau đó, được thá»±c hiện và đẩy xa hÆ¡n bởi má»™t số nhà văn viết vá» chiến tranh Việt Nam, vá»›i những bút pháp đầy uyển chuyển và sáng tạo.
*
Theo tôi, có lẽ trong số những nhà viết tiểu thuyết háºu hiện đại vá» chiến tranh Việt Nam, Tim O Brien là khuôn mặt đáng lưu ý nhất, đặc biệt vá»›i tiểu thuyết The Things They Carried (1990).
Tim O Brien cÅ©ng là má»™t cá»±u quân nhân Hoa Kỳ tham chiến ở Việt Nam. Giải ngÅ© và trở vá» nước và o năm 1970, đến năm 1973, O Brien xuất bản má»™t cuốn ký sá»± chiến trưá»ng dưới nhan đỠIf I Die in a Combat Zone: Box Me Up anh Ship Me Home. Năm 1975, ông cho ra Ä‘á»i tiểu thuyết đầu tay Northern Lights. Äây là má»™t thứ tiểu thuyết luáºn Ä‘á», sá» dụng lối viết hiện thá»±c chá»§ nghÄ©a để diá»…n tả sá»± xung đột và hoà giải giữa hai quan Ä‘iểm đối láºp vá» cuá»™c chiến Việt Nam. Äến năm 1978, ông tung ra tiểu thuyết kế tiếp Going After Cacciato, vẫn lấy đỠtà i chiến tranh Việt Nam, nhưng sá» dụng lối viết hiện thá»±c thần kỳ để xoá nhoà ranh giá»›i giữa hiện thá»±c và tưởng tượng. Tiểu thuyết nà y Ä‘oạt giải National Book Award năm 1979. Sau đó, ông viết cuốn Nuclear Age (1984), hoà n toà n không chạm đến chiến tranh Việt Nam. Äến năm 1990, ông trở lại vá»›i đỠtà i chiến tranh Việt Nam vá»›i tiểu thuyết The Things They Carried. Tiểu thuyết nà y gồm 22 chương, nhưng má»—i chương lại có thể đứng riêng như má»™t truyện ngắn. Tháºt ra, có 10 chương/truyện đã được đăng rải rác từ năm 1977 đến 1986 và đã già nh cho O Brien rất nhiá»u giải thưởng quan trá»ng vá» truyện ngắn.
Äây là má»™t tiểu thuyết già u tÃnh sáng tạo vá» nhiá»u phương diện. Trong giá»›i hạn cá»§a tiểu luáºn nà y, tôi chỉ xin được đỠcáºp đến má»™t và i Ä‘iểm đáng lưu ý nhất vá» bút pháp và quan niệm "truyện chiến tranh" cá»§a O Brien.
Äiểm đầu tiên đáng lưu ý nhất trong The Things They Carried là dưá»ng như tất cả má»i chi tiết được kể Ä‘á»u khiến độc giả hoà i nghi vá» tÃnh cách khả tÃn cá»§a chúng, dù chúng luôn luôn hiện ra như thể hoà n toà n có tháºt. Ngay từ đầu, trước khi bước và o truyện, độc giả nhìn thấy má»™t dòng chữ rất quen thuá»™c, gần giống như những dòng "disclaimer" được in trong hầu hết các tiểu thuyết từ trước đến nay:
Äây là má»™t tác phẩm hư cấu. Ngoại trừ má»™t và i chi tiết liên quan đến Ä‘á»i tư cá»§a tác giả, tất cả những sá»± kiện, danh tÃnh và nhân váºt trong sách nà y Ä‘á»u là giả tưởng. [6]
Kế đến, độc giả thấy má»™t lá»i đỠtặng như sau:
Cuốn sách nà y được viết vá»›i lòng yêu mến trao vá» những con ngưá»i cá»§a Äại Äá»™i Alpha, và đặc biệt là Jimmy Cross, Norman Bowker, Rat Kiley, Mitchell Sanders, Henry Dobbins, va Kiowa. (tr.9)
Sau phần mục lục, trước khi và o truyện, tác giả danh má»™t trang sách để in lại má»™t Ä‘oạn văn trÃch từ cuốn Andersonville Diary cá»§a John Ransom:
Cuốn sách nà y hoà n toà n khác vá»›i bất cứ cuốn sách nà o đã được xuất bản viết vá» cuá»™c chiến vừa qua hay vá» bất cứ những sá»± kiện nà o liên quan đến cuá»™c chiến ấy. Những ai đã từng trải qua cùng má»™t kinh nghiệm vá»›i tác giả sẽ nháºn ra sá»± tháºt ngay láºp tức, và đối vá»›i những độc giả khác, cuốn sách nà y , như má»™t bản thá»±c chứng, được gá»i đến quý vị bởi ngưá»i đã trải qua kinh nghiệm trá»n vẹn nhất. (tr.13)
Äoạn văn trên có vẻ chẳng có tác dụng gì ngoà i việc góp phần thuyết phục độc giả tin và o sá»± có thá»±c cá»§a câu chuyện sắp được xem. Tuy nhiên, nếu độc giả tò mò tra cứu thêm thì sẽ thấy John Ransom là má»™t quân nhân bị bắt là m tù binh ở miá»n Äông Tennessee và o năm1863, và cuá»™c chiến vừa qua là cuá»™c Ná»™i Chiến Hoa Kỳ (1861-1865). Khi đã nháºn ra Ä‘iá»u nà y, có lẽ độc giả phải tá»± há»i tại sao Tim O Brien lại in Ä‘oạn trÃch ấy và o sách nà y. Lá»i xác tÃn vá» cuốn hồi ký cá»§a má»™t tù binh trong má»™t cuá»™c chiến trước đây hÆ¡n má»™t thế ká»· thì có giá trị gì đối má»™t tiểu thuyết viết vá» chiến tranh Việt Nam hôm nay?
Tháºt ra, tất cả những Ä‘iá»u trên đây Ä‘á»u nằm trong kế hoạch cá»§a O Brien. Ngay từ đầu, ông muốn gà i độc giả và o chiếc bẫy "Sá»± Có Tháºt", để rồi sau đó ông sẽ dần dần tạo ra má»™t trò chÆ¡i trên chÃnh ý niệm vá» "Sá»± Có Tháºt". Äá»c dòng chữ đầu tiên cá»§a chương 1, độc giả sẽ nháºn ra ngay danh tÃnh cá»§a má»™t ngưá»i trong danh sách ngưá»i được tác giả yêu mến đỠtặng: Jimmy Cross. Äá»™c giả ắt hẳn phải thắc mắc: Jimmy Cross là nhân váºt hư cấu hay là má»™t ngưá»i có tháºt? Phải chăng đây là sá»± trùng tên? Chẳng phải tác giả đã tuyên bố từ đầu sách rằng tất cả nhân váºt trong sách Ä‘á»u là giả tưởng?
Thế rồi, độc giả sẽ còn ngạc nhiên hÆ¡n khi thấy tất cả những ngưá»i khác có tên trong danh sách đỠtặng cÅ©ng Ä‘á»u xuất hiện ngay ở trang kế tiếp: Norman Bowker, Rat Kiley, Mitchell Sanders, Henry Dobbins, và Kiowa. Trò chÆ¡i bắt đầu từ đây và trà n lan suốt tác phẩm. Những chi tiết ngoạn mục cá»§a trò chÆ¡i nà y nhiá»u vô kể, nhưng tôi chỉ xin được đỠcáºp đến má»™t chi tiết: cái chết cá»§a má»™t anh Việt Cá»™ng trẻ.
Ở chương 3, cái chết của anh Việt Cộng được kể như sau:
Má»™t cáºu trai trẻ chừng hai mươi tuổi, thon gá»n, dá»… thương, nằm chết.
Kiowa nói, Không có sá»± chá»n lá»±a, Tim à . Mà y có thể là m gì khác hÆ¡n chứ?
Kiowa nói, Äúng không?
Kiowa nói, Trả lá»i tao Ä‘i. (tr.49)
Tim ở đây là Tim O Brien, ngưá»i lÃnh trùng tên vá»›i tác giả, hoặc chÃnh là tác giả, vì tiểu sá» cá»§a hai ngưá»i hầu như hoà n toà n giống nhau, ngoại trừ má»™t số chi tiết (đây cÅ©ng là má»™t trò chÆ¡i ngoạn mục và đã gây nhiá»u thắc mắc trong cả giá»›i độc giả và giá»›i nghiên cứu ở Hoa Kỳ suốt nhiá»u năm qua). Kiowa là má»™t bạn đồng ngÅ©.
Chương 12, dà i hÆ¡n năm trang, hoà n toà n dà nh để kể má»™t cách hết sức tỉ mỉ vá» cái chết cá»§a anh Việt Cá»™ng ấy. Trong đó, ngoà i việc mô tả hình thù xác chết, nhân váºt Tim O Brien còn tưởng tượng cả tiểu sá» và những chuyện Ä‘á»i tư cá»§a anh Việt Cá»™ng. Ở chương nà y, Kiowa nói nhiá»u hÆ¡n ở chương 3, và nói hầu như hoà n toà n khác:
[Kiowa nói] Äừng mất công, mà y Æ¡i. Mà y có thể là m gì khác hÆ¡n chứ?
Sau đó, Kiowa nói, Tao nói chuyện nghiêm túc. Không ai có thể là m gì cả. Thôi đi mà , Tim, đừng nhìn nó chằm chằm nữa.
Khúc quẹo cá»§a đưá»ng mòn bị che khuất bởi má»™t hà ng cây và bụi ráºm. Ngưá»i trai trẻ thon gá»n nằm đó, hai chân nó duá»—i và o bóng mát. Cái hà m cá»§a nó lá»t và o cổ há»ng. Má»™t mắt cá»§a nó nhắm và mắt kia là má»™t cái lá»— hình ngôi sao.
Kiowa nghiêng ngưá»i.
Thôi được, để tao há»i má»™t câu, nó nói. Mà y muốn đổi chá»— vá»›i nó? Cứ lá»™n ngượi lại hết – mà y muốn váºy không? Tao muốn nói, mà y nói tháºt Ä‘i.
[...] Nghĩ kỹ đi, Kiowa nói.
Rồi sau đó nó nói, Tim, đây là chiến tranh. Thằng nà y không phải là cô bé Heidi [7] -- nó có vÅ© khÃ, đúng không? Chuyện nà y rất khổ tâm, chắc chắn rồi, nhưng mà y đừng nhìn chằm chằm như váºy nữa.
Rồi nó nói, Có lẽ tốt hơn mà y nên nằm xuống một lát.
Rồi sau má»™t lúc trống rá»—ng tháºt lâu nó nói, Cứ từ từ thôi. Cứ để trong lòng thấy sao thì là m váºy. (tr.138-139)
Ở chương nà y cÅ©ng có má»™t số chi tiết thú vị khác. Chẳng hạn, ở trang 137, O Brien cho rằng: "Nó không phải là Cá»™ng Sản", nhưng rồi ở trang 141, lại cho rằng "nó đầu quân là m xạ thá»§ cho Sư Äoà n 48 cá»§a Việt Cá»™ng". Hoặc, ở trang 138: "hai chân nó duá»—i và o bóng mát", nhưng ở trang 142: "nó nằm vá»›i má»™t cái chân cong vòng ở dưới lưng", v.v...
Chương 13 kể rất chi tiết vá» việc Tim O Brien núp trong bụi ráºm ném lá»±u đạn giết anh Việt Cá»™ng trẻ trên con đưá»ng mòn. Nhưng đến cuối chương nà y, O Brien lại kể rằng ông thấy anh Việt Cá»™ng bước ra khá»i sương mù, Ä‘i đến rất gần ông, rồi "thình lình mỉm cưá»i vá»›i những ý nghÄ© thầm kÃn nà o đó và rồi tiếp tục Ä‘i theo con đưá»ng mòn đến nÆ¡i có khúc cong khuất và o sương mù trở lại." CÅ©ng ở ngay Ä‘oạn nháºp đỠcá»§a chương nà y, O Brien viết:
Lúc lên chÃn tuổi, bé Kathleen con gái tôi há»i tôi đã có giết ai chưa. Nó biết vá» cuá»™c chiến ấy; nó biết tôi đã là lÃnh. Bố cứ viết hoà i những chuyện chiến tranh, nó nói, cho nên con Ä‘oán bố chắc chắn đã có giết ai đó. Äó là má»™t khoảnh khắc khó xá», nhưng tôi đã là m cái dưá»ng như đúng, nghÄ©a là tôi nói, Tất nhiên là không, và rồi tôi bế nó ngồi và o lòng tôi và ôm nó má»™t lát. (tr.145)
Äến chương 18, chúng ta thấy tÃnh cách mâu thuẫn giữa các "sá»± tháºt" được bà y ra không cần giấu giếm, và O Brien (vừa là tác giả, vừa là nhân váºt chÃnh) thẳng thắn giải thÃch vá» Ä‘iá»u ấy. Chương nà y rất ngắn, tôi xin trÃch dịch toà n bá»™:
Äây là lúc phải thẳng thắn.
Tôi bốn mươi ba tuổi, tháºt váºy, và tôi Ä‘ang là nhà văn, và cách đây đã lâu tôi đã Ä‘i xuyên qua Quảng Ngãi như má»™t ngưá»i bá»™ binh.
Tất cả má»i Ä‘iá»u trong cuốn sách nà y Ä‘á»u được sáng chế.
Äây không phải là má»™t trò chÆ¡i. Äây là má»™t hình thức. Ngay tại đây, lúc nà y, lúc tôi sáng chế chÃnh tôi, tôi Ä‘ang suy nghÄ© vá» tất cả những gì tôi muốn kể cho quý vị tại sao cuốn sách nà y được viết theo cách nà y. Và dụ, tôi muốn kể cho quý vị nghe chuyện nà y: cách đây hai mươi năm tôi chứng kiến má»™t thanh niên chết trên má»™t con đưá»ng mòn gần là ng Mỹ Khê. Tôi đã không giết nó. Nhưng tôi có mặt ở đó, tháºt váºy, và sá»± có mặt cá»§a tôi đã đủ mang tá»™i lá»—i. Tôi còn nhá»› khuôn mặt nó, không phải là mặt đẹp, bởi cái hà m lá»t và o cổ há»ng, và tôi còn nhá»› tôi cảm thấy gánh nặng cá»§a trách nhiệm và sá»± khổ tâm. Tôi tá»± kết án tôi. Và là m váºy là đúng, vì tôi có mặt ở đó.
Nhưng hãy nghe đây. Ngay cả câu chuyện đó cũng được sáng chế.
Tôi muốn quý vị cảm thấy giống như tôi cảm thấy. Tôi muốn quý vị biết tại sao má»™t sá»±-tháºt-trong-truyện đôi khi còn có tháºt hÆ¡n má»™t sá»±-tháºt-xảy-ra.
Äây là sá»±-tháºt-xảy-ra. Tôi có lần là má»™t ngưá»i lÃnh. Có rất nhiá»u xác chết, những xác chết có tháºt vá»›i những diện mạo có tháºt, nhưng lúc ấy tôi còn trẻ và tôi sợ, không dám nhìn. Và bây giá», hai mươi năm sau, tôi còn lại ở đây vá»›i cái trách nhiệm vô diện mạo và ná»—i khổ tâm vô diện mạo.
Äây là sá»±-tháºt-trong-truyện. Nó là má»™t cáºu trai trẻ chừng hai mươi tuổi, thon gá»n, khá dá»… thương. Nó nằm chết giữa con đưá»ng mòn đất đỠgần là ng Mỹ Khê. Cái hà m nó lá»t và o cổ há»ng nó. Má»™t mắt nó khép lại, mắt kia là má»™t cái lá»— hình ngôi sao. Tôi đã giết nó.
Äiá»u mà những câu truyện có thể là m, tôi Ä‘oán, là là m cho nhiá»u Ä‘iá»u hiện diện.
Tôi có thể nhìn và o nhiá»u Ä‘iá»u tôi đã chưa từng nhìn. Tôi có thể gắn những diện mạo và o niá»m khổ tâm và tình yêu và lòng thương hại và Thượng Äế. Tôi có thể trở thà nh can đảm. Tôi có thể là m cảm nghÄ© cá»§a chÃnh tôi sống lại má»™t lần nữa.
Bố Æ¡i, hãy kể tháºt, Kathleen có thể nói, bố đã từng giết ai chưa? và tôi có thể nói, má»™t cách thà nh tháºt, Dỉ nhiên không.
Hoặc tôi có thể nói, má»™t cách thà nh tháºt, Có. (tr.195-196)
Viết như váºy, O Brien muốn đảo ngược táºn gốc rá»… tiêu chuẩn "trung thá»±c" cá»§a loại "truyện chiến tranh". Còn hÆ¡n thế, ở chương 7, dưới nhan đỠthú vị "Là m Thế Nà o Äể Kể Má»™t Truyện Chiến Tranh Có Tháºt", O Brien sá» dụng thá»§ pháp siêu hư cấu (metafiction) để vừa kể nhiá»u dạng biến thiên đầy mâu thuẫn cá»§a cùng má»™t câu chuyện, vừa tá»± bình luáºn vá» những lối kể ấy. Văn phong kể chuyện thân máºt và đầy tình cảm xen lẫn và o văn phong bình luáºn chua chát và khiêu khÃch.
