TTCT - Nói đến vùng vịnh Ba Tư - Ả Rập là thấy ngay hình ảnh của những giàn khoan khổng lồ, ống dẫn dầu và những con tàu vận tải khổng lồ: Iraq, Kuwait, Saudi Arabia, Qatar, Các tiểu vương quốc Ả rập thống nhất, Oman và Iran, tất cả đều có chung lối ra là một vùng biển bé tí rộng 233.000km2!
Nói đến vùng Vịnh cũng là nói đến những hình ảnh chết chóc. Từ 30 năm qua, ba trận chiến lớn giữa Iran - Iraq và hai lần quân Mỹ tấn công Saddam Hussein đã nổ ra với hơn nửa triệu nạn nhân.
Đó cũng là sự xung đột hiện nay giữa Mỹ và Iran về vấn đề hạt nhân có nguồn gốc sâu xa từ trong lòng đất và trong lịch sử.
Ngay từ đầu thế kỷ 20, “vàng đen” đã làm nên mối quan hệ giữa Ba Tư với phương Tây. Năm 1901, một nhà thầu người Anh tên William Knox d'Arcy đã được quốc vương Mozaffaredin cho phép khai thác tài nguyên trong lòng đất Iran kéo dài đến 60 năm. Tám năm sau, lúc gần phá sản, ông ta mới tìm thấy một cánh đồng dầu hỏa khổng lồ tại Masdjed-e-Soleyman, trong vùng Khuzestan.
Người Anh khống chế
Tại đây, cách nay hơn 100 năm, mũi khoan dầu đầu tiên ở Trung Đông đã được thực hiện. Công ty dầu hỏa Anh - Ba Tư ra đời và đến năm 1933 được đổi tên thành Công ty dầu hỏa Anh - Iran - AIOC. Chẳng bao lâu sau, nhà máy lọc dầu lớn nhất thế giới ra đời tại Abadan, nằm ở cuối vùng Vịnh, gần biên giới Iraq.
Dĩ nhiên, người Anh bỏ túi hầu hết lợi nhuận từ “vàng đen”. Hạm đội nổi tiếng của họ được hưởng lợi chính. Quả vậy, trước Thế chiến 1, bộ trưởng hải quân Anh Winston Churchill đã bắt tay hiện đại hóa các tàu chiến của mình, than bị loại bỏ và dầu được thay thế để chạy động cơ.
Năm 1925, tức bốn năm sau khi đảo chính và lên cầm quyền, Reza Khan chấm dứt triều đại Qadjars và trở thành tiểu vương đầu tiên của triều đại Pahlavi. Là người theo chủ nghĩa quốc gia, độc đoán, lại ngưỡng mộ công cuộc hiện đại hóa của Mustafa Kemal tại Thổ Nhĩ Kỳ, ông cho xem xét lại hợp đồng chuyển nhượng trước đó với Knox d'Arcy và trong hợp đồng mới buộc phía Anh phải chi 21% lãi ròng cho Iran, so với trước đây là 16%! Nhưng cùng lúc Reza Khan cũng tìm cách đa dạng hóa các đối tác thương mại của mình, nhất là với Đức.
Thế chiến 2 bùng nổ. Tháng 8-1941, để tránh nguồn dự trữ dầu hỏa rơi vào tay phe Trục, và nhất là duy trì hành lang với Liên Xô, quân đồng minh chiếm Iran. Dưới sức ép của Anh, Reza Khan phải nhường ngôi cho con là Mohammad Reza Pahlavi trước khi lưu vong. Anh và Liên Xô chiếm Iran để làm con đường tiếp nhận viện trợ quân sự của Mỹ (ước tính khoảng 18 tỉ USD).
Sau thế chiến, quân đồng minh rời khỏi Iran nhưng không từ bỏ nguồn dự trữ dầu hỏa. Anh đã chiếm lại kho báu này. Lợi nhuận mà họ thu được từ dầu hỏa cao gấp hai lần người Iran. Những nhân viên địa phương của AIOC chỉ kiếm được “chút cháo” và sống rất khổ sở. Iran xem điều này là một sự sỉ nhục.
