Lý Bạch (701- 762) là nhà thÆ¡ danh tiếng nhất thá»i thịnh ÄÆ°á»ng nói riêng và Trung Hoa nói chung, được háºu bối tôn là m Thi Tiên.
Thân thế
Tổ tiên
Theo lá»i Lý Bạch kể lại, thì ông là háºu duệ của tÆ°á»›ng quân Lý Quảng nhà Hán, là cháu chÃn Ä‘á»i của VÅ© Chiêu VÆ°Æ¡ng Lý Cao nÆ°á»›c Tây LÆ°Æ¡ng thá»i NgÅ© Hồ tháºp lục quốc. Có sách ghi ông là con cháu Ä‘á»i sau tông thất nhà ÄÆ°á»ng.
Gia đình
Lý Bạch có 4 Ä‘á»i vợ, sinh 3 trai, 1 gái. Bản tÃnh phóng túng ham chÆ¡i, ông thÆ°á»ng không quan tâm đến gia đình, may là có ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng chiếu cố cung ứng cho gia đình không đến ná»—i thiếu thốn.
Tên hiệu
TÆ°Æ¡ng truyá»n lúc ông sắp sinh, bà thân mẫu nằm má»™ng thấy sao Trà ng Canh (hay TrÆ°á»ng Canh), vi sao nà y có tên là Thái Bạch nên đặt tên con là Bạch[1]. Sau nà y ông tá»± đặt hiệu là Thái Bạch, rồi Trà ng Canh; ngoà i ra do sinh ở là ng Thanh Liên nên cÅ©ng lấy hiệu là Thanh Liên cÆ° sÄ©.
Giá»›i thi nhân bấy giá» thì rất kÃnh nể tà i uống rượu là m thÆ¡ bẩm sinh, nên gá»i Lý Bạch là : Tá»u trung tiên, Lý TrÃch Tiên...
Vá» sau nà y, Äá»— Phủ, thua ông 11 tuổi, được tôn là m Thi Thánh (ThÆ¡ Thánh) thì Lý Bạch được tôn là m Thi Tiên (ThÆ¡ Tiên).
Cuá»™c Ä‘á»i
Và o cuối Ä‘á»i nhà Tùy, má»™t ngÆ°á»i há» Lý do thiếu nợ phải trốn ra Tây Vá»±c, kết duyên cùng má»™t Man bà (phụ nữ Tây Vá»±c), đến năm TrÆ°á»ng An nguyên niên sinh ra Lý Bạch (lúc nà y nhà ÄÆ°á»ng Ä‘ang có sá»± biến do Võ Tắc Thiên gây ra).
Thá»i niên thiếu
Lý Bạch ở LÅ©ng Tây, Cam Túc suốt thá»i thÆ¡ ấu, được mẹ dạy cho chữ Tây Vá»±c, cha dạy cho Kinh Thi, Kinh ThÆ°, đến 10 tuổi đã thông thạo và thÃch là m thÆ¡.
Gia đình già u có, nên từ nhá» Lý Bạch đã tha hồ Ä‘i đây Ä‘i đó cùng cha. Ông tá» ra rất thÃch, chà hÆ°á»›ng của ông sau nà y không phải quan trÆ°á»ng, mà là thÆ¡ túi rượu bầu, thong dong tiêu sái.
Äến năm 10 tuổi gia đình chuyển vá» huyện ChÆ°Æ¡ng Minh, Tứ Xuyên. Tại đây Lý Bạch say mê há»c kiếm thuáºt, trong má»™t thá»i gian ngắn, tà i múa kiếm và tà i thÆ¡ của ông được bá»™c lá»™ rõ rệt. 15 tuổi ông đã có bà i phú ngạo TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°, bà i thÆ¡ gá»i Hà n Kinh Châu, khá nổi tiếng.
Lúc 16 tuổi danh tiếng đã nổi khắp Tứ Xuyên, thì ông lại phát chán, bèn lên núi Äái Thiên SÆ¡n há»c đạo, bắt đầu cuá»™c Ä‘á»i ẩn sÄ©.
Ngao du sơn thuỷ
Là m ẩn sÄ© trên núi được 2 năm, ông lại hạ sÆ¡n, bắt đầu là m hiệp sÄ©, Ä‘i lùng hết các thắng cảnh ở Hà Bắc, Giang Tây, Trà ng An... Bạn đồng hà nh vá»›i ông lúc nà y là Äông Nham Tá», nhÆ°ng chỉ Ä‘i chung được 1 năm.
Äến năm 20 tuổi Lý Bạch đã Ä‘i khắp nÆ°á»›c Thục, ông lại vá» Tứ Xuyên vá»›i gia đình, chuẩn bị tiá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng và tiá»n mua rượu cho cuá»™c hà nh trình sắp tá»›i. Ông đến là m dÆ°á»›i trÆ°á»›ng của thứ sá» Ãch Châu Tô DÄ©nh, được ông nà y khen là thiên tà i, "có thể sánh vá»›i TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°".
Năm 723, Lý Bạch mặc áo trắng, Ä‘eo má»™t bầu rượu lá»›n, chống kiếm lên Ä‘Æ°á»ng viá»…n du. Trong khoảng ba năm, ông đã tham quan hầu hết cảnh đẹp Trung Hoa, nhÆ° là hồ Äá»™ng Äình, sông TÆ°Æ¡ng, Kim Lăng, DÆ°Æ¡ng Châu, Ngô Việt, Giang Hạ...