Ngay từ câu nháºp đỠcá»§a chương 7, ông đã viết: "Chuyện nà y có tháºt." Rồi ông kể má»™t câu chuyện cảm động vá» tình bạn cá»§a má»™t ngưá»i đồng ngÅ© đối vá»›i má»™t ngưá»i đồng ngÅ© khác đã hy sinh dÅ©ng cảm. Nhưng ngay sau đó, ông viết:
Má»™t câu chuyện tháºt vá» chiến tranh thì không bao giá» bay mùi đạo đức. Nó không dạy bảo, không khuyến hạnh, không đưa ra những Ä‘iển hình vá» cách ứng xá» tốt là nh, không kiá»m chế con ngưá»i để há» khá»i là m những việc hỠđã luôn luôn là m. Nếu má»™t câu chuyện có vẻ đạo đức, đừng tin nó. Nếu ở Ä‘oạn kết má»™t câu chuyện vá» chiến tranh bạn cảm thấy tâm hồn được nâng cao, hoặc nếu bạn cảm thấy má»™t chút nà o đó được gạn lá»c ra từ đống rác to hÆ¡n, thì hẳn là bạn đã bị biến thà nh nạn nhân cá»§a má»™t sá»± dối trá thảm hại cÅ© rÃch rồi đó. Chẳng có chút đức hạnh nà o cả. Nguyên tắc tiên quyết, do đó, là bạn có thể kể má»™t chuyện chiến tranh có tháºt bằng má»™t sá»± trung thà nh tuyệt đối và không khoan nhượng đối vá»›i những sá»± kiện ghê tởm và tà n ác. [...] Bạn có thể kể má»™t chuyện chiến tranh có tháºt nếu nó là m bạn bối rối. Nếu bạn gạt Ä‘i sá»± ghê tởm, bạn gạt Ä‘i sá»± tháºt. (tr.82)
Lá»i nháºn định trên cho thấy rằng O Brien vừa kể chuyện, vừa tá»± phản đối cách kể chuyện cá»§a mình. Qua đó, ông cho thấy ông không chấp nháºn loại "truyện chiến tranh" được kể vá»›i thái độ gạn lá»c, uốn nắn cho câu chuyện có ý nghÄ©a đạo đức. Trong thá»±c tế, loại truyện nà y lại có vẻ chiếm tá»· lệ rất cao: những truyện đỠcao gương hy sinh, đỠcao chá»§ nghÄ©a anh hùng, chẳng hạn.
Sau đó, O Brien kể má»™t chuyện vá» cái chết cá»§a má»™t bạn đồng ngÅ©. Chuyện nà y đã được kể ở những chương khác, vá»›i những chi tiết khác nhau, và lần kể nà y lại gồm cả những chi tiết mang tÃnh hiện thá»±c thần kỳ nữa. Và ông viết:
Trong bất cứ câu chuyện chiến tranh nà o, nhưng đặc biệt đối vá»›i má»™t chuyện có tháºt, tháºt khó để phân biệt giữa cái đã xảy ra và cái dưá»ng như xảy ra. Cái dưá»ng như xảy ra trở thà nh sá»± xảy ra cá»§a chÃnh nó và phải được kể như váºy. [...] Trong nhiá»u trưá»ng hợp, má»™t chuyện chiến tranh có tháºt lại không thể tin được. Nếu bạn tin nó, hãy hoà i nghi. Äây là má»™t vấn đỠvá» tÃnh khả tÃn. Thưá»ng thì sá»± kiện quái đản lại có tháºt và sữ kiện bình thưá»ng lại không có tháºt, bởi vì sá»± kiện bình thưá»ng chỉ cần có để là m bạn tin và o những sá»± kiện quán đản không thể tin nổi. Trong những trưá»ng hợp khác, bạn tháºm chà không thể kể nổi má»™t chuyện chiến tranh có tháºt. Äôi khi nó vượt qua sá»± kể chuyện. (tr.84)
Äoạn trên cho thấy O Brien không chấp nháºn loại "truyện chiến tranh" "có lý", hợp vá»›i tầm tưởng tượng cá»§a con ngưá»i bình thưá»ng. Trong thá»±c tế, Ä‘a số độc giả lại xem những chuyện "có lý" là đáng tin, và những chuyện "vô lý" là hoà n toà n bịa đặt! O Brien cÅ©ng không chấp nháºn loại "truyện chiến tranh" có khởi sá»± và kết cục ("Bạn có thể kể má»™t câu chuyện chiến tranh như thể nó không bao giá» chấm dứt") (tr.88); và cÅ©ng không chấp nháºn loại "truyện chiến tranh" khái quát hoá các sá»± kiện để phục vụ cho má»™t luáºn đỠcháºt hẹp và khuôn sáo:
Những câu chuyện chiến tranh có tháºt không mang tÃnh khái quát. Chúng không chiá»u theo tÃch cách trừu tượng và phân tÃch. Và dụ: Chiến tranh là địa ngục. Như má»™t tuyên ngôn đạo đúc, cái chân lý cÅ© kỹ nà y có vẻ hoà n toà n đúng, nhưng bởi nó trừu tượng hoá, bởi nó khái quát hoá, tôi không thể tin nó bằng cái bụng cá»§a tôi. Chẳng có gì nhúc nhÃch trong đó. Äây là vấn đỠchạm đến bản năng. Má»™t câu chuyện chiến tranh có tháºt, nếu được kể tháºt, là m cái bụng cảm thấy tin được. (tr.89) [...] Bạn khái quát hoá thế nà o? Chiến tranh là địa ngục, nhưng Ä‘iá»u đó chưa được má»™t ná»a cá»§a chiến tranh, bởi chiến tranh cÅ©ng là sá»± bà máºt và sá»± khá»§ng khiếp và sá»± phiêu lưu và sá»± can đảm và sá»± khám phá và sá»± linh thiêng và sá»± thương cảm và sá»± tuyệt vá»ng và sá»± khao khát tình yêu. Chiến tranh là tồi tệ; chiến tranh là thú vị. Chiến tranh là ghê rợn; chiến tranh là cá»±c nhá»c. Chiến tranh là m bạn nên ngưá»i; chiến tranh là m bạn chết. Những sá»± tháºt thì đầy mâu thuẫn. Có thể tranh cãi rằng, chẳng hạn, chiến tranh là xấu xa. Nhưng sá»± tháºt là chiến tranh cÅ©ng đẹp đẽ nữa. (tr.91)
Chẳng những O Brien không chấp nháºn phục vụ cho má»™t luáºn đỠcháºt hẹp và khuôn sáo, ông còn tháºm chà tin rằng má»™t câu chuyện chiến tranh đáng xem là "có tháºt" thì không phô bà y bất cứ má»™t ý nghÄ©a nà o cả:
Thông thưá»ng trong má»™t câu chuyện chiến tranh có tháºt, không có ngay cả má»™t ý nghÄ©a, hoặc nếu có, cái ý nghÄ©a đó không chạm trúng bạn cho đến hai mươi năm sau, trong giấc ngá»§, và bạn thức giấc và bạn lay vợ dáºy và kể cho nà ng nghe câu chuyện, ngoại trừ khi bạn kể đến cuối chuyện bạn lại quên mất cái ý nghÄ©a đó là gì. Và rồi bạn nằm đó rất lâu nhìn ngắm câu chuyện diá»…n ra trong đầu bạn. Bạn lắng nghe hÆ¡i thở cá»§a vợ. Chiến tranh đã qua rồi. Bạn nhắm mắt. Bạn mỉm cưá»i và nghÄ©, Chúa Æ¡i, cái ý nghÄ©a là gì váºy? (tr.93)
Äá»c suốt tiểu thuyết The Things They Carried từ đầu đến cuối, hoặc ngay cả Ä‘á»c bất cứ chương/truyện riêng lẻ nà o trong đó, độc giả có thể nháºn ra ngay rằng lối viết như thế chưa từng có trong văn chương hiện đại. Trong khi tuyệt đại Ä‘a số các nhà văn chiến tranh trong thá»i hiện đại ná»— lá»±c chinh phục độc giả bằng những sá»± kiện và diá»…n biến "như tháºt" hoặc "hoà n toà n có tháºt", O Brien lại cố ý là m độc giả hoà i nghi liên tục bằng những sá»± kiện và diá»…n biến không ngừng tá»± mâu thuẫn nhau. HÆ¡n thế nữa, ông còn xen và o câu chuyện để, má»™t cách tỉnh táo, láºt tẩy chÃnh lối viết cá»§a mình. Thế nhưng, Ä‘á»c xong truyện, độc giả sẽ khó có thể gạt ra khá»i trà óc những mẩu chuyện có vẻ khó tin ấy. Äiá»u Ä‘á»ng lại trong ký ức cá»§a độc giả là má»™t không gian chiến tranh, trong đó tất cả Ä‘á»u bất xác, từ má»—i má»™t sá»± kiện đơn giản, đến chÃnh ý nghÄ©a cá»§a toà n bá»™ cuá»™c chiến đó, đến ngay cả thân pháºn và tâm trạng cá»§a từng con ngưá»i còn sống hay đã chết, ở bên nà y hay bên kia cá»§a bất cứ má»™t thứ "chiến tuyến" nà o.
*
Trong thế ká»· 20, "truyện chiến tranh" đã được định hình bởi Wilfred Owen, Stephen Crane, George Orwell, và Ernest Hemingway. Những đặc Ä‘iểm chung cá»§a há» là : sá» dụng lối viết mô tả hiện thá»±c theo tráºt tá»± tuyến tÃnh; cÆ¡ sở ý tưởng cá»§a truyện đặt trên thế đối láºp giữa đạo đức và tá»™i ác (và những biến thiên cá»§a nó ở những cấp độ khác nhau, chẳng hạn: sá»± ngây thÆ¡ và kinh nghiệm, chÃnh nghÄ©a và tà ngụy, v.v...); thá»±c trạng chiến tranh là sá»± há»—n loạn, và tác phẩm văn chương tạo nên má»™t tráºt tá»± cho sá»± há»—n loạn ấy (nhá» tác phẩm văn chương, con ngưá»i thấy rõ thá»±c trạng chiến tranh hÆ¡n); nhân váºt chÃnh giữ vai trò chứng nhân và là kẻ tưá»ng trình má»™t cách chi tiết và trung thá»±c những sá»± kiện đã xảy ra; tÃnh hư cấu không có giá»›i hạn, nhưng phải phục vụ để xây dá»±ng má»™t "hiện thá»±c khả tÃn". Những đặc Ä‘iểm nà y đã tạo ảnh hưởng lá»›n lên Ä‘a số nhà văn đương đại.
Heinemann và O Brien là những cây bút viết "truyện chiến tranh" háºu hiện đại. Cùng vá»›i những cây bút đồng thá»i như Al Santoli, Michael Herr và Neil Sheeham há» gạt bá» lối viết mô tả hiện thá»±c theo tráºt tá»± tuyến tÃnh: há» viết theo lối Ä‘a thanh, Ä‘a tuyến, truyện-trong-truyện, truyện-vá»-truyện, nhảy quãng, láºp lại, đảo ngược thá»i gian, thần kỳ hoá hiện thá»±c. Há» phá vỡ ý niệm vá» thể loại: há» Ä‘em cả thÆ¡, tiểu luáºn, nhiếp ảnh, bản tin, đồ hoạ, thá»±c đơn..., và má»i phương tiện khả dụng và o truyện. Há» không muốn đưa ra má»™t chá»n lá»±a rõ rà ng nà o giữa những quan Ä‘iểm đối láºp sẵn có vá» chiến tranh: há» Ä‘i giữa và đi trên những quan Ä‘iểm ấy, cho phép những quan Ä‘iểm ấy giao thoa tá»± nhiên và đối tác biện chứng. Há» không còn cố gắng vẽ lại thá»±c trạng chiến tranh má»™t cách có tráºt tá»±, mà để tác phẩm phát triển tá»± nhiên theo những dẫn dắt ngẫu nhiên cá»§a các sá»± kiện hư cấu. Äá»™c giả phải lách mình qua những khối sá»± kiện chồng chéo ấy để tá»± vẽ bản đồ cho mình. Nhân váºt chÃnh không còn nhất thiết là chứng nhân và kẻ tưá»ng trình trung thá»±c nữa, mà lá»i tưá»ng trình có thể đến từ bất cứ nÆ¡i nà o khác, và có thể mâu thuẫn liên tục, tháºm chà tác giả có thể nhảy và o truyện, đóng vai má»™t nhân váºt, và bình phẩm bất cứ lá»i tưá»ng trình nà o. Và quan trá»ng hÆ¡n hết là ý thức phản tỉnh cao độ cá»§a các tác giả vá» bút pháp: há» không ngừng phát hiện những cách kể khác nhau; Ä‘iá»u được kể nhiá»u khi không còn quan trá»ng bằng cách kể, vì chÃnh sá»± phong phú vô hạn cá»§a cách kể nhiá»u khi có khả năng biểu lá»™ những sá»± tháºt sâu sắc hÆ¡n vá» cuá»™c chiến Việt Nam so vá»›i những sá»± kiện ngáºp ngụa trên báo chà và trong đủ thứ sách vở vá» lịch sá» và chÃnh trị.
Như thế, trong gần hai tháºp niên trở lại đây, văn chương vá» chiến tranh Việt Nam đã chứng tá» có những ná»— lá»±c sáng tạo bút pháp má»›i mang tÃnh cách thẩm mỹ háºu hiện đại. Những ná»— lá»±c nà y được thá»±c hiện qua vô số cách thế khác nhau không chỉ nhằm diá»…n tả sá»± phức tạp cao độ cá»§a thá»±c trạng cuá»™c chiến và tâm cảm con ngưá»i trong cuá»™c chiến, mà còn nhằm là m thay đổi những khuôn sáo thẩm mỹ cá»§a truyá»n thống "truyện chiến tranh" cá»§a thá»i hiện đại. Những ná»— lá»±c nà y cho thấy má»™t Ä‘iá»u: chiến tranh Việt Nam là má»™t cuá»™c khá»§ng hoảng Ä‘a diện xảy ra trong thá»i háºu hiện đại, để lại những dấu vết trong chiá»u sâu cá»§a tâm cảm cá»§a con ngưá»i háºu hiện đại, và chỉ có những bút pháp háºu hiện đại má»›i có thể chạm đến chiá»u sâu ấy.
---------
[1]Timothy J. Lomperis, Reading the Wind: The Literature of the Vietnam War (Durham, NC: Duke University Press, 1987) 47.
[2]J.T. Hansen, "Vocabularies of Experience", America Rediscovered: Critical Essays on Literature and Film of the Vietnam War, ed. Owen W. Gilman & Lorrie Smith (New York: Garland, 1990) 134-135.
[3]Donald Ringnalda, "Unlearning to Remember Vietnam", America Rediscovered: Critical Essays on Literature and Film of the Vietnam War, ed. Owen W. Gilman & Lorrie Smith (New York: Garland, 1990) 65.
[4]Gregory L. Morris, "Telling War Stories: Larry Heineman s Paco s Story and the Serio-comic Tradition", Studies in Contemporary Fiction 36:1 (Fall 1994) 58.
[5]Larry Heinemann, Paco Story (New York: Farrar, 1986) 3. Những Ä‘oạn trÃch tiếp theo từ tiểu thuyết nà y sẽ được ghi số trang kèm theo.
[6]Tim O Brien, The Things They Carried (London: Collins, 1990) 5. Những Ä‘oạn trÃch tiếp theo từ tiểu thuyết nà y sẽ được ghi số trang kèm theo.
[7]Heidi là nhân váºt chÃnh trong câu chuyện trẻ em nổi tiếng cùng tên hồi thế ká»· 19 cá»§a nữ văn sÄ© Thụy SÄ© Johanna Spyri. (Chú thÃch cá»§a HN-T)
Tà i sản của Quỹ Cá độ
Last edited by Quỹ Cá độ; 29-09-2008 at 09:19 PM .
15-09-2008, 11:13 PM
Triệu phú & Cái Bang
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: không biết
Bà i gởi: 24
Thá»i gian online: 6 giá» 39 phút 8 giây
Thanks: 0
Thanked 0 Times in 0 Posts
Giữa những lằn đạn, giữa những quê hương
Nguyá»…n Trá»ng Văn
Háºu 30.4 và 7.5 - Ghi nháºn từ nhiá»u phÃa
Äá»c loạt bà i vá» ngà y 30 tháng Tư và 7 tháng Năm trên talawas, tôi có ba ý kiến xin được đóng góp phản hồi: thứ nhất, vá» mặc cảm chiến thắng chiến bại, thứ hai, vá» những ngưá»i may mắn có nhiá»u quê hương, thứ ba, vỠ“tinh thần†ngà y 30.4 và 7.5.
A. Chiến thắng - chiến bại
1. Vinh quang- Anh hùng
Có thắng bại cá»§a tướng tá, sÄ© quan; có thắng bại cá»§a binh lÃnh, thưá»ng dân và “phó thưá»ng dânâ€.