Năm 1948, sự bất mãn càng lúc càng tăng lên. Venezuela và Saudi Arabia đã tranh thủ được từ hai công ty dầu của Mỹ là Standard Oil tại New Jersey và Arabian American Oil Co. một phần lợi nhuận cao hơn từ “vàng đen”. Tại sao Iran lại không được như thế? Anh từ chối thẳng thừng. Họ hù dọa và chi tiền hậu hĩ cho các nhà báo, nhà chính trị để loại trừ nguy cơ nguồn dầu hỏa bị quốc hữu hóa.
Một nhân vật ngoại hạng
Trong số những kẻ phản kháng, có một nhân vật lạ lùng: Mohammad Mossadegh, 67 tuổi, tiến sĩ luật và thủ lĩnh Mặt trận Quốc gia (một đảng quốc gia có khuynh hướng xã hội - dân chủ). Lấy cớ bị một chứng bệnh bí hiểm, ông ta thường xuyên mặc pijama và tiếp khách trên giường của mình. Là người chủ trương quốc hữu hóa triệt để, Mohammad đối kháng dữ dội với viên tướng đầy thế lực là Ali Razmara, người chủ trương Iran một mình không thể khai thác nguồn tài nguyên dầu hỏa được.
Còn đối với người cầm đầu lực lượng tình báo Anh tại Tehran, Christopher Montague Woodhouse, tai họa đang sờ sờ trước mắt: Anh có nguy cơ mất trắng quyền tiếp cận nguồn dự trữ dầu hỏa rẻ tiền này.
Tháng 6-1950, Ali Razmara trở thành thủ tướng. Ông ngăn chặn quốc hội xem xét lại thỏa thuận cũ với AIOC. Nhưng ngày 7-3-1951, Ali bị ám sát khi vừa ra khỏi một nhà thờ Hồi giáo. Phe quốc gia lợi dụng thời cơ giành ưu thế. Ngày 15-3, quốc hội biểu quyết quốc hữu hóa ngành công nghiệp dầu hỏa! AIOC trở thành Công ty dầu hỏa quốc gia Iran - NIOC. Ngày 2-5, quốc vương Iran cho mời Mossadegh ra làm thủ tướng.
Anh tức điên ruột, gửi tàu chiến áp sát bờ biển Iran. Vào thời điểm khởi đầu chiến tranh lạnh, một cuộc tấn công của Anh có thể gây ra Thế chiến 3 với Liên Xô! Theo hiệp ước Liên Xô - Ba Tư ký ngày 26-2-1921, Liên Xô có quyền chiếm giữ miền bắc Iran để đối phó với cuộc xâm lăng của một nước thứ ba. Bởi thế, Mỹ đã khuyên Anh nên kiềm chế sự giận dữ. Và Anh buộc phải bằng lòng với những biện pháp cấm vận kinh tế! Thiếu kỹ thuật của Anh, dầu hỏa Iran như bị xóa sổ! Kinh tế èo uột, nhưng uy tín của Mossadegh vẫn rất cao bởi “nhà vô địch chống đế quốc” này đã từng tuyên bố: thà độc lập và sản xuất 1 tấn dầu/năm còn hơn sản xuất 32 triệu tấn và làm nô lệ cho Anh.
CIA nhập cuộc!
Tháng 8-1952. Đổi lại việc gia tăng viện trợ quân sự của mình cho mặt trận Triều Tiên, thủ tướng Anh Winston Churchill nhận được sự hỗ trợ đặc biệt của Tổng thống Mỹ Harry Truman. Ông tuyên bố sẵn sàng thương lượng trở lại với Iran về nguồn dự trữ dầu hỏa. Nhưng ông lại đòi Iran phải bồi thường thiệt hại cho Anh vì đã... quốc hữu hóa các cơ sở khai thác dầu của AIOC. Mossadegh bác bỏ thẳng thừng đòi hỏi này và cắt đứt quan hệ ngoại giao với London. Anh bị loại khỏi cuộc chơi.
Mỹ nhảy vào thay chân Anh. Kermit (Kim) Roosevelt, một quan chức CIA chuyên về Trung Đông và châu Phi, được gửi đến Iran để hỗ trợ mạng lưới tình báo mà MI6 đã xây dựng. Khi quay về, ông dừng chân tại London để thông tin cho các đồng nghiệp của mình. Tháng 11-1952, tình báo Mỹ và Anh cùng hợp tác trong một “dàn hợp xướng” để... lật đổ Mossadegh! Christopher Montague Woodhouse bay đến Washington để gặp trực tiếp giám đốc CIA Walter Bedell Smith và trưởng ban kế hoạch Frank Wisner. Không cần thông qua Nhà Trắng, họ cùng vạch kế hoạch đảo chính.