Hãy nói vá» tướng lãnh hai bên, ngưá»i Pháp có câu “gloire aux vainqueurs, honneur aux vaincus†(thắng vinh quang mà bại cÅ©ng anh hùng, Cao Tần diá»…n ca). Cứ theo câu nà y thì thắng và bại ranh giá»›i rất mong manh, vinh quang cho kẻ chiến thắng và anh hùng cho kẻ chiến bại. Chiến thắng và anh hùng xem ra rất gần nhau, tháºm chà lẫn lá»™n, đổi chá»— cho nhau được. Ná»™i dung câu thà nh ngữ và cách diá»…n ca cá»§a Cao Tần (mà bại cÅ©ng anh hùng ) biểu lá»™ tÃnh nhân đạo sâu sắc. Nhân đạo chá»§ nghÄ©a nên má»›i dịch honneur thà nh anh hùng trong khi rõ rà ng nghÄ©a nó là danh dá»±. Trong các tráºn đấu (thà dụ, đá banh) ngưá»i ta nói thua trong danh dá»± hoặc gỡ má»™t bà n danh dá»±. Danh dá»± đây hiểu là chiến đấu “ngoan cưá»ng,†tấn công không mệt má»i, fair play, cống hiến nhiá»u pha đẹp mắt, váºn may không mỉm cưá»i mà bị thua, đối thá»§ rất mạnh nhưng Ãt ra mình cÅ©ng vô được má»™t bà n danh dá»±, v.v. Yếu tố không may và bất lợi dẫn tá»›i việc bại tráºn cá»§a Pháp là và o thá»i Ä‘iểm tướng Võ Nguyên Giáp “kéo pháo ra†(25.1.54), cÅ©ng chÃnh là thá»i Ä‘iểm các cưá»ng quốc Anh, Nga, Mỹ, Pháp triệu táºp Há»™i nghị chấm dứt chiến tranh Ãông Dương, cùng vá»›i sá»± tham dá»± cá»§a Việt Nam Dân Chá»§ Cá»™ng hòa (18.2.54). Tướng Võ Nguyên Giáp dồn toà n lá»±c (toà n quân, toà n dân, viện trợ ồ ạt, ý chà quyết thắng ...) để già nh thắng lợi cuối cùng, trong khi tướng Navarre ở tình thế “ván cá» thế giá»›i đã thay đổi,†cuối cùng bị dồn và o thế anh hùng chiến bại, nói như sách báo nước ngoà i “de Castries, Langlais, Bigeard... đã xuất hiện như những ngưá»i hùng bi tráng.†Nháºn xét vá» Navarre, tướng Võ Nguyên Giáp nói: Navarre có óc chiến lược nhưng không biết gì vá» chiến tranh nhân dân (...) Bẩy tướng tư lệnh tiá»n nhiệm đã thay nhau, và đã vi phạm cùng má»™t sai lầm. Bất cứ vị tướng tư bản nà o cÅ©ng sai lầm như váºy, trong vị thế cá»§a Navarre. Bằng cá»› là sau Ãông Dương há» khai chiến ở Algérie. Sau đó là ngưá»i Mỹ (...) Công bình mà nói, tá»›i lúc nà y (đầu 1954) Navarre không đáng chê trách như nhiá»u ngưá»i sau đó đã lên án.†Vá»›i tướng lãnh Pháp, tướng Võ Nguyên Giáp là ngưá»i chiến thắng; vá»›i tướng Võ Nguyên Giáp, các tướng lãnh Pháp tại Ãiện Biên Phá»§ cÅ©ng là những ngưá»i hùng hoặc Ãt ra là ngưá»i hùng bi thảm. Trên bình diện nhân loại, tướng Võ Nguyên Giáp đã thông cảm, biện há»™, tháºm chà chia sẻ tình huống khó khăn cá»§a Navarre. Không có vấn đỠthắng bại. Nếu chẳng đặng đừng phải chiến đấu để bảo vệ đất nước, tôi sẽ chiến đấu anh dÅ©ng hÆ¡n anh, dữ dá»™i hÆ¡n anh, nhưng nếu cần lòng bác ái, nhân từ tôi cÅ©ng sẽ bác ái, nhân từ hÆ¡n anh gấp nhiá»u lần, có thể nói đó là cái tâm rất nhân háºu cá»§a tướng Võ Nguyên Giáp.
Vá»›i lòng yêu quý vô hạn, tôi muốn coi thắng lợi cá»§a tướng Võ Nguyên Giáp như biểu tượng sinh động cá»§a tinh thần đại hùng, đại lá»±c và đại từ bi cá»§a dân tá»™c, thắng lợi thần kỳ đến ná»—i các dân tá»™c thuá»™c những ná»n văn hóa khác nhau Ä‘á»u tá» lòng quý trá»ng và khâm phục. CÅ©ng trong tinh thần trên, tướng Dương Văn Minh phải được coi là má»™t anh hùng. Không có thắng bại, chỉ có sá»± thể hiện tinh thần trách nhiệm, những mệnh lệnh oan nghiệt thá»i chiến và lòng nhân từ cá»§a má»™t vị tướng, trong má»™t hoà n cảnh đặc biệt cá»§a lịch sá» dân tá»™c.
2. Tự tôn và tự ti
Vá» mặc cảm cá»§a binh lÃnh, thưá»ng dân, “phó thưá»ng dânâ€: Mặc cảm là táºp hợp những xu hướng tâm lý trong trạng thái xung đột lẫn nhau và gây ảnh hưởng má»™t cách vô thức, lên thái độ, cá» chỉ cá»§a má»™t cá nhân. Vá» mặt phân tâm há»c, Bleuler và sau đó Freud, cách đây 80, 90 năm, đã nói tá»›i những mặc cảm thưá»ng thấy thá»i thÆ¡ ấu cá»§a đứa trẻ như mặc cảm Oedipe (con gái yêu cha ghét mẹ, con trai yêu mẹ ghét cha), mặc cảm bị thiến (lo sợ vì không có dương váºt – ở con gái - hoặc bị cắt bá» mất dương váºt - ở con trai- , mặc cảm dứt sữa (thiếu hụt, mất mát thứ đáng lẽ mình vẫn có) v.v. Mặc cảm được hình thà nh thá»i thÆ¡ ấu từ má»™t nhân váºt, má»™t hoà n cảnh cụ thể; nếu không được giải quyết ổn thá»a nghÄ©a là tách khá»i, vượt qua nhân váºt hoặc hoà n cảnh gây mặc cảm, nó có thể để lại những dấu ấn tâm lý tai hại, ảnh hưởng suốt tuổi trưởng thà nh sau nà y (thà dụ, mặc cảm Oedipe).
Mặc cảm “trốn chạy khá»i tổ quốc†là má»™t loại mặc cảm đặc biệt, nó vượt khá»i những mặc cảm tâm lý thông thưá»ng được Bleuler và Freud nói tá»›i. Nó liên hệ tá»›i mặc cảm phạm tá»™i, sá»± bù trừ, tá»± tôn- tá»± ti, vô thức táºp thể, thuá»™c phân tâm há»c cá»§a Jung và Adler. Tổ quốc, quê hương, nhân dân, dân tá»™c, đồng bà o, truyá»n thống, thần thoại, những giá trị văn hóa lịch sá», bản sắc, cá tÃnh dân tá»™c v.v., tất cả tạo thà nh má»™t toà n khối rất mÆ¡ hồ trừu tượng nhưng cÅ©ng rất cụ thể sinh động, quy định cách sống, cách nghÄ©, bản lãnh bản sắc cá»§a từng cá nhân trong cá»™ng đồng dân tá»™c. Trốn chạy khá»i tổ quốc, tách biệt khá»i dân tá»™c tạo ra má»™t loạt phản ứng tâm lý tiêu cá»±c: phản bá»™i, thua cuá»™c, vá»ng ngoại, mất gốc... Lúc đầu, song song vá»›i tâm lý trên cÅ©ng phải kể tá»›i tâm lý phục thù. Tâm lý nà y dá»±a trên hai tiá»n giả định: thứ nhất, cuá»™c Ä‘á»i là má»™t canh bạc, má»™t ván cá», thua keo nà y bà y keo khác; thứ hai: tình hình quốc tế và quốc ná»™i có thể đảo ngược. Vá» sau tâm lý nà y dần dần má» nhạt Ä‘i [có lẽ vì thấy tình hình khó có thể đảo ngược, hoặc xuất hiện những yếu tố má»›i (há»™i nháºp, toà n cầu hóa) hoặc phương cách đấu tranh cÅ© không hữu hiệu (vụ Fulro trước kia, vụ Tây Nguyên hiện nay]. Tâm lý những ngưá»i xa quê hương lúc nà y lắng xuống thà nh má»™t thứ mặc cảm có tÃnh phổ biến và khá đặc trưng cá»§a lá»›p ngưá»i Việt lưu vong: mặc cảm tá»± ti.
Ngưá»i ở lại có mặc cảm tá»± tôn (vì được tham dá»± và o chiến thắng, vì được cả má»™t hệ thống tôn ti tráºt tá»±, chuẩn má»±c, tiêu chuẩn xã há»™i bảo đảm cho mặc cảm tá»± tôn cá»§a mình) và cÅ©ng có nhiá»u thà nh phần khác có mặc cảm tá»± ti (vì những tiêu chuẩn trong đảng ngoà i đảng, lý lịch, thà nh phần). Ãiá»u đáng nói ở đây là mặc cảm tá»± tôn thưá»ng thấy ở ngưá»i trong nước và mặc cảm tá»± ti ở Việt kiá»u. Xét trong hoà n cảnh riêng biệt cụ thể, có những văn nghệ sÄ©, trà thức, nhà khoa há»c ...có tà i, được bạn bè và xã há»™i quý trá»ng, hỠý thức rõ Ä‘iá»u nà y và có mặc cảm tá»± cao vá» mình – tôi nghÄ© thái độ tá»± cao đó tháºt cÅ©ng xứng đáng. Tuy nhiên, nhìn chung những ngưá»i ra Ä‘i có mặc cảm tá»± ti. Hình như định mệnh (hoặc lịch sá», váºn nước, thá»i cuá»™c?) đã lá»±a chá»n cho há» má»™t số pháºn như váºy, cho tá»± tôn hoặc bắt phải tá»± ti. Má»™t thứ chá»§ nghÄ©a lý lịch thá»i toà n cầu hóa.
Sá»± thá»±c không phải như váºy. Mặc cảm nói chung và mặc cảm tá»± tôn - tá»± ti nói riêng chỉ là má»™t trạng thái tâm lý có tÃnh giai Ä‘oạn chứ không phải là má»™t thuá»™c tÃnh cố định, nhất sinh bất biến, gắn chặt và o cuá»™c Ä‘á»i má»™t con ngưá»i. Má»™t trong những nguyên tắc để giải tá»a mặc cảm là phải vượt qua nhân váºt hoặc hoà n cảnh đã sinh ra mặc cảm. Ãiá»u kiện giải tá»a mặc cảm thá»±c ra hiện diện ngay trước mắt chúng ta. 1975: trong chiến tranh giải phóng dân tá»™c, những ngưá»i bá» tổ quốc ra Ä‘i bị mặc cảm tá»± ti, những ngưá»i chiến thắng ở lại có mặc cảm tá»± tôn. Từ những năm 1990 đến nay, trong hòa bình xây dá»±ng đất nước, a) Chá»§ nghÄ©a xã há»™i đã từng má»™t lần bị phá sản vì không đáp ứng được yêu cầu cá»§a thá»i đại, sau đó đã phải sá»a sai, đổi má»›i để Ä‘i và o há»™i nháºp, toà n cầu hóa; b) Trong há»™i nháºp, toà n cầu hóa, chÃnh khối lượng Việt kiá»u hải ngoại lại có những Ä‘iá»u kiện thuáºn lợi hÆ¡n (vá» tri thức chuyên môn, vá» tổ chức quản lý xã há»™i đại công nghiệp, kinh tế thị trưá»ng, vá» khả năng tà i chánh, vá» các mối bang giao quốc tế v.v.) để đáp ứng những yêu cầu phát triển đất nước trong giai Ä‘oạn má»›i. Nói cách khác, những ngưá»i có mặc cảm tá»± ti Ä‘ang trở thà nh ngưá»i có mặc cảm tá»± tôn, và ngược lại, những ngưá»i có mặc cảm tá»± tôn Ä‘ang mang mặc cảm tá»± ti (thua kém vá» tri thức, thiếu khả năng, mất dần những đặc quyá»n đặc lợi, chia rẽ, tham nhÅ©ng, thoái hóa biến chất...). Lấy má»™t thà dụ Ä‘iển hình trong phạm vi văn há»c nghệ thuáºt: Những ngưá»i cầm bút Việt Nam ở hải ngoại tá»± hà o vá» chá»§ nghÄ©a háºu hiện đại – trong lý luáºn phê bình và sáng tác văn há»c – và đang tìm cách du nháºp nó và o Việt Nam, bổ sung cho chá»§ nghÄ©a hiện thá»±c xã há»™i chá»§ nghÄ©a. Ãối vá»›i má»™t số ngưá»i, từ 1954 đến nay, tại Việt Nam chưa từng tồn tại má»™t ná»n văn há»c hiện thá»±c xã há»™i chá»§ nghÄ©a mà chỉ có má»™t thứ văn chương thá»i vụ, mang nặng tÃnh khẩu hiệu và tuyên truyá»n. Nếu vấn đỠhá»c thuáºt trên được thảo luáºn công khai, thẳng thắn và đầy thiện chà giữa ngưá»i Việt hải ngoại và ở trong nước, ta có thể thấy ai Ä‘ang tá»± tôn, ai Ä‘ang tá»± ti?!
Giải tá»a mặc cảm tá»± tôn hoặc tá»± ti là điá»u cần thiết. Nó giúp ta quẳng bá»›t má»™t gánh nặng tâm lý có ảnh hưởng tiêu cá»±c. Mặt khác, nó giúp nhìn nháºn và giải quyết vấn đỠmá»™t cách khách quan khoa há»c hÆ¡n. Tuy nhiên Ä‘iá»u quan trá»ng nhất không phải là giải tá»a mặc cảm hoặc chứng minh tôi hÆ¡n anh hay anh hÆ¡n tôi mà là cùng nhau là m má»™t Ä‘iá»u gì tÃch cá»±c cho đất nước và dân tá»™c, dù ở trong hay ngoà i nước.
B. Chúc phúc cho ngưá»i có nhiá»u quê hương
1. Bà i cá»§a Claudia Việt-Ãức Borchers, Cha tôi giữa những quê hương gây cho tôi nhiá»u xúc động. Có những tình tiết trong bà i văn tôi thấy rất giống vá»›i những kinh nghiệm sống thá»±c cá»§a Ä‘á»i mình. Thà dụ Ä‘oạn ông Erwin Borchers, ba cá»§a Claudia Việt-Ãức Borchers, phải Ä‘i Ãiện Biên Phá»§, váºy nên đứa bé phải mang má»™t cái tên gì gợi nhá»› ông, nếu chẳng may ông không trở vá» từ mặt tráºn nà y. Chi tiết nà y diá»…n tả đúng hệt tâm lý cá»§a má»™t táºp thể những ngưá»i trẻ tuổi – trong đó có tôi - hồi 1964-65, tuy hoà n cảnh có hÆ¡i khác má»™t chút. Ra trưá»ng năm 1963, tôi được Ä‘iá»u vá» dáºy triết tại trưá»ng Tống Phước Hiệp, VÄ©nh Long. Chỉ má»™t Ãt lâu sau tôi nháºn được tá» Trà thức má»›i (in ronéo) cá»§a Mặt tráºn, mấy “ổng†bắt liên lạc vá»›i tôi. Hồi đó, đưá»ng VÄ©nh Long – Sà i Gòn thưá»ng bị Việt Cá»™ng đắp mô. Ãó là những ụ đất lấy từ bá» ruá»™ng lên, đắp sÆ¡ sà i cao khoảng 1 mét chắn ngang qua mặt lá»™, bên trong có gà i chất nổ. Xe đò gặp mô phải dừng lại, nối Ä‘uôi hà ng cây số, chá» công binh tá»›i gỡ mìn, xe nà o cố luồn lách hoặc phá mô vượt qua sẽ bị banh xác. Trong những dịp Tết hoặc nghỉ hè, chúng tôi – những thầy giáo trẻ tại VÄ©nh Long, Sa Ãéc , Long Xuyên - thưá»ng vá» nhà ở Sà i Gòn, do đó thưá»ng gặp cảnh đắp mô và đôi khi cÅ©ng thấy cảnh xe đò bị banh xác. Tôi kể cho thầy me tôi nghe chuyện đắp mô nhưng giấu chuyện “rá»§ rê†cá»§a mấy ổng. Cả nhà chăm chú nghe và tá» vẻ rất lo lắng, thầy tôi trở nên đăm chiêu, Ãt nói. Từ đó, má»—i lần tôi rá»i Sà i Gòn Ä‘i VÄ©nh Long, thầy me tôi và mấy đứa em, tuy không nói ra nhưng qua ánh mắt tôi biết Ä‘á»u coi như tôi Ä‘ang Ä‘i và o má»™t nÆ¡i nguy hiểm, biết đâu “chẳng may không trở vá».†Trong câu chuyện, khi ra tráºn, ông Erwin Borchers đã ấp á»§ trong lòng cái tên con gái cá»§a mình, Claudia Việt- Ãức Borchers, gá»i là chút gì để gợi nhá»› Ãiện Biên Phá»§ – Hà Ná»™i. Mẹ tôi lại thương con theo cách khác: bà luôn luôn há»i tôi thÃch ăn món gì để bà là m cho ăn trước khi ra Ä‘i. Tôi nhá»› tôi luôn đòi ăn món bún thang hoặc bánh cuốn cà cuống, má»™t phần vì tôi thÃch tháºt, má»™t phần để là m cho mẹ tôi vừa lòng. Cho dù có gặp mô hay bị banh xác trên đưá»ng Ä‘i VÄ©nh Long thì hương vị cà cuống có lẽ sẽ là tÃn hiệu cuối cùng gợi nhá»› thầy me và gia đình tôi ở Sà i Gòn.
2. Má»™t Ä‘iá»u nữa là m tôi suy nghÄ© nhiá»u khi Ä‘á»c bà i cá»§a Claudia Việt- Ãức Borchers viết vá» Erwin Borchers, đó là ý tưởng vá» những ngưá»i sống giữa hai lằn đạn.
Erwin Borchers tham gia hoạt động chống phát-xÃt, bị Ãức Quốc Xã truy lùng phải trốn sang Pháp. Tại Pháp lại bị quản chế vì bị tình nghi là gián Ä‘iệp Ãức. Gia nháºp Ä‘oà n quân lê dương cá»§a Pháp để thoát cảnh tù đà y và có thể tiếp tục chống phát-xÃt Ãức. Sang Algérie rồi sang Ãông Dương, cuối cùng thất vá»ng vỠđưá»ng lối thá»±c dân cá»§a Pháp đã bắt liên lạc vá»›i Việt Minh. Erwin Borchers được Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Ãồng và Trưá»ng Chinh Ä‘Ãch thân đón nháºn và o hà ng ngÅ© kháng chiến. Trong suốt 9 năm kháng chiến, Erwin Borchers giữ nhiá»u trá»ng trách trong hoạt động tuyên truyá»n địch váºn (ra tá» báo đầu tiên cá»§a Việt Minh bằng tiếng Pháp, kêu gá»i lÃnh Pháp và lÃnh lê dương trong quân đội Pháp bá» hà ng ngÅ©, vá» vá»›i chÃnh nghÄ©a cá»§a cách mạng giải phóng dân tá»™c Việt Nam, giáo dục hà ng binh, tù binh Pháp). Erwin Borchers cÅ©ng có mặt trong tráºn Ãiện Biên Phá»§ lịch sá».
Tuy nhiên trong “thá»i kỳ Nhân Văn Giai Phẩm, nhà chúng tôi ở bị theo dõi (...) Sau ngà y giải phóng, ông gặp rắc rối vá»›i Ãảng ở đây. Có thể nói là ngưá»i ta đã bá» rÆ¡i ông, coi ông là “quá tư sản†không đủ lòng “trung thà nh vá»›i đưá»ng lối†thá»i ấy. Ông cấm con cái là chúng tôi không được hát những bà i hát thiếu nhi mang mầu sắc chÃnh trị há»c ở trưá»ng vá» , bởi ná»™i dung các bà i hát đó quá giáo Ä‘iá»u. Cha tôi luôn chống đối má»i giáo Ä‘iá»u, nhưng trong thâm sâu con tim ông vốn nguyên là má»™t ngưá»i cá»™ng sản. Thất vá»ng vì tất cả, ông không muốn tham gia cuá»™c chiến tranh giải phóng tiếp theo ở Việt Nam. Thế nên trong hoà n cảnh đó, ông quyết định trở vá» quê hương, nước Ãức. Chuyện đó xẩy ra năm 1966.(...) Có lần ông nói vá»›i tôi rằng ông muốn được rắc nắm tro cá»§a mình và o má»™t nÆ¡i nà o đó trên đất nước Việt Nam (...) Trong tôi còn lại má»™t ngưá»i cha, thế nà o đó, như thể má»™t ngưá»i không có quê hương (...) Vá»›i ngưá»i Ãức, tôi nghÄ© bằng tiếng Ãức và bên bạn bè Việt Nam, tôi nghÄ© bằng tiếng Việt. Tiếng Việt là tiếng mẹ đẻ cá»§a tôi. Tôi tá»± hà o là m ngưá»i con cá»§a mẹ cha khác biệt hai dòng máu. Hoà n cảnh đó là m cho cuá»™c Ä‘á»i tôi phong phú hÆ¡n.â€
Sống giữa hai lằn đạn là tâm lý phổ biến và đặc trưng cá»§a Việt Nam, đối vá»›i ngưá»i Việt cÅ©ng như ngưá»i ngoại quốc sống tại Việt Nam, như trưá»ng hợp Erwin Borchers. Thá»i kháng chiến chống Pháp, rồi kháng chiến chống Mỹ, rồi thống nhất cả nước Ä‘i và o há»™i nháºp, toà n cầu hóa v.v., ở đâu, lúc nà o trên thế giá»›i cÅ©ng có tình trạng sống giữa hai lằn đạn, tuy nhiên hiện tượng nà y như được thể hiện táºp trung và rõ nét hÆ¡n cả tại Việt Nam.
Hãy lấy thà dụ tình cảnh những ngưá»i cầm bút miá»n Nam thá»i chống Mỹ cứu nước trước đây.
Má»™t bên là Mỹ, tư bản chá»§ nghÄ©a, đế quốc, xâm lược, thá»±c dân, CIA/ má»™t bên là Cá»™ng sản, chá»§ nghÄ©a xã há»™i, VC, cách mạng, giải phóng/ đứng giữa là Quốc gia, tay sai. Trên nguyên tắc, Mỹ = chống Cá»™ng , Cá»™ng sản = chống Mỹ, Quốc gia = chế độ tay sai cá»§a Mỹ nên vá» nguyên tắc cÅ©ng chống Cá»™ng. Trên thá»±c tế, mối quan hệ giữa ba thá»±c tại đó phức tạp hÆ¡n nhiá»u chứ không đơn giản như váºy.
Mỹ tại Việt Nam chống Cá»™ng nhưng Mỹ chóp bu tại Washington có thể Ä‘i đêm vá»›i Cá»™ng sản. Cá»™ng sản cÅ©ng váºy. Vấn đỠlà ở anh quốc gia. Quốc gia không chỉ có nghÄ©a là chÃnh quyá»n “tay sai†mà còn là đám đông quần chúng nhân dân, không đứng giữa Mỹ và Cá»™ng sản, trái lại khi nghiêng bên nà y, khi nghiêng bên kia. Anh được cả hai phÃa má»i má»c, nÃu kéo. Thân Mỹ nhưng là m như chống Mỹ/ đứng giữa/ thân Cá»™ng thì Cá»™ng sản má»›i để cho yên thân. Thân Cá»™ng nhưng là m như chống Cá»™ng/ đứng giữa/ thân Mỹ thì Mỹ, quốc gia má»›i để yên, cho qua. Ãó là cái triết lý “thá»±c dụng†kiểu Việt Nam để sống giữa hai lằn đạn, chÃnh nhá» triết lý đó mà ngưá»i ta vượt qua má»i thá» thách, và tồn tại được cho tá»›i giá» phút quyết định cuối cùng.
Quốc gia/đứng giữa nhưng nếu hÆ¡i ngả sang Mỹ má»™t chút anh sẽ bị CS dòm ngó, bị coi là CIA, tay sai, máºt vụ, chỉ Ä‘iểm, có tá»™i vá»›i nhân dân (má»™t lằn đạn); nhưng nếu có dấu hiệu đã ngả sang CS hÆ¡i nhiá»u anh sẽ bị Mỹ, quốc gia coi là ăn cÆ¡m quốc gia thá» ma Cá»™ng sản, Cá»™ng sản nằm vùng (hai lằn đạn).
Tốt nhất là đóng vai “quốc gia/đứng giữa†ngả sang Mỹ nhưng là m như không ngả sang Mỹ hoặc ngả sang Cá»™ng sản mà là m như không ngả sang CS. Như váºy là được lòng cả hai bên, nếu có bị ghi sổ Ä‘en thì cÅ©ng không đến ná»—i bị bắt, nếu có bị bắt thì cÅ©ng không đến ná»—i bị đánh Ä‘áºp tà n nhẫn hoặc bị thá»§ tiêu (giữa hai lằn đạn).
Cuá»™c chiến nà y có Ä‘iá»u lạ là tôi biết anh thân Mỹ, chống Cá»™ng hoặc anh biết tôi là thân Cá»™ng, chống Mỹ nhưng cả hai bên Ä‘á»u là m ngÆ¡, coi như không biết, để công việc trôi qua “bình thưá»ng,†miá»…n là đừng gây ra Ä‘iá»u gì “nổi cá»™mâ€quá. Có nhiá»u trưá»ng hợp hai ngưá»i ở láºp trưá»ng đối nghịch nhau còn bao che, nương tay cho nhau, tháºm chà còn báo tin cho chạy trốn trước khi việc lùng bắt hoặc thá»§ tiêu diá»…n ra (giưã hai lằn đạn).
Có má»™t thá»±c tế rất sâu sắc, Ãt khi được nói ra: cả hai Ä‘á»u biết đối thá»§ cá»§a mình vì miếng cÆ¡m manh áo mà phải là m như váºy, không ai hoà n toà n tin và o Mỹ, và o Cá»™ng sản hay và o VNCH. Vì váºy ngưá»i ta đóng vai diá»…n cá»§a mình má»™t cách vừa phải, không hay quá hoặc dở quá, ngoà i mồm thù ghét, hù dá»a, kết án nhưng trong lòng vẫn có sá»± tôn trá»ng hoặc thông cảm, bao che. Có những sinh viên là m máºt vụ/tình báo/CIA cố ý bao che hoặc là m ngÆ¡ đối vá»›i những ông thầy mà há» biết rõ là thân Cá»™ng/nằm vùng. Và ngược lại (giưã hai lằn đạn).
Sống giữa hai lằn đạn nên ai cÅ©ng phải Ä‘eo mặt nạ, có con ngưá»i thá»±c và con ngưá»i giả. Giả là con ngưá»i bá» ngoà i, má»™t chức vụ, má»™t nhân váºt cá»§a nhà nước, cá»§a Mỹ, cá»§a VC. Con ngưá»i thá»±c, sâu thẳm, kÃn đáo, gạt bá» má»i chức tước, nhãn hiệu. Trong tôi có những yếu tố là cá»§a anh, trong anh cÅ©ng có nhiá»u yếu tố là cá»§a tôi. Cái xấu, cái tà n bạo, xảo trá và cái tốt, cái chÃnh nghÄ©a, cái tình ngưá»i tồn tại xôi Ä‘áºu, chuyển hóa lẫn nhau. Nhiá»u khi, chúng được biểu hiện bằng những hà nh động trái ngược vá»›i tên gá»i cá»§a chúng. Rất khó đánh giá, khen chê sá»± việc như là sá»± việc.
Sau khi thống nhất đất nước, Cá»™ng sản đã nắm quyá»n, tâm lý giữa hai lằn đạn còn hay mất? Nó đã biến đổi như thế nà o?
Hồi nghiên cứu vá» trà thức khuynh tả tại Pháp, nhất là phong trà o tháng 5-68, tôi đã đặt câu há»i nà y và câu trả lá»i là má»™t nghi vấn. Ngà y nay, có thể nói tâm lý giữa hai lằn đạn vẫn còn nguyên, tháºm chà tăng thêm, tinh vi, vô hình và đáng sợ hÆ¡n. Ãất nước thống nhất nhưng má»™t số ở lại, má»™t số ra Ä‘i. Tâm lý thân Cá»™ng, chống Cá»™ng, chá» xem Cá»™ng sản ra sao vẫn còn. Anh thân Cá»™ng nói Ä‘iá»u gì cÅ©ng sẽ bị anh chống Cá»™ng hoặc anh chá» xem nghi ngá». Ngược lại, anh chống Cá»™ng nói ra Ä‘iá»u gì cÅ©ng bị anh Cá»™ng sản, thân Cá»™ng hoặc chá» xem theo dõi! Bản thân anh thân Cá»™ng, anh Cá»™ng sản, anh chá» xem... nói ra Ä‘iá»u gì cÅ©ng sẽ bị các anh khác nghi ngá», dè dặt. Chúng ta Ä‘eo mặt nạ sống vá»›i nhau. Nhiá»u đảng viên hoạt động bà máºt, đến khi đất nước hòa bình, cần xác minh má»™t vụ việc, ở má»™t giai Ä‘oạn cụ thể nà o đó, công việc xác minh tháºt không đơn giản. Ãôi khi phải chịu cảnh thiệt thòi, oan ức, xúc phạm danh dá»±... không đáng có. Ãối vá»›i những anh em không phải là đảng viên, vấn đỠcà ng phức tạp hÆ¡n. Kinh nghiệm nà y ai cÅ©ng từng nếm qua, đó là kinh nghiệm méo mặt giữa những lằn đạn.
Vấn đỠđánh giá con ngưá»i sống giữa hai lằn đạn
Vấn đỠgiữa hai lằn đạn gồm 5 yếu tố: 1) Ãế quốc Mỹ, chá»§ nghÄ©a tư bản; 2) Cá»™ng sản, chá»§ nghÄ©a xã há»™i; 3) Nhân dân Việt Nam; 4) chá»§ nghÄ©a yêu nước; 5) Há»™i nháºp, toà n cầu hóa.
Liên hệ tá»›i yếu tố 1: ta có chá»§ nghÄ©a thá»±c dân cá»§a Pháp, chá»§ nghÄ©a thá»±c dân má»›i cá»§a đế quốc Mỹ. Chế độ dân chá»§, tá»± do/ cá»§a dân do dân vì dân. Chá»§ nghÄ©a tư bản, chá»§ nghÄ©a đế quốc, xâm chiếm thuá»™c địa, nô lệ hóa các dân tá»™c... Chống Cá»™ng sản và những ngưá»i theo Cá»™ng sản. Lằn đạn thứ nhất.
Liên hệ tá»›i yếu tố 2: chá»§ nghÄ©a Mác-Lênin, chá»§ nghÄ©a xã há»™i, chá»§ nghÄ©a cá»™ng sản, quốc tế vô sản, chuyên chÃnh vô sản, đấu tranh giai cấp, chuyên quyá»n, giáo Ä‘iá»u, kinh tế chỉ huy, chế độ tem phiếu v.v. Ãiểm quan trá»ng đáng nhá»›: Quốc tế III có đặt vấn đỠgiải phóng dân tá»™c. Chống thá»±c dân, đế quốc và những ngưá»i là m việc cho/ cá»™ng tác vá»›i thá»±c dân, đế quốc. Lằn đạn thứ hai.
Liên hệ tá»›i yếu tố thứ 3: yếu tố chÃnh cá»§a hệ thống. Ãang từ tình trạng thuá»™c địa đấu tranh cho độc láºp, chá»§ quyá»n, trở thà nh bãi chiến trưá»ng cho hai lằn đạn, nhân dân Việt Nam có ba khả năng: 1) Ãấu tranh giải phóng dân tá»™c, vì độc láºp, tá»± do, hạnh phúc; 2) Sau khi già nh được độc láºp, phát triển đất nước theo con đưá»ng xã há»™i chá»§ nghÄ©a; 3) Phát triển “dân già u nước mạnh, xã há»™i công bằng, dân chá»§, văn minh†theo định hướng tư bản chá»§ nghÄ©a.
Liên hệ tá»›i yếu tố thứ 4: đấu tranh giải phóng dân tá»™c có má»™t vai trò rất quan trá»ng, nó là mẫu số chung giữa chá»§ nghÄ©a yêu nước và chá»§ nghÄ©a xã há»™i. Trong giai Ä‘oạn đấu tranh giải phóng dân tá»™c, chá»§ nghÄ©a xã há»™i (quốc tế III) có thể song hà nh vá»›i chá»§ nghÄ©a yêu nước nhưng sau khi đã cướp được chÃnh quyá»n (chuyển từ đảng cách mạng sang đảng cầm quyá»n) thì chá»§ nghÄ©a xã há»™i lại tách ra vì hai chá»§ nghÄ©a khác nhau vá» bản chất. Chá»§ nghÄ©a yêu nước phát triển lên thà nh độc láºp, dân chá»§, tá»± do còn chá»§ nghÄ©a xã há»™i phát triển lên thà nh quốc tế, chuyên quyá»n và giáo Ä‘iá»u.