Đầu năm 1953, Dwight Eisenhower lên làm tổng thống cũng như sự can thiệp của hai anh em nhà Dulles là John Foster và Allen - tân giám đốc CIA - cả hai lại chống cộng quyết liệt, đã thúc đẩy Mỹ càng lúc càng can hệ sâu vào Iran để giành lấy nguồn dự trữ dầu hỏa. Thủ lĩnh mới của MI6, ngài John Sinclair, bàn bạc sâu với Allen Dulles và đề nghị giao cho Kim Roosevelt phụ trách tổ chức cuộc đảo chính! Chiến dịch này mang tên “Ajax”, một người hùng của cuộc chiến thành Troie.
Kim Roosevelt biết rõ công việc này như lòng bàn tay. Nhiều năm qua ông ta đã theo dõi các hoạt động được tiến hành tại Iran để ngăn chặn một cuộc tấn công của Liên Xô có nguy cơ xảy ra. Nhưng mục tiêu của Mỹ lúc đó là Tudeh (Đảng Cộng sản Iran), còn bây giờ là lật đổ Mossadegh, dựa vào mạng lưới của MI6 tại Iran, đặc biệt là anh em nhà Rashidian vốn có nhiều quan hệ trong giới chóp bu chính trị và doanh nghiệp.
Tháng 3-1953, Allen Dulles cảnh báo Eisenhower về nguy cơ của một cuộc cách mạng cộng sản tại Iran. Nếu quốc gia này chuyển sang dưới trướng của Liên Xô thì phần lớn nguồn dự trữ dầu hỏa trong vùng sẽ rơi vào tay Matxcơva... Eisenhower không tin. Ông cũng không tin một “cái tát nhẹ” đủ để cho Mossadegh rơi vào vòng ảnh hưởng của Mỹ hay của Nga.
Nhưng ông cũng không ngăn cản. Kế hoạch đảo chính được MI6 soạn thảo tại hai cuộc họp ở Nicosie (Chypre) và Beyrouth (Liban). Ngày 4-4-1953, Allen Dulles chi 1 triệu USD cho chiến dịch “Ajax”, nhằm “sử dụng cách này hay cách khác để lật đổ Mossadegh”. Một hồ sơ mật mà tờ New York Times của Mỹ có được đã cho biết: “Mục tiêu của cuộc đảo chính là đưa lên cầm quyền một chính phủ kiên quyết chống cộng sản, ký kết một thỏa thuận hợp lý về dầu hỏa và cho phép Iran trở thành một nền kinh tế có thể sống được”. Do căm ghét bản chất “thực dân” của chiến dịch “Ajax”, trưởng cơ quan CIA tại Tehran, Roger Goiran, đã chống lại và bị Allen Dulles bãi nhiệm ngay sau đó.
Ai sẽ thay thế Mossadegh? Anh đề nghị lão tướng Fazlollah Zahedi. Đại sứ Hoa Kỳ tại Iran Loy Henderson chống lại kịch liệt. Lý do: có một hôm Mossadegh nói cho ông biết Zahedi là một kẻ phản bội, làm tay sai cho người Anh. Ngoài ra, ông nói: gã này còn thiếu đức tính cần thiết và trí tưởng tượng của một nhà lãnh đạo. Thế nhưng Zahedi vẫn được chọn. Vị quốc vương trẻ, dù yếu đuối và không quyết đoán, nhưng lại đóng một vai trò quan trọng. Tất nhiên, phải nói cho ông ta tin rằng đối với người Mỹ lẫn người Anh vấn đề dầu hỏa “chỉ là thứ yếu”!
ĐINH CÔNG THÀNH (trích dịch)
(còn tiếp)
______________
Nguồn:
- Legacy of Ashes. The history of the CIA của Tim Weiner (2007).
- Secrets of history. The CIA in Iran của The New York Times, 2000.
- La Revue, tháng 5&6-2008.