Liên hệ tá»›i yếu tố thứ 5: đây là nhân tố má»›i là m thay đổi toà n bá»™ ý nghÄ©a cá»§a các yếu tố kia. 1) Ãế quốc Mỹ và CS thay vì tiêu diệt nhau bây giá» lại bắt tay, coi nhau như “bạn bè†thân thiết, vừa đấu tranh vừa hợp tác; 2) Giải phóng dân tá»™c, độc láºp chá»§ quyá»n thì bây giá» dân tá»™c phải hiểu là gắn liá»n vá»›i quốc tế, độc láºp là liên láºp, hợp tác cùng phát triển; 3) Yêu nước là yêu chá»§ nghÄ©a xã há»™i bây giá» thà nh yêu nước là phấn đấu xây dá»±ng dân già u, nước mạnh, xã há»™i công bằng, dân chá»§, văn minh; 4) Trước kia ta chá»§ trương tiến thẳng từ chá»§ nghÄ©a yêu nước sang chá»§ nghÄ©a xã há»™i, bây giá» ta Ä‘iá»u chỉnh lại phải qua con đưá»ng vòng tư bản chá»§ nghÄ©a, kinh tế thị trưá»ng “phát triển kinh tế thị trưá»ng, định hướng xã há»™i chá»§ nghÄ©a.†5) Trước kia là tiến từ chá»§ nghÄ©a yêu nước lên chá»§ nghÄ©a xã há»™i nhưng từ những năm 1990, trước sá»± sụp đổ cá»§a chá»§ nghÄ©a xã há»™i trên phạm vi toà n thế giá»›i, phải can đảm nhìn thẳng và o sá»± tháºt là chúng ta Ä‘ang chuyển ngược từ chá»§ nghÄ©a xã há»™i vá» chá»§ nghÄ©a yêu nước, chá»§ nghÄ©a dân tá»™c.
ChÃnh sá»± tương tác giữa 5 yếu tố nói trên tạo ra ý nghÄ©a sống chết cá»§a những thân pháºn sống giữa hai lằn đạn. Có má»™t giai Ä‘oạn chá»§ nghÄ©a yêu nước và chá»§ nghÄ©a xã há»™i cùng nhau là m nên kỳ tÃch, sau đó là má»™t giai Ä‘oạn lãng mạn cách mạng vô cùng nghiệt ngã; giỠđây lại cùng nhau bước và o há»™i nháºp, toà n cầu hóa, má»™t kế tục truyá»n thống vẻ vang cá»§a dân tá»™c, má»™t Ä‘ang phải bắt đầu lại từ con số không. Cả hai, tay trong tay, đại Ä‘oà n kết, đại Ä‘oà n kết. Cuá»™c Ä‘á»i thì vẫn lặng lẽ trôi, theo quy luáºt cá»§a nó.
3. Chúng ta may mắn sống sót và thấy được những sá»± tháºt đáng kinh hoà ng hồi 1990. Erwin Borchers không có được cái may mắn đó, ông mất năm 1984. Ngưá»i cá»™ng sản chân chÃnh, lý tưởng và cương trá»±c ấy khi nhìn lại chá»§ nghÄ©a xã há»™i hiện thá»±c trước mặt đã không tránh khá»i u buồn, thất vá»ng. “Thất vá»ng vì tất cả, ông không muốn tham gia cuá»™c chiến tranh giải phóng tiếp theo ở Việt Nam.†Mấy năm trước khi mất, ông rÆ¡i và o tâm trạng u uất, trầm cảm. Và còn hÆ¡n thế nữa, theo Claudia Việt- Ãức Borchers “trong tôi còn lại má»™t ngưá»i cha, thế nà o đó, như thể má»™t ngưá»i không có quê hương.†Cà ng chân chÃnh, lý tưởng, cương trá»±c bao nhiêu thì cà ng thất vá»ng, suy sụp, hụt hẫng bấy nhiêu. Hụt hẫng như bị mất chân đứng, rÆ¡i và o chân không. Không có quê hương tinh thần, mất chá»— dá»±a lý luáºn. Chá»§ nghÄ©a xã há»™i đã từng là tất cả, nay thá»±c tế trước mắt, tại Việt Nam và trên thế giá»›i, cho thấy nó không tốt đẹp như mong ước, mà hÆ¡n thế còn chứa đựng những sai lầm, xấu xa đáng ghê sợ. Sám hối. Vỡ má»™ng. Sá»± tháºt, chá»§ nghÄ©a xã há»™i và chá»§ nghÄ©a yêu nước có má»™t mẫu số chung là sá»± nghiệp đấu tranh giải phóng dân tá»™c. Erwin Borchers nghÄ© rằng mình đã đóng góp vá»›i tư cách má»™t chiến sÄ© Cá»™ng sản, trong khi thá»±c ra, theo tôi, ông đã hoạt động như má»™t chiến sÄ© đấu tranh vì lý tưởng độc láºp tá»± do cho/vá»›i dân tá»™c Việt Nam. Ãây là hoạt động hết sức cao đẹp và có ý nghÄ©a, giống như hoạt động cá»§a các ngưá»i da trắng, da mầu trên khắp thế giá»›i đấu tranh cho hòa bình, độc láºp cá»§a Việt Nam; không thể nói là không có quê hương, chÃnh ông cÅ©ng đã từng mÆ¡ ước “được rắc nắm tro cá»§a mình và o má»™t nÆ¡i nà o đó trên đất nước Việt Nam.†Việt Nam là má»™t quê hương, mãi mãi là má»™t quê hương tươi đẹp, anh hùng trong thế giá»›i mÆ¡ ước cá»§a Erwin Borchers. Trưá»ng hợp Erwin Borchers là biểu tượng cho má»™t thế hệ những ngưá»i Việt và ngưá»i nước ngoà i trong giai Ä‘oạn giữa hai lằn đạn, tức là giai Ä‘oạn đấu tranh chung giữa chá»§ nghÄ©a yêu nước và chá»§ nghÄ©a xã há»™i chống chá»§ nghÄ©a đế quốc. Ãó cÅ©ng là giai Ä‘oạn cá»§a những sai lầm bước đầu trong công cuá»™c xây dá»±ng xã hoäi chá»§ nghÄ©a (cải cách ruá»™ng đất, Nhân văn-Giai phẩm ở miá»n Bắc, hợp tác hóa, cải tạo tư sản ở miá»n Nam). Những ngưá»i Việt hải ngoại hoặc lưu vong, có má»™t thá»i cÅ©ng mặc cảm như Erwin Borchers, không có quê hương. Tá»›i 2004, tức là 20 năm sau khi Erwin Borchers nằm xuống, tình hình và ý nghÄ©a má»i sá»± việc đã thay đổi hẳn. Bước và o thá»i đại công nghệ thông tin, kinh tế tri thức, há»™i nháºp toà n cầu hóa, tư bản-cá»™ng sản “chung sống hòa bình†theo chu kỳ xoáy ốc, những ranh giá»›i địa lý, chÃnh trị, tâm lý được ná»›i rá»™ng. Chúng ta có nhiá»u quê hương. Cái “tôi†được trải rá»™ng, quê hương được trải rá»™ng, và sá»± trung thà nh vá»›i quê hương cÅ©ng được trải rá»™ng, ngưá»i ta nói tá»›i double fidélité, triple fidélité (R.Aron). Claudia Việt-Ãức Borchers, dù là má»™t nữ há»a sÄ©, đã dùng chữ tháºt tà i tình khi chá»n đỠbà i cá»§a mình: Cha tôi, giữa những quê hương.
C. Tinh thần ngà y 30.4 và 7.5
1. Có má»™t sá»± trùng hợp kỳ lạ cá»§a hai con số 30.4 và 7.5: má»™t con số chỉ ngà y 30.4.75, ngà y thống nhất đất nước, má»™t con số chỉ ngà y 7.5.54, ká»· niệm 50 năm chiến thắng Ãiện Biên Phá»§. Tách ra là hai, nhưng gá»™p lại là má»™t. Từ lâu, tôi thưá»ng tá»± há»i, cái là m nên sức mạnh biến cố lịch sá» 7.5 và 30.4 xét cho cùng là gì? Theo tôi, tinh thần, tức linh hồn, tức sức mạnh thần kỳ cá»§a ngà y 30.4 và 7.5, dù là hai hay là má»™t, là sá»± kết tinh cá»§a ba yếu tố: 1) đại Ä‘oà n kết; 2) ý chà quyết chiến quyết thắng; 3) vì độc láºp, tá»± do, hạnh phúc toà n dân. Năm nay, ká»· niệm ngà y 30.4.2004 và 7.5.2004, chúng ta có là m sống lại được tinh thần ngà y 30.4 và 7.5 hay không?
2. Má»™t tâm lý hÆ¡i khác thưá»ng Ä‘ang len lá»i và o tâm trà má»i ngưá»i và dần dần trở thà nh quen thuá»™c, tháºm chà nhà m chán, má»™t tâm lý có vẻ mâu thuẫn khi nhắc tá»›i những ngà y lá»… lá»›n 30.4 và 7.5: má»™t mặt chúng ta háo hức, tá»± hà o, hÆ¡n thế muốn khoa trương vá» những thắng lợi cá»§a lịch sá» dân tá»™c, vá»›i nhau cÅ©ng như vá»›i ngưá»i nước ngoà i, nhưng mặt khác chúng ta lại cảm thấy có Ä‘iá»u gì mỉa mai, đáng xấu hổ, hình thức chá»§ nghÄ©a trong việc tổ chức những ngà y lá»… đó. Hình như vì không có sá»± tương hợp giữa ná»™i dung và hình thức. Chúng ta nhắc tá»›i ngà y 30.4 và 7.5 nhưng lại thiếu tinh thần cá»§a ngà y 30.4 và 7.5. Phải kết hợp truyá»n thống và hiện đại, biến tinh thần Ãiện Biên Phá»§ (1954), Ãiện Biên Phá»§ trên không (1972) thà nh tinh thần Ãiện Biên Phá»§ chống đói nghèo, kém phát triển, đưa đất nước tiến lên dân già u nước mạnh, ngang tầm các nước tiên tiến trên thế giá»›i (2004) v.v. DÄ© nhiên, là ngưá»i Việt Nam ai chẳng mong muốn như váºy. Tuy nhiên, mÆ¡ ước là má»™t chuyện, còn biến mÆ¡ ước thà nh hiện thá»±c lại là chuyện khác. Hãy nhìn và o thá»±c tế trước mắt, mấy chục năm trôi qua, những yếu tố tạo ra tÃnh thần kỳ cá»§a Ãiện Biên Phá»§ trước kia, giỠđây đã bị sói mòn, bị biến dạng như thế nà o?
Ãại Ä‘oà n kết? Thá»±c tế ta Ä‘ang chia rẽ, mất Ä‘oà n kết (trong đảng ngoà i đảng, Kinh- Thượng, tôn giáo, thà nh phần, lý lịch, giữa hai ba lằn đạn...) Ãâu rồi ý chà sắt thép, muôn ngưá»i như má»™t, hoà n thà nh má»™t sứ mạng lịch sá» cao quý? Trong sá»± nghiệp đổi má»›i, phát triển đất nước, có biết bao ngưá»i lo là m ăn lương thiện, đóng góp công sức chÃnh đáng cá»§a mình; trái lại có những ông quan cách mạng ăn trên ngồi trốc, tham nhÅ©ng, đặc quyá»n đặc lợi, là m già u bất chÃnh... chứ không phải ai cÅ©ng má»™t lòng phấn đấu xây dá»±ng dân già u nước mạnh, xã há»™i công bằng dân chá»§, văn minh. Vì lợi Ãch toà n dân? Nhà nước cá»§a dân do dân vì dân? Hãy tá»± xét lại mình xem chúng ta thá»±c sá»± Ä‘ang phấn đấu vì lợi Ãch 80 triệu ngưá»i hay chá»§ yếu vì lợi Ãch cá»§a không đầy 2 triệu ngưá»i? Muốn có Ãiện Biên Phá»§, phải có tinh thần đại Ä‘oà n kết, ý chà quyết chiến quyết thắng, đấu tranh vì lợi Ãch toà n dân. Không có tinh thần đại Ä‘oà n kết, không có ý chà quyết chiến quyết thắng, không má»™t lòng đấu tranh vì lợi Ãch toà n dân, sẽ không có Ãiện Biên Phá»§.
3. Ãó là hiện tượng, còn bản chất vấn đỠnằm ở đâu? Chúng ta thưá»ng nói tá»›i bốn hiểm há»a là tụt háºu, chệch hướng, tham nhÅ©ng và diá»…n biến hoà bình. Bốn hiểm há»a trên, ai cÅ©ng thấy, chúng ta Ä‘á»u há»™i đủ cả. Ở đây, tôi muốn nhấn mạnh tá»›i hiểm há»a tham nhÅ©ng, xét dưới khÃa cạnh tâm lý và ngữ nghÄ©a há»c chứ không dưới khÃa cạnh chÃnh trị, xã há»™i (vì ngưá»i ta đã nói nhiá»u quá rồi). Thứ nhất, ý nghÄ©a cá»§a má»™t câu chữ (thà dụ chữ tham nhÅ©ng) không nằm trong chÃnh câu chữ đó mà nằm trong mối quan hệ vá»›i hệ thống những câu chữ (thà dụ trong tiếng Việt, vá»›i các chữ ăn tiá»n, sách nhiá»…u, đút lót, trà nước, bôi trÆ¡n, tiêu cá»±c phÃ, phong bì, chung chi...) và vá»›i thá»±c tại bên ngoà i câu chữ, thá»±c tại nà y có thể là thá»±c tại ảo trong đầu óc con ngưá»i (“tái phân phối lợi tức,†“bao che,†“bảo kê xã há»™i Ä‘en kiểu Năm Cam,†chạy quyá»n, chạy chức, chạy tá»™i...) hoặc thá»±c tại sống thá»±c bằng xương bằng thịt (cÆ¡ chế tham nhÅ©ng từ trên xuống dưới, từ trong ra ngoà i, có lá»™ trình, có bước Ä‘i, có đẳng cấp rất lá»›p lang bà i bản...). Thứ hai, không những gắn liá»n vá»›i má»™t hệ thống ý nghÄ©a, má»—i câu chữ còn tạo ra má»™t hệ thống thái độ, cá» chỉ tương ứng. Ãối vá»›i ngưá»i coi tham nhÅ©ng như má»™t hiện tượng bình thưá»ng, phổ biến , xảy ra má»i nÆ¡i, má»i cấp, chữ “tham nhÅ©ng†tạo thái độ chịu đựng, mỉa mai, đôi khi đượm chút coi thưá»ng hoặc khinh bỉ. Ãối vá»›i những ngưá»i coi tham nhÅ©ng như má»™t tệ nạn xã há»™i, “từ trên trá»i rá»›t xuống†chẳng biết do đâu mà ra thì tham nhÅ©ng gây cho há» thái độ bức xúc, tìm kiếm cho ra tác giả, ra địa chỉ rõ rà ng để quy trách nhiệm cá»§a những ngưá»i “vô cảm,†“vô trách nhiệm,†“dá»ng dưng trước má»i cảnh bất công, ngang trái trong xã há»™i.†Ãối vá»›i những ai coi tham nhÅ©ng như má»™t tá»™i ác cần cương quyết bà i trừ, chữ “tham nhÅ©ng†tạo thái độ tuyên chiến, dứt khoát. Ãảng viên chân chÃnh cương quyết chống tham nhÅ©ng, anh không cương quyết chống tham nhÅ©ng, váºy anh không phải là đảng viên chân chÃnh. Thứ ba, nói câu chữ tạo ra hệ thống thái độ cá» chỉ tương ứng cÅ©ng có nghÄ©a là câu chữ nằm trong má»™t hệ thống chuẩn má»±c, giá trị văn hóa, xã há»™i nhất định. Và cùng vá»›i nó là cả má»™t hệ thống quyá»n lá»±c. Tá»›i đây, phát triển tâm lý cá»§a má»™t ngưá»i Việt Nam bình thưá»ng bị thá» thách, nó gặp những đối kháng ná»™i tâm không thể vượt qua được, thưá»ng là bị rÆ¡i và o trạng thái ẩn ức, bế tắc hoặc ngụy tÃn (mauvaise foi). Má»™t mặt nó thấy cái xấu xa, Ä‘en tối, bất công, tà n nhẫn, vô nhân đạo cá»§a tham nhÅ©ng, mặt khác nó thấy những thứ đó (dưá»ng như) có liên hệ (máºt thiết) vá»›i những giá trị, những quyá»n lá»±c cao cấp (tháºm chà cao cấp nhất) trong xã há»™i. Hoảng sợ và thất vá»ng, nó trốn tránh sá»± tháºt, cố đẩy sá»± tháºt cà ng xa cà ng tốt hoặc đổ cái sá»± tháºt xấu xa kia lên đầu ngưá»i khác. Cái xấu là cá»§a ngưá»i khác, do ngưá»i khác, vì ngưá»i khác, không bao giá» có thể là cá»§a mình, do mình và vì mình. Cái khác, ngưá»i khác đó có thể là kinh tế thị trưá»ng, triết lý thá»±c dụng, ná»n hà nh chánh quan liêu bao cấp, những thế lá»±c thù địch, dân trà quá thấp, chệch hướng, diá»…n biến hoà bình, truyá»n thống lạc háºu, bảo thá»§, trình độ quản lý tổ chức thấp kém, má»™t số cán bá»™ thoái hóa biến chất v.v. Nhá» kỹ thuáºt zoom out chúng ta đẩy ra xa hoặc gán cho ngưá»i khác những khó khăn sai lầm, để rồi tin hoặc giả vá» tin rằng vá» phÃa mình không có vấn đỠgì nổi cá»™m, nhỠđó lương tâm được (tạm thá»i) thanh thản, trong lòng như vẫn trà n đầy kiêu hãnh và hy vá»ng (hão).
4. Hiện tượng tâm lý ẩn ức, thái độ ngụy tÃn kể trên rồi sẽ dẫn tá»›i đâu? Không thể trốn tránh sá»± tháºt, cÅ©ng không thể ngụy tÃn mãi mãi. Có hai cách kết thúc khác nhau, tùy sá»± chỉ dẫn cá»§a thá»±c tiá»…n cuá»™c sống và ý chà bản thân muốn tá»± giải phóng khá»i ẩn ức và ngụy tÃn.
Vá» phÃa ngưá»i dân thưá»ng, tức ngưá»i chá»§ thá»±c sá»± cá»§a đất nước, chỉ cần zoom in, má»i sá»± tháºt Ä‘en tối, xấu xa lại hiện ra, trần trụi, không che Ä‘áºy. Mối quan hệ mỠảo cái xấu xa, bất công, tà n nhẫn và hệ thống quyá»n lá»±c trở nên rõ rà ng minh bạch hÆ¡n, ngưá»i ta còn thấy được cả mối quan hệ nhân – quả cá»§a chúng. Thấy sá»± tháºt, nói ra sá»± tháºt là bước đầu giải quyết mối ẩn ức tâm lý rất bức xúc được chôn sâu trong lòng, đó là phát hiện và nhìn nháºn tôi vừa là tôi vừa là cái–không-tôi, cái- vượt-khá»i-tôi trước kia. Hẳn chúng ta còn nhá»›, cách đây khoảng 7, 8 năm, quốc há»™i há»p bà n vá» tham nhÅ©ng, có má»™t đại biểu quốc há»™i đã phản đối việc đưa vấn đỠtham nhÅ©ng và o chương trình nghị sá»± vì theo ông như váºy có khác gì công nháºn - trước dư luáºn trong và ngoà i nước – má»™t đất nước được Ãảng lãnh đạo và Nhà nước quản lý lại có nạn tham nhÅ©ng nổi cá»™m đến ná»—i phải chÃnh thức mổ xẻ trong quốc há»™i! Con đà điểu biết nói nà y có lẽ đã chạy bá»™ vỠÚc. Ngà y nay, quốc há»™i nhìn vấn đỠmá»™t cách tỉnh táo, can đảm và khoa há»c hÆ¡n, chẳng hạn quyá»n hạn và trách nhiệm cá»§a bá»™ trưởng, quyá»n “cách chức†bá»™ trưởng bất kể ông là ai.
Tá»± huyá»…n hoặc trong thái độ ngụy tÃn, là m như thể tin nhưng thá»±c ra không tin, không tin nhưng lại là m cho má»i ngưá»i nghÄ© là mình tin, đóng kịch lừa dối má»i ngưá»i và cuối cùng tá»± lừa dối chÃnh mình, những ngưá»i nắm quyá»n lá»±c trong tay đã giải hoặc như thế nà o? Ngưá»i dân thưá»ng, khi được thá»±c tiá»…n mở mắt, thì sốt sắng và nhanh chóng tá»± giải thoát khá»i những ẩn ức tâm lý và thái độ ngụy tÃn; vá»›i những ngưá»i có chức có quyá»n, quá trình diá»…n ra lắt léo hÆ¡n. Há» có thá»±c sá»± muốn tá»± giải hoặc hay muốn sống mãi trong ngụy tÃn? Trước nhất, ngụy tÃn là đóng kịch để che mắt ngưá»i dân trong phạm vi có thể được. Giải thÃch những xấu xa, Ä‘en tối, tiêu cá»±c cá»§a tham nhÅ©ng có nguồn gốc từ bên ngoà i, do ngưá»i khác, chứ không phải do mình (Ä‘iá»u mà báo chà và dân chúng gá»i là thái độ “vô cảm†và “vô trách nhiệm.â€) ChÃnh mình là nguyên nhân trá»±c tiếp hoặc gián tiếp cá»§a tham nhÅ©ng nhưng lại là m như thể mình cÅ©ng chỉ là nạn nhân cá»§a tham nhÅ©ng mà thôi. Có má»™t hồi kịch bản nà y phát huy tác dụng, nó che mắt được má»™t số ngưá»i. Những ngưá»i nà y coi tham nhÅ©ng như má»™t định mệnh, má»™t thứ “váºn nước†lúc suy tà n, chẳng phải trách nhiệm cá»§a ai, nhưng đè nặng lên má»i ngưá»i, không thể cứu vãn được, chỉ biết chịu đựng, than vãn, kêu trá»i. Thứ hai, cao hÆ¡n, ngụy tÃn là đóng kịch để che mắt cả phiá tư bản chá»§ nghÄ©a lẫn phÃa xã há»™i chá»§ nghÄ©a. Ãây là má»™t thứ ngụy tÃn vụ lợi, bắt cá hai tay. Má»™t mặt chá»§ trương phát huy dân chá»§, nhà nước cá»§a dân, do dân, vì dân, là m kinh tế thị trưá»ng, gia nháºp WTO, há»™i nháºp toà n cầu hóa v.v., mặt khác lại chá»§ trương theo định hướng xã há»™i chá»§ nghÄ©a. Vế thứ nhất là m những ngưá»i theo xu hướng muốn phát triển dân chá»§, tá»± do, kinh tế thị trưá»ng, chống chế độ chuyên quyá»n, quan liêu, mệnh lệnh, giáo Ä‘iá»u và kinh tế chỉ huy, vừa lòng, sẵn sà ng hợp tác hoặc đầu tư và o Việt Nam; vế thứ hai trấn an những ngưá»i muốn kiên trì lý tưởng xã há»™i chá»§ nghÄ©a, sẵn sà ng hướng vá» các nước tư bản phát triển phương Tây để trao đổi, há»c há»i kiến thức và kinh nghiệm mà không sợ mang tiếng phản bá»™i lý tưởng, chệch hướng, diá»…n biến hòa bình. Láºp trưá»ng nước đôi trên có nhiá»u cái lợi, nó giúp giải thÃch nhiá»u sá»± việc, từ nhiá»u phÃa: a) nếu tham nhÅ©ng trở thà nh quốc nạn, quốc nhục thì đó là vì kinh tế thị trưá»ng, tâm lý là m già u bất chÃnh, luáºt pháp lá»ng lẻo v.v.; b) con cái các ông lá»›n Ä‘á»u được gá»i Ä‘i há»c tại các đại há»c danh tiếng phương Tây (chứ không tại Nga) để trau giồi kiến thức và kinh nghiệm vá» phục vụ tổ quốc xã há»™i chá»§ nghÄ©a má»™t cách hiệu quả nhất; c) tại sao vẫn còn sót lại những biểu hiện cá»§a mệnh lệnh, giáo Ä‘iá»u? Chúng ta không thể theo dân chá»§, tá»± do quá trá»›n kiểu tư bản chá»§ nghÄ©a. Chúng ta vẫn là ngưá»i cá»™ng sản theo định hướng xã há»™i chá»§ nghÄ©a; d) Tại sao cần đổi má»›i? Cần đổi má»›i để phát triển dân chá»§, tá»± do, là m kinh tế thị trưá»ng đồng thá»i chống óc quan liêu, mệnh lệnh, giáo Ä‘iá»u v.v. Thà nh ra, tin hoặc giả vá» tin những Ä‘iá»u trên thá»±c ra có lợi nhiá»u hÆ¡n có hại!
Thứ ngụy tÃn nà y là kết quả rút ra từ những bà i há»c đổi má»›i tại Liên Xô và Trung Quốc. Từ kinh nghiệm Liên Xô: đổi má»›i chÃnh trị trước (dân chá»§, tá»± do, perestroika...) cải cách kinh tế sau sẽ dẫn tá»›i thất bại, rối loạn, vô chÃnh phá»§; từ kinh nghiệm Trung Quốc: cải cách kinh tế trước (vấn đỠmèo trắng mèo Ä‘en...) cải cách chÃnh trị sau có thể đưa tá»›i thà nh công. Việt Nam muốn, và trên thá»±c tế, Ä‘ang theo gương Trung Quốc hÆ¡n là Liên Xô. Tuy nhiên, có má»™t khác biệt rất căn bản: Trung Quốc sau khi cải cách kinh tế thá»±c sá»± có cải cách chÃnh trị (sá»a đổi hiến pháp, Ä‘iá»u lệ đảng, Ãảng phải phục vụ quyá»n lợi cá»§a nhân dân chứ không phải ngược lại, công nháºn quyá»n tư hữu chÃnh đáng cá»§a ngưá»i dân (= sổ hữu không chÃnh đáng sẽ bị truy cứu trách nhiệm) chống tham nhÅ©ng là m già u bất chÃnh, vai trò quan trá»ng cá»§a dân doanh hÆ¡n quốc doanh...) còn Việt Nam thì không/ chưa thấy bà y tá» quyết tâm đó bằng hà nh động, bằng cÆ¡ chế cụ thể. Desaix Anderson nháºn xét: “Không diệt tham nhÅ©ng thì không thể phát triển kinh tế và cà ng ngà y dân cà ng mất niá»m tin ở nhà nước. Còn quyết tâm cải cách kinh tế để phát triển rồi sẽ phải cải cách chÃnh trị.†Chúng ta không diệt tham nhÅ©ng nhưng là m như thể Ä‘ang cương quyết diệt tham nhÅ©ng, không quyết tâm cải cách kinh tế nhưng là m như thể Ä‘ang quyết tâm cải cách kinh tế, không cải cách chÃnh trị nhưng là m như thể Ä‘ang quyết tâm cải cách chÃnh trị. Thái độ ngụy tÃn nà y có thể Ä‘em lại lợi lá»™c, đặc quyá»n đặc lợi cho má»™t số quan chức cao cấp nhưng rõ rà ng Ä‘ang mà i mòn niá»m tin trong đông đảo quần chúng nhân dân cÅ©ng như ngưá»i nước ngoà i Ä‘ang đầu tư tại Việt Nam. Vá» mặt tâm lý, ngụy tÃn bị giải hoặc, nghÄ©a là bị vén mà n bà máºt, sẽ biến thà nh má»™t trò há» trÆ¡ trẽn.
5. Trở lại vá»›i ngà y 30.4 và 7.5. Liệu chúng ta có thể tìm lại và khôi phục tinh thần ngà y 30.4 và 7.5 không? Theo tôi, vấn đỠkhông khó nhưng tế nhị. Không khóù vì thá»±c tế ai cÅ©ng mang trong máu tinh thần đó, ngá»n lá»a vẫn âm i cháy chứ không tắt. Có những ngưá»i vì lợi Ãch cá nhân, phe đảng, muốn đánh tráo, muốn che chắn là m nó tối Ä‘i, đây là má»™t trò hỠđã hạ mà n. Tế nhị vì phải là m sao cho các anh há» có cảm tưởng như thể há» tá»± nguyện và chá»§ động từ bá» vai há», không chịu bất cứ má»™t tác động nà o dù tinh tế nhất từ bất cứ má»™t ai. Vấn đỠlà là m cho tinh thần đó tá»a sáng trở lại. Trong hà nh trình tìm lại quá khứ, tôi khám phá ra nhiá»u chân dung, ngưá»i Việt Nam và ngưá»i nước ngoà i, xứng đáng là biểu tượng cho hiện tại và tương lai. Trong số nà y tôi đặc biệt chú ý tá»›i đại tướng Võ Nguyên Giáp và nữ há»a sÄ© Claudia Việt-Ãức Borchers. Tướng Võ Nguyên Giáp tiêu biểu cho tinh thần đại hùng, đại lá»±c và đại từ bi cá»§a dân tá»™c Việt Nam Ä‘ang bước và o thế ká»· má»›i, nữ há»a sÄ© Claudia Việt- Ãức Borchers tiêu biểu cho tinh thần há»™i nháºp, toà n cầu hóa, chữ là m tôi tâm đắc nhất chÃnh là chữ “giữa những quê hương.†Há»™i nháºp, toà n cầu hóa, kinh tế tri thức, thá»i đại công nghệ thông tin ..., trong bối cảnh trên chúng ta chẳng phải là ngưá»i Ä‘ang sống giữa những quê hương đó sao?
TP Hồ Chà Minh - Ãà Lạt
Tà i sản của Quỹ Cá độ
15-09-2008, 11:15 PM
Triệu phú & Cái Bang
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: không biết
Bà i gởi: 24
Thá»i gian online: 6 giá» 39 phút 8 giây
Thanks: 0
Thanked 0 Times in 0 Posts
Ngưá»i Ä‘i, thÆ¡ còn lại
Phạm Xuân Nguyên
Tháng 10/2003 báo Quân Äá»™i Nhân Dân có tổ chức má»™t cuá»™c tá»a đà m nhan đỠ“ThÆ¡ hôm nay Ä‘i vỠđâu?â€. Thà nh phần được má»i dá»± cuá»™c đó là các nhà thÆ¡ nhà phê bình thế hệ tứ tháºp, sau lá»›p chống Mỹ và trước lá»›p thÆ¡ trẻ hiện nay, có thể tạm gá»i là thế hệ háºu chiến. Các ý kiến phát biểu hôm đó đã được đăng lên báo [1] và đã gây ra má»™t số phản ứng. Bị phản ứng nhất là những ý kiến cho thÆ¡ chống Mỹ đã hoà n thà nh sứ mệnh, bây giá» là đến má»™t thá»i thÆ¡ má»›i. Những ngưá»i phản ứng cho như thế là phá»§ nháºn quá khứ (má»™t luáºn Ä‘iệu khá sáo rá»—ng và cÅ© mòn). Tôi viết bà i nay như má»™t sá»± minh định cho cuá»™c tá»a đà m đó.
1.
Trước hết cần phân biệt hai khái niệm: ThÆ¡ chống Mỹ và Thế hệ thÆ¡ chống Mỹ. ThÆ¡ chống Mỹ là thÆ¡ sáng tác trong thá»i kỳ diá»…n ra cuá»™c kháng chiến chống Mỹ, đội ngÅ© thÆ¡ lúc đó có nhiá»u thế hệ. Äá» tá»±a cho tuyển táºp ThÆ¡ chống Mỹ cứu nước (1965 – 1967) Chế Lan Viên viết: “Từ anh Khương Hữu Dụng cầm bút hồi sinh thá»i cụ Phan Bá»™i Châu đến em bé Trần Äăng Khoa đẻ ra sau ngà y hòa bình láºp lại, tất cả Ä‘á»u có mặt.†[2] Äá»™i ngÅ© nà y là m nên má»™t ná»n thÆ¡ chống Mỹ trong những ngà y khói lá»a chiến tranh.
Thế hệ thÆ¡ chống Mỹ hiểu là những ngưá»i đã trưởng thà nh và kinh qua chiến tranh, đã có thÆ¡ trong chiến tranh hoặc sau khi chiến tranh kết thúc má»›i có thÆ¡, nhưng thế hệ nhà thÆ¡ nà y khẳng định mình chá»§ yếu là sau 1975. Hữu Thỉnh ký tên Nguyá»…n Hữu ở bà i thÆ¡ vá» năm anh em trên má»™t chiếc xe tăng in chung trong má»™t táºp thÆ¡ chiến sÄ© năm 1972, và năm 1973 anh được giải ba cuá»™c thi thÆ¡ báo Văn Nghệ vá»›i bà i Mùa xuân Ä‘i đón, đó má»›i là dấu hiệu khởi đầu. Thanh Thảo được nhà thÆ¡ Chế Lan Viên giá»›i thiệu chùm thÆ¡ 13 bà i trên tạp chà Tác Phẩm Má»›i năm 1972, đó má»›i là dấu hiệu khởi đầu. Nguyá»…n Duy đạt giải nhất cuá»™c thi thÆ¡ báo Văn Nghệ năm 1973, cÅ©ng năm ấy anh có táºp Cát trắng xuất bản, đó má»›i là khởi đầu. Chỉ kể ra ba trưá»ng hợp, (có thể kể nhiá»u nữa), để thấy Hữu Thỉnh, Thanh Thảo, Nguyá»…n Duy thà nh ra há» như hiện nay trong ná»n thÆ¡ Việt Nam ná»a sau thế ká»· XX là ở thá»i háºu chống Mỹ, há» là thế hệ thÆ¡ chống Mỹ, sá»± nghiệp thÆ¡ cá»§a há» là ở thá»i háºu chiến, và thÆ¡ háºu chiến cá»§a há» không phải là thÆ¡ chống Mỹ, không phải như khi há» viết trong thá»i Ä‘ang chiến.
Chiến tranh kết thúc, thÆ¡ chống Mỹ kết thúc. Sau chiến tranh thÆ¡ (và văn há»c) viết vá» chiến tranh phải khác. ThÆ¡ đó đã hoà n thà nh sứ mạng cá»§a nó. Sứ mạng tuyên truyá»n và cổ vÅ© tinh thần chiến đấu và chiến thắng. Yêu cầu giáo dục đặt trên yêu cầu nháºn thức. Hoà n cảnh chiến tranh bắt thÆ¡ (và văn há»c) phải thế, không chỉ ở Việt Nam, ở nước nà o cÅ©ng thế.
Năm 1937 trong cuộc nội chiến Tây Ban Nha, A. Machado viết:
Ngòi bút tôi nếu được bằng khẩu súng
của anh thôi, tôi sẽ chết yên lòng [3] .
Năm 1969 trong cuộc chiến tranh Việt Nam, Tố Hữu viết:
Dẫu một cây chông trừ giặc Mỹ
HÆ¡n nghìn trang giấy luáºn văn chương
ThÆ¡ đó là má»™t tồn tại, hiểu theo nghÄ©a Hegel, “cái gì tồn tại là hợp lý, và cái gì hợp lý thì tồn tạiâ€. Chê bai, phá»§ nháºn Ä‘á»u không đúng, và không được, cái tồn tại ở khách quan thì cÅ©ng mất Ä‘i ở khách quan. Nói Ä‘iá»u nà y để tránh những thái độ suy diá»…n, quy chụp ra ngoà i thÆ¡, đẩy vá» phÃa chÃnh trị hay đạo đức, đó là hà nh động phi chÃnh trị và phi đạo đức, không nói là phi khoa há»c vì cố nhiên là phi khoa há»c.
Chiến tranh là biến cố bất thưá»ng và khác thưá»ng trong Ä‘á»i sống má»™t cá»™ng đồng, má»™t dân tá»™c, má»™t quốc gia, má»™t gia đình, má»™t cá nhân. ThÆ¡ chống Mỹ nói cái khác thưá»ng, bất thưá»ng đó má»™t mặt như cái bình thưá»ng, mặt khác như cái phi thưá»ng. Chẳng hạn sá»± chia ly là điá»u buồn bã, Ä‘au đớn, nhưng các chà ng trai cô gái Việt Nam ngà y chống Mỹ “xa nhau không há» rÆ¡i nước mắt†(Nam Hà ), và nếu có khóc thì đó là “những giá»t long lanh nóng bá»ng sáng ngá»i, chảy trên bình minh Ä‘ang hé giữa là n môi, và rạng đông đã hừng trên nét mặt, má»™t rạng đông vá»›i mà u hồng ngá»c†(Nguyá»…n Mỹ). Hai ngưá»i yêu chia tay nhau “anh ôm em, và ôm cả khẩu súng trưá»ng bên vai em†(Nguyá»…n Äình Thi). Không thể khác được, vì tình riêng nằm trong tình chung, ngay từ thá»i chống Pháp đã váºy, “anh yêu em như anh yêu đất nước†(Nguyá»…n Äình Thi), đến cả ná»—i Ä‘au mất ngưá»i yêu thương xót vò xé cÅ©ng chỉ là “má»™t tấm lòng trong vạn tấm lòng†khi “nhá»› nhau anh gá»i em đồng chÆ(VÅ© Cao). NghÄ©a lá»›n tình chung buổi váºn nước mất còn đã rà ng buá»™c má»i số pháºn cá nhân và tình cảm riêng tư và o cá»™ng đồng. ThÆ¡ chống Mỹ đã là m được Ä‘iá»u đó.
Nhưng há»… ai Ä‘i ra khá»i Ä‘iá»u đó thì bị coi là chệch đưá»ng, là lạc giá»ng, là sai sá»± tháºt. Và phải bị phê phán.
Phạm Tiến Duáºt nổi lên trong dà n thÆ¡ chống Mỹ vá»›i những bà i thÆ¡ nói cái hiện thá»±c trần trụi cá»§a chiến tranh, cái ngang tà ng hiên ngang cá»§a ngưá»i lÃnh. Nhưng cái trần trụi đó, cái ngang tà ng đó được khen chỉ khi nhà thÆ¡ viết theo âm hưởng hà o hùng, ca ngợi. “Thế đấy giữa Seng Phan, Nghe tiếng bom rất nhá»â€. “Không có kÃnh không phải vì không có kÃnh, Bom giáºt bom rung kÃnh vỡ Ä‘i rồi, Ung dung buồng lái ta ngồiâ€. Nhưng khi nhà thÆ¡ tỉnh táo nhìn và o má»™t cuá»™c ném bom cá»§a kẻ thù xuống xóm là ng quê hương: “Khói bom lên trá»i thà nh những vòng Ä‘en, Và dưới mặt đất sinh ra bao vòng trắng†thì cái trần trụi khốc liệt đó cá»§a anh đã không được thÆ¡ chống Mỹ chấp nháºn. Khi anh đẩy tá»›i nữa hình ảnh liên tưởng “Khăn tang vòng tròn như má»™t số không†để Ä‘i tá»›i má»™t nháºn thức thá»±c tế “Không có mất mát nà o lá»›n bằng cái chết†thì anh đã thà nh kẻ có tá»™i, mặc dù bà i thÆ¡ kết lại đầy tinh thần chiến đấu “Tôi và bạn tôi Ä‘i trong im lặng, Vá»›i cái đầu bốc lá»a ở bên trongâ€. Tá»™i cá»§a anh được quy chiếu rất rõ rà ng: cách nhìn Ä‘en tối vá» cuá»™c kháng chiến.
Có thể lấy trưá»ng hợp Lưu Quang VÅ© để thấy thÆ¡ chống Mỹ là gì vì anh là má»™t ngưá»i thức tỉnh sá»›m và đã sá»›m từ bá» dà n đồng ca thÆ¡ cá»§a thế hệ mình. Những bà i thÆ¡ viết vá» chiến tranh ở phần “Hương cây†cá»§a anh trong táºp thÆ¡ đầu tay in chung vá»›i Bằng Việt (1968) có chung giá»ng Ä‘iệu dịu dà ng, ngá»t ngà o, lãng mạn cá»§a thÆ¡ chống Mỹ hồi đầu, và như “Tầng nămâ€, “Vưá»n trong phốâ€. Nhưng anh đã rất nhanh đối khác mình khi đối mặt vá»›i thá»i cuá»™c, vá»›i chiến tranh. Anh tuyên bố “Giữa chiến tranh hiểu Ä‘á»i thá»±c hÆ¡n nhiá»u, Rách tan cả những là n sương đẹp phá»§â€. Anh chán cả bạn bè vì “mấy năm rồi há» chẳng nói được câu gì má»›iâ€. ThÆ¡ anh những năm 1970 – 1975 chỉ viết cho mình vá» sá»± thá»±c cuá»™c sống và sá»± thá»±c lòng mình. Cố nhiên, thÆ¡ đó không thể nà o đăng lên báo được thá»i đó, và cả má»™t quãng dà i sau 1975 nữa.
Khi con ngưá»i giết nhau
Những lá thư không biết gá»i vỠđâu
Những hải cảng không có tà u cáºp bến
(Lá thu)
Hòa bình đến mong manh
Nhiá»u tin đồn mà chẳng có gì ăn
(Liên tưởng tháng Hai)
Tổ quốc là nÆ¡i tá»a bóng yên vui
Nơi nghĩ đến lòng ta yên tĩnh nhất
Nhưng nghÄ© đến Ngưá»i lòng tôi rách nát
Xin Ngưá»i đừng trách giáºn, Việt Nam Æ¡i
Ngưá»i có triệu chúng tôi, tôi chỉ có má»™t Ngưá»i
Tất cả sẽ ra sao
Mảnh đất nghèo máu ứa?
Ngưá»i sẽ Ä‘i đến đâu
Hả Việt Nam đói khổ?
Äến bao giá» bông lúa
Là tình yêu cá»§a Ngưá»i?
(Việt Nam ơi) [4]
ThÆ¡ anh nhiá»u những câu như váºy. Trong dà n đồng ca thÆ¡ chống Mỹ vá»›i hai giá»ng cao lÄ©nh xướng là Tố Hữu và Chế Lan Viên, má»™t giá»ng thÆ¡ như thế cá»§a Lưu Quang VÅ© không có chá»—, và anh cÅ©ng không muốn có chá»— trong đấy.
Bản thân Chế Lan Viên cuối Ä‘á»i cÅ©ng đã ngá»™ ra được giá»ng cao chỉ là hô hà o, cổ vÅ©, còn để nói được chuyện Ä‘á»i thì thÆ¡ phải nói giá»ng trầm. Theo ông thÆ¡ thá»i đó là sông Hồng vạm vỡ, nhưng “thiếu Ä‘i má»™t tiếng thương thầmâ€, cần phải để “dòng Thương thương há»™, dù ná»a dòng bên đục bên trongâ€. Ông đã tá»± vấn, tá»± buá»™c tá»™i mình cá»§a má»™t thá»i cao giá»ng trong thÆ¡ như váºy.
Ngưá»i lÃnh cần má»™t câu thÆ¡ giải đáp vá» Ä‘á»i
Tôi ú ớ.
Ngưá»i ấy nhắc những câu thÆ¡ tôi là m ngưá»i ấy xung phong
Mà tôi xấu hổ.
(Ai? Tôi?) [5]
Chế Lan Viên ý thức được thÆ¡ chống Mỹ là phải thế nhưng vẫn ngáºm ngùi:
Ở đất nước ba tuổi đã rá»i nôi lên ngá»±a sắt
Tuổi trẻ chơi lau đã chơi trò đánh giặc
Kiếm là m cho con rùa không thể yên thân trong cuá»™c sống thưá»ng…
Thơ chỉ sống một phần cho mình còn ba phần cho nhiệm vụ
Nghĩ mà thương!
(Sá») [6]
Và ông dặn lại háºu thế mai nà y Ä‘á»c thÆ¡ ông thì phải trừ Ä‘i:
Sau nà y anh Ä‘á»c thÆ¡ tôi nên nhá»›
Có phải tôi viết đâu! Má»™t ná»a
Cái cần đưa và o thơ, tôi đã giết rồi
Giết má»™t tiếng Ä‘au - giết má»™t tiếng cưá»i
Giết một kỷ niệm - giết một ước mơ – tôi giết
Cái cánh sắp bay - trước khi tôi viết
Tôi giết bão ngoà i khÆ¡i cho được yên ổn trên bá»
Và giết luôn mặt trá»i lên trên biển - Giết mưa
Và giết cả cỠtrong mưa luôn thể
Cho nên câu thơ tôi gầy còm như thế
Tôi viết bằng xương thôi, không có thịt của mình
Và thơ nà y rơi đến tay anh
Anh bảo đấy là tôi.
Không phải!
Nhưng cÅ©ng chÃnh là tôi - Ngưá»i có lá»—i
Äã phải giết Ä‘i bao nhiêu cái
Có khi không có tội như mình [7] .
Tiếng nói cá»§a má»™t ngưá»i trong cuá»™c đáng để suy ngẫm và thêm má»™t luáºn cứ để xét Ä‘oán thÆ¡ má»™t thá»i khi thá»i đó đã qua.
2.
Thá»±c ra khái niệm “ThÆ¡ chống Mỹ†(cÅ©ng như “ThÆ¡ chống Phápâ€) đã bó hẹp phạm vi vấn Ä‘á», ná»™i hà m cá»§a nó đã bị thu và o chữ “chốngâ€. Cho nên dá»… hiểu là những gì viết ra không trá»±c tiếp chống (kẻ thù), hay có thể bị coi là là m suy yếu tinh thần chống (kẻ thù) Ä‘á»u bị phê phán, loại trừ, như đã nói trên. Là chống nên đối tượng rất rõ rà ng, thái độ cá»§a chá»§ thể nhà thÆ¡ và nhân váºt trữ tình rất rõ rà ng. Và như thế thÆ¡ phiến diện là điá»u cÅ©ng rất rõ rà ng. Có lẽ ở đây, để bao quát được hết các hiện tượng văn há»c như đã diá»…n ra trong thá»±c tế, nên chăng dùng khái niệm “ThÆ¡ chiến tranh†(rá»™ng ra là “Văn há»c chiến tranhâ€). Khi nói thÆ¡ chiến tranh thì cảm hứng và âm Ä‘iệu chá»§ yếu là cái bi, có hùng thì cÅ©ng là cái hùng trong bi. ThÆ¡ chiến tranh có ở cả hai miá»n trong thá»i chia cắt đất nước. Hai mươi năm chiến tranh bom đạn máu lá»a xương thịt, các nhà thÆ¡ ở hai miá»n Ä‘á»u đã dấn thân, nháºp cuá»™c và thÆ¡ cá»§a há» Ä‘á»u xoáy và o số pháºn đất nước và cá nhân (cố nhiên, má»—i bên theo cách cá»§a mình). Nhìn tổng thể, thÆ¡ miá»n Bắc hà o hùng ngợi ca; thÆ¡ miá»n Nam bi phẫn Ä‘au đớn.
Äây là má»™t kiểu “tặng váºt tá» tình†cá»§a Trần Dạ Từ:
Tặng cho em một cuộn dây thép gai
Thứ dây leo cá»§a thá»i đại má»›i
Äang leo kÃn tâm hồn ta hôm nay
Äó là tình yêu anh em nháºn Ä‘i đừng há»i
Tặng cho em một xe plastic
Xe plastic nổ giữa phố đông
Giữa phố đông nổ tung từng mảnh thịt
Äó là đá»i sống ta em hiểu gì không
Tặng cho em cuộc chiến tranh đang tà n
Trên quê hương của bao nhiêu bà mẹ
Nơi đồng bà o ta ăn bom đạn thay cơm
NÆ¡i vải xô không đủ để chÃt đầu con trẻ
Tặng cho em dòng dã hai mươi năm
Hai mươi năm bảy ngà n đêm đại bác
Bảy ngà n đêm tiếng đại bác ru em
Em đã ngủ chưa hay em còn thức
Trên chiếc võng đung đưa giữa hai đầu tan nát
Râu tóc trắng phÆ¡ trùm kÃn tuổi mưá»i lăm
Những cánh đồng bị băm nát mặt
Anh còn muốn tặng em nhiá»u thứ khác
Nhưng thôi
Chỉ xin tặng em thêm trái lựu đạn cay
Hạch nước mắt không buồn không vui
Äang dà n dụa trên mặt anh chỠđợi [8]
Äây là những lá»i trò chuyện vá»›i con cá»§a Du Tá» Lê:
Khốn nạn cho bố không biết sẽ để lại cho con những gì
những gì đây con
khi hiện tại bố chạy ăn từng bữa còn nói chi, còn nói chi tới đất đai
của chìm của nổi.
Äêm bắt đầu tháºt sá»›m trên những lá»›p tôn ám khói
bố thầm nghĩ không lẽ để lại cho con những mũ sắt nà y với những vết xuyên thủng
những vết đạn tròn ngoan như đôi mắt trẻ thơ
(đôi mắt trẻ thơ hoà i hoà i nhìn bố)
và bố phải mang Æ¡n nó rất nhiá»u con ạ
bởi nếu không có nó, chắc bố đã bị tiêu ma hồn phách
trước khi có kịp ý nghĩ vỠcon
bố thầm nghÄ© không lẽ để lại cho con khẩu súng trưá»ng nà y
má»™t chứng tÃch hãi hùng luôn nhắc bố đừng quên
mà y là tên sát nhân vô trách nhiệm [9]
(Câu thÆ¡ Du Tá» Lê “khi hiện tại bố chạy ăn từng bữa còn nói chi, còn nói chi tá»›i đất Ä‘ai cá»§a chìm cá»§a nổi†viết trong khói lá»a chiến tranh sẽ được đồng vá»ng lại trong bà i thÆ¡ Äánh thức tiá»m lá»±c cá»§a Nguyá»…n Duy viết năm 1980, năm năm sau khi chiến tranh kết thúc).
Có lẽ để thấy rõ hÆ¡n mạch thÆ¡ chiến tranh ở hai miá»n thá»i kỳ 1954 – 75 tôi xin là m má»™t sá»± so sánh giữa hai táºp thÆ¡ có cùng tên gá»i Những năm sáu mươi.
Những năm sáu mươi, táºp thÆ¡ cá»§a Huy Cáºn (Nxb Văn Há»c, Hà Ná»™i 1968), gồm 45 bà i thÆ¡ được sắp xếp thà nh năm phần: phần I (21 bà i) nói vá» cuá»™c chiến đấu chống Mỹ; phần II (9 bà i) nói vá» công cuá»™c sản xuất xây dá»±ng; phần III (5 bà i) nói vá» tình cảm quốc tế; phần IV (9 bà i) nói vá» tình cảm quê hương, đất nước, con ngưá»i; phần V (1 bà i) nói vá» cuá»™c đấu tranh cá»§a con ngưá»i chống cái chết, giữ sá»± sống. Vá» thể thÆ¡, Huy Cáºn vẫn dùng thể lục bát, 5 chữ, 7 chữ, 8 chữ, nhưng đặc biệt bắt đầu từ táºp nà y thể tá»± do được dùng nhiá»u. Lục bát không có gì hay. Sau hÆ¡n ba mươi năm Ä‘á»c lại táºp thÆ¡ nà y bây giá» có thể thấy sá»± cố gắng cá»§a Huy Cáºn (cùng nhiá»u nhà thÆ¡ khác hồi đó) mở rá»™ng khuôn khổ bà i thÆ¡ để phản ánh cuá»™c sống và biểu hiện tình cảm.
Kỹ thuáºt ở những bà i thÆ¡ tá»± do tiêu biểu trong táºp (Niá»m tá»± hà o, Lá»i chà o các dân tá»™c, Cầu Hà m Rồng, Ngưá»i bác sÄ©) là lối đối thoại, há»i đáp: đối thoại vá»›i mình và đối thoại vá»›i ngưá»i, há»i để mà khẳng định, trả lá»i. Thá»±c chất những bà i thÆ¡ có giá»ng Ä‘iệu hà o hùng, ca ngợi là nhằm để nói vá»›i ngưá»i đối thoại, thuyết phục há», khẳng định vá»›i há» thá»±c tế anh hùng, vÄ© đại cá»§a đất nước Việt Nam những ngà y đánh Mỹ.
Những năm sáu mươi trong mắt Huy Cáºn là những năm huy hoà ng khi … thế ká»· mở hai tay / Thấy máu thắm Ä‘ang dồn vá» mưá»i ngón. ThÆ¡ viết ở giá»ng cao mang chở các ý tưởng lá»›n, phát ngôn cá»§a má»™t cảm hứng nhân danh táºp thể, cá»™ng đồng:
Äánh giặc, đánh Mỹ không phải là má»™t cuá»™c du chÆ¡i
Không phải đi trẩy hội
Nhưng đánh Mỹ có má»™t niá»m vui lá»›n
Không đùa đâu
Äùa sao được vá»›i lÅ© chó ngao cắn xé loà i ngưá»i
Äùa sao được vá»›i bá»n chuyên Ä‘i gieo cái chết: chết lân tinh, chết nổ cháºm, chết bá»™t, chết hÆ¡i
Không đùa đâu
Nhưng đánh Mỹ có má»™t niá»m vui lá»›n.
(Xin hãy nhá»› lại câu thÆ¡ cùng âm hưởng cá»§a Phạm Tiến Duáºt â€œÄÆ°á»ng ra tráºn mùa nà y đẹp lắmâ€. Các nhà thÆ¡, dù ở háºu phương hay ngoà i mặt tráºn, Ä‘á»u hát chung má»™t bản đồng ca).
Những năm sáu mươi, táºp thÆ¡ cá»§a Nguyên Sa, không được xuất bản. Nhà xuất bản Trình Bầy đã đưa bản thảo táºp thÆ¡ nà y lên Bá»™ Thông Tin (Việt Nam Cá»™ng Hòa) để kiểm duyệt từ tháng 5/1970. Nhưng tá»›i tháng 1/1971 táºp thÆ¡ vẫn không được kiểm duyệt để đưa in, do đó tác giả đã đỠnghị nhà xuất bản in ra ronéo 200 bản tặng anh em bạn bè Ä‘á»c chÆ¡i. Bây giá» chúng ta chỉ có thể xét qua táºp thÆ¡ nà y căn cứ và o bà i Ä‘á»c sách cá»§a nhà phê bình Phạm Việt Tuyá»n [10] .
Táºp thÆ¡ gồm 29 bà i và má»™t bà i tá»±a “triết lý má»™t cách thÆ¡ má»™ng vá» thi ca, chế độ kiểm duyệt sách và “trò chÆ¡i†in ronéo những tác phẩm bị cấmâ€. Có thể có má»™t và i ý niệm vá» táºp thÆ¡ qua các tên bà i trong táºp như sau: Sân bắn, Nhìn em nhìn thà nh phố quê hương, Tắm, Äám tang Nguyá»…n Duy Diá»…n, Cắt tóc ăn Tết, Dặn vợ sắp cưới, Bao giá», Xin lá»—i vá» những lầm lẫn dÄ© vãng, Vết sẹo, Nhìn thấy mình trong quân trưá»ng nhắn bạn, Cầu siêu cho Nguyá»…n Quan Äại chết ở Khe Sanh, Thằng Sỹ chết, Chà o nhau, Tám phố Sà i Gòn, Há»i bạn, Buillding, Äịnh mệnh chân dà i, Lá»i năn nỉ. Há»i thăm Sà i Gòn, Giã từ khóa đà n anh, Chim, Vẽ, Nguyá»n rá»§a ngà y, Ném đá, Há»a châu và huyá»n thoại, Chá»— nằm cá»§a ta, Lá»i dặn bản thân, Tóc, Äiểm danh. Những bà i thÆ¡ nà y Nguyên Sa viết khi Ä‘ang từ nhà giáo phải đăng lÃnh, chúng đã được đăng trên các báo chà Sà i Gòn những năm ấy.
Äá»c các tên bà i đã phần nà o Ä‘oán hiểu được ná»™i dung táºp thÆ¡. Theo Phạm Việt Tuyá»n, ná»™i dung đó là : “Không thÃch bị cưỡng bách Ä‘i lÃnh, không ưa cuá»™c chiến tranh Ä‘ang gieo rắc chết chóc Ä‘au thương cho toà n dân Việt, không chịu đựng nổi những cái nhố nhăng trong xã há»™i Việt Nam Cá»™ng Hòa các năm sáu mươi. à lá»›n nhất là cái ý thứ hai liên quan đến chiến tranh và hòa bìnhâ€.
Nhà thÆ¡ Ä‘ang từ thầy giáo đứng trên bục giảng bị ném và o quân trưá»ng, ngÆ¡ ngác giữa sân bắn:
Bia lên ta thấy thân ngưá»i
thấy ta thấy địch thấy Ä‘á»i lãng du
thấy tay dư thấy chân thừa
thấy tai nghễnh ngãng mắt mù óc không
Äứng trước má»™t building nhà thÆ¡ đã tá»± há»i phải đứng trên tầng nà o má»›i thấy được háºn thù trôi xuôi, thống khổ nhẹ bá»›t, nhục nhã rút Ä‘i, chiến tranh dừng lại, tổ quốc bình phục, hy vá»ng đứng lên, tuổi trẻ hồi sinh, ý thức trong veo và em mỉm cưá»i. Äối mặt vá»›i thá»±c tế trần trụi cá»§a cuá»™c chiến, nhà thÆ¡ đã cất lên lá»i xin lá»—i vá» những lầm lẫn dÄ© vãng đối vá»›i những há»c trò ngà y trước, những ngưá»i anh em cùng thế hệ:
Bây giỠkhẩu garant ta mang trên vai
Bây giỠkhẩu trung liên bar ta mang trên vai
Ta má»›i biết rằng những thá»i sắt đó nặng như thế
Ta má»›i biết rằng trong cuá»™c Ä‘á»i dạy há»c ta là má»™t thằng dốt nát
Trong mưá»i mấy năm trá»i ta là m bao nhiêu tá»™i lá»—i
Trong mưá»i mấy năm ta không nói cho há»c trò ta biết
Anh em ta và quê hương ta
Vác những thá»i sắt nặng như thế
Từ bao nhiêu năm nay…
Cái thưá»ng nháºt ở quân trưá»ng là ná»—i nhá»› nhà , nhá»› cuá»™c sống thanh bình cá»§a ngưá»i lÃnh đã được Nguyên Sa viết ra cụ thể, riêng tư, có hình có khối:
Chá»§ nháºt chúng mà y và o thăm tao
Nhớ mang cho tao mấy miếng
Miếng văn nghệ, ôi ngon, thơ tình lả lướt
Miếng nhà in, ôi ngon, tay thợ chữ nét romain
Miếng dạy há»c ôi ngon
Miếng há»c trò trêu tao ôi ngon
Ôi ngon miếng bảng đen
Ôi ngon miếng phấn
Miếng mẹ tao lo cho tao ăn Ãt, miếng vợ tao sỉ vả tao là m
biếng, miếng con tao ngồi trên bụng
Miếng nhẹ tao cất và o ba lô cho chuyến táºp hà nh quân
Miếng to tao cầm dưới tay cùng với súng đêm đứng gác
Miếng lả lướt và mấy miếng thÆ¡m nuốt trong giá» há»c táºp
Miếng ngá»t cho thao trưá»ng mồ hôi bá»›t mặn
Miếng bùi cho xạ trưá»ng mùi súng đỡ cay
Miếng vợ con tao cất dưới gối nằm
Miếng mắt em soi gương trong giầy đánh bóng
Tác giả dùng các thể thÆ¡ lục bát, tá»± do, 5 chữ, 7 chữ, 8 chữ, trong đó các bà i viết theo thể thất ngôn và thể tá»± do là khá nhất. Lục bát trong táºp nà y bị lạc váºn nhiá»u. Thể tám chữ ngắt nhịp 4/4 gây cảm giác đơn Ä‘iệu buồn tẻ. Nháºn xét chung, theo Phạm Việt Tuyá»n, là ở táºp nà y cÅ©ng như ở các táºp trước “Nguyên Sa đã có tà i sá» dụng ngôn ngữ, hình ảnh và tiết Ä‘iệu má»™t cách má»›i lạ, đẩy thÆ¡ ca tá»›i lý tưởng thÆ¡ thuần túy. Hình ảnh và tiết Ä‘iệu thÆ¡ nhiá»u chá»— rất thÃch hợp vá»›i ý thÆ¡, tạo ra những bức tranh vô cùng khêu gợi, những bản nhạc âm vang dà i bất tuyệtâ€. Kỹ thuáºt thÆ¡ chá»§ yếu là trùng Ä‘iệp và liên hoà n.
Như váºy có hai táºp thÆ¡ cùng mang tên Những năm sáu mươi cá»§a hai nhà thÆ¡ ở hai miá»n trong thá»i kỳ chia cắt đất nước. Trên phương diện ná»™i dung hai táºp thÆ¡ cho thấy hai phÃa hiện thá»±c cá»§a chiến tranh: má»™t bên, nhìn từ tầm cao cá»§a dân tá»™c, má»™t bên khác, nhìn từ thân pháºn cảnh ngá»™ riêng cá»§a má»™t cá nhân. Trên phương diện nghệ thuáºt đáng chú ý là cả hai nhà thÆ¡ Ä‘á»u có xu hướng là m thÆ¡ tá»± do, kéo câu thÆ¡ vá» gần vá»›i câu nói để diá»…n tả cho được những Ä‘iá»u muốn nói trong thÆ¡. Táºp cá»§a Nguyên Sa bị chÃnh quyá»n miá»n Nam đương thá»i coi là “thÆ¡ Ä‘enâ€, không được xuất bản, nhưng nó đã tồn tại dưới hình thức in ronéo. Cả hai táºp thÆ¡ Ä‘á»u là tác phẩm cá»§a văn há»c nước nhà . Như bằng chứng cá»§a lịch sá». Như lá»™ tiêu cá»§a tiến trình văn há»c hiện đại Việt Nam.
Trong thÆ¡ chiến tranh nà y nổi báºt là táºp Chiến tranh Việt Nam và tôi cá»§a Nguyá»…n Băc SÆ¡n. Như tên gá»i táºp thÆ¡, những bà i thÆ¡ trong đó được viết từ má»™t tâm thế và má»™t cách nhìn cá nhân vá» cuá»™c chiến Ä‘ang diá»…n ra bằng má»™t giá»ng Ä‘iệu chua chát, buồn bã pha lẫn khinh bạc, chán chưá»ng. Cuá»™c chiến đã lùi xa nhưng Ä‘á»c lại táºp thÆ¡ đó hôm nay ngưá»i Ä‘á»c còn ngẫm ngợi được nhiá»u Ä‘iá»u.
3.
Trở lại thế hệ thÆ¡ chống Mỹ (vẫn tạm dùng cách gá»i nà y). Sau chiến tranh, như đã nói trên, thÆ¡ há» má»›i thá»±c sá»± nói và nói thá»±c sá»± vá» chiến tranh. Cái hùng má»™t thá»i lắng xuống, chìm Ä‘i để cho cái bi nổi lên. Như váºy, thÆ¡ chống Mỹ đã hoà n thà nh sứ mệnh thá»i chiến. Thá»i háºu chiến thế hệ thÆ¡ chống Mỹ đã viết khác trong giá»ng Ä‘iệu khác cá»§a ná»n thÆ¡, nhất là khi xuất hiện thế hệ thÆ¡ sau 1975.
Khi một cô gái năm 1975 mới năm tuổi lớn lên viết vỠmẹ:
Cả cuá»™c Ä‘á»i cha Ä‘i bá»™ đội
Quà vỠcho mẹ là mái tóc pha sương
Và trên ngực những vết thương
Cứ trở gió lại đau nhức nhối
Chiếc ba lô gió sương đã gội
Gia tà i cha tặng mẹ… chỉ thế thôi [11]
Khi má»™t cá»±u chiến binh Mỹ viết vá» má»™t ông già xÃch lô Việt Nam:
Äôi chân già nà y đã Ä‘i bao dặm đưá»ng
Chúng đã bước trên những lối mòn rừng ráºm mấp mô ở Việt Bắc cùng Bác Hồ những năm 40
Chúng đã vượt qua những dãy núi mù sương quanh Äiện Biên Phá»§ cùng Võ Nguyên Giáp những năm 50
Chúng đã lên đèo xuống dốc trên đưá»ng Hồ Chà Minh vá»›i Quân Äá»™i Nhân Dân những năm 60 và 70
Chúng đã chống đữ những bao xi măng trên đưá»ng từ Hải Phòng lên những năm 80
Äôi chân già nà y đã Ä‘i bao dặm đưá»ng
Mỗi sáng chúng cứng đơ như khúc gỗ
Chúng kêu răng rắc như tre nổ
Chúng quá mệt vì Ä‘i quá nhiá»u nÆ¡i
Lẽ ra chúng phải được nghỉ ngơi
Äôi chân già nà y đã Ä‘i bao dặm đưá»ng
Nhưng giỠđây tôi phải đạp xÃch lô đưa khách
từ Nháºt, Pháp, Mỹ sang
Ä‘i vòng quanh các phố phưá»ng cháºt hẹp cá»§a Hà Ná»™i
Äôi chân già nà y đã Ä‘i bao dặm đưá»ng [12]
thì thÆ¡ viết vá» chiến tranh bây giỠđã khác. Má»™t ná»n thÆ¡ đánh giặc đã hoà n thà nh nhiệm vụ. Bây giá» thÆ¡ không phục vụ cho việc đánh giặc nữa, mà thÆ¡ suy ngẫm cái giá thương Ä‘au mất mát để có chiến thắng, để ngăn chặn chiến tranh đừng bao giá» xảy ra dẫu có kết thúc vinh quang. Nói như má»™t nhà thÆ¡ từng ra tráºn hồn nhiên trong trẻo trở vá» vẹn nguyên nhưng bây giá» anh hình dung cái chết cá»§a mình:
Nếu tôi chết, tốt hơn đừng chết
Ai sẽ phục sinh em trong những tối không chồng [13]
Có má»™t thế hệ thÆ¡ má»›i đã lên tiếng, đã khác thế hệ thÆ¡ chống Mỹ để tiếp tục nói vá» cuá»™c chiến hôm qua, và bắt đầu nói vá» cuá»™c sống hôm nay. Äừng sợ nói đến sá»± bà n giao và chuyển tiếp. Bởi ai cÅ©ng đã từng trẻ và cÅ©ng sẽ đến già . Những giá trị thì còn lại. Nhưng những lá»›p ngưá»i thì ra Ä‘i và lại đến.
Hà Nội xuân – hè 2004
--------------------------------------------------------------------------------
[1]Báo Quân Äá»™i Nhân Dân, ra ngà y thứ Sáu, 31/10/2003.
[2]ThÆ¡ chống Mỹ cứu nước 1965 – 1967, Nxb Văn Há»c, Hà Ná»™i, 1968, tr. 10.
[3]ThÆ¡ Tây Ban Nha chiến đấu, Äà o Xuân Quý dịch và giá»›i thiệu, Nxb Văn Há»c, Hà Ná»™i, 1972, tr. 46.
[4]Lưu Quang VÅ©. ThÆ¡ và đá»i (Lưu Khánh ThÆ¡ biên soạn), Nxb Văn Hóa – Thông tin, Hà Ná»™i, 1997.
[5]Chế Lan Viên. Di cảo thÆ¡, Nxb Thuáºn Hóa, Huế, 1992, táºp 1, tr. 227.
[6]Chế Lan Viên. Di cảo thÆ¡, Nxb Thuáºn Hóa, Huế, 1993, táºp 2, tr.79.
[7]Tạp chà Văn, Paris 1992.
[8]Dẫn theo Trần Tuấn Kiệt. Thi ca Việt Nam hiện đại (1880 – 1965), Nhà sách Khai TrÃ, Sà i Gòn 1968, tr. 961 – 962.
[9]Dẫn theo Trần Tuấn Kiệt. Sđd, tr. 1039
[10]Phạm Việt Tuyá»n. Tôi Ä‘á»c thÆ¡, Phong Trà o Văn Hóa xuất bản, Sà i Gòn 1973, tr. 179 – 196.
[11]Äoà n Ngá»c Thu. Muá»™n, Nxb Phụ Nữ, Hà Ná»™i, 2001, tr. 33
[12]Larry Rottman. Voices from the Ho Chi Minh Trail. Ngân Xuyên dịch.
[13]Hoà ng Nhuáºn Cầm. Xúc xắc mùa thu, Nxb Há»™i nhà văn, Hà Ná»™i 1992.
Tà i sản của Quỹ Cá độ