Äến năm 726, ông đến Vân Má»™ng kết duyên cùng cháu gái của Hứa tÆ°á»›ng công. Thá»i gian nà y tà i năng thÆ¡ bắt đầu nở rá»™. Äến 30 tuổi thì tiếng tăm đã vang đến triá»u đình. Äược má»i Ä‘i là m quan, nhÆ°ng ông không nháºn.
Năm Khai Nguyên thứ 23 (735), ông Ä‘i chÆ¡i ở Thái Nguyên, gặp Quách Tá» Nghi Ä‘ang ở tù, ông xin giúp, Quách liá»n được thả. Ông lại dẫn vợ rong chÆ¡i qua nÆ°á»›c Tá», Lá»—, rồi định cÆ° ở Nhiệm Thà nh.
Äến đây Lý Bạch lại được Khổng Sà o Phủ, Hà n Chuẩn, Bùi ChÃnh, Äà o Cái, TrÆ°Æ¡ng Thúc Minh - những ẩn sÄ© Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i - rủ lên núi Tồ Lai thưởng ngoạn, rồi say sÆ°a ở Trúc Khê. Nhóm nà y được ngÆ°á»i ta gá»i là "Trúc Khê lục dáºt".
Thá»i vinh hiển nhất
Năm 741, Lý Bạch lại má»™t phen từ bá» gia đình, vợ con, ông đến Hồ Nam rồi Giang Tô, SÆ¡n Äông... Ä‘i đến đâu danh tiếng lan ra đến đó.
Năm đầu niên hiệu Thiên Bảo (742), ông đến Cối Kê, cùng đạo sÄ© Ngô Quân ở ẩn tại Thiểm Trung. Sau đó cùng bạn vá» TrÆ°á»ng An, ở đây ông gặp thái tá» tân khách Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng, trở nên đôi bạn rượu-thÆ¡ thân thiết. Ông được Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng tiến cá» lên vua ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng, vua ÄÆ°á»ng nghe danh đã lâu nên rất thÃch, vá»i và o Ä‘iện Kim Loan giao việc thảo thÆ° từ, sau được phong là m Hà n Lâm, chuyên giữ việc máºt. Äược vua ÄÆ°á»ng và DÆ°Æ¡ng Quý Phi yêu thÃch.
Tại đây, cùng vá»›i Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng, Thôi Tông Chi, VÆ°Æ¡ng Tiến, Tô Tần, TrÆ°Æ¡ng Húc, Tiêu Toại, Lý ThÃch Chi hợp thà nh nhóm "Tá»u trung bát tiên".
Rá»i khá»i triá»u đình
Äến năm 745, do lối sống của ông gà n dở bê bối, say xỉn suốt ngà y, lại bị DÆ°Æ¡ng Quốc Trung dèm pha nên DÆ°Æ¡ng Quý Phi cÅ©ng phát ghét, chỉ trÃch luôn luôn là m ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng khó xá».
Lý Bạch nháºn thấy sá»± đó, cá»™ng vá»›i lòng Ä‘am mê du lãm Ä‘ang trá»—i dáºy, ông liá»n từ biệt vua ÄÆ°á»ng. Vua rất buồn, nhÆ°ng cÅ©ng chiá»u theo, lại tặng thêm rất nhiá»u và ng nhÆ°ng thi nhân không nháºn, cuối cùng trao cho ông quyá»n uống rượu miá»…n phà tại bất cứ quán rượu nà o Ä‘i qua, tiá»n rượu sẽ do ngân khố thanh toán.
Trong 10 năm kể từ lúc đó, Lý Bạch tha hồ uống rượu và đi chÆ¡i, ông từng qua Triệu, Nguỵ, Tá», Tần, LÆ°Æ¡ng, Tống... các vùng Bân, Kỳ, ThÆ°Æ¡ng, Ư, Lạc DÆ°Æ¡ng, các sông Hoà i, sông Tứ... Do Ä‘i quá nhiá»u nên ông cÅ©ng quen biết và thân thiết vá»›i rất nhiá»u, trong đó có Äá»— Phủ, Sầm Tham, Mạnh Hạo Nhiên, Cao ThÃch...
Năm Thiên Bảo thứ 13 (755), ông quen vá»›i Nguỵ Hạo ở Quảng Lăng, hai ngÆ°á»i cùng xoã tóc Ä‘i thuyá»n và o sông Tần Hoà i. Sau đó đến Tuyên Thà nh.
Tháng 11 năm nà y có loạn An Lá»™c SÆ¡n, Lý Bạch liá»n vá» LÆ° SÆ¡n, ở ẩn tại Bình phong Ä‘iệp.
Bị Ä‘Ã y ải và qua Ä‘á»i
Năm 756 (56 tuổi), tiết Ä‘á»™ sứ VÄ©nh VÆ°Æ¡ng Lân đến táºn núi má»i ông vá» phủ. Lý Bạch Ä‘Ã nh phải Ä‘i theo. Äến khi Lân là m phản bị bắt, Lý Bạch chạy trốn nhÆ°ng không thoát, lúc sắp bị tá» hình có Tuyên Uý đại sứ Thôi Chi Hoán vá»›i ngá»± sá» trung thừa Tống Nhược TÆ° Ä‘em giấu Ä‘i.
Sang năm 757 bị triá»u đình bắt lại, lúc nà y ngÆ°á»i từng được Lý Bạch cứu khi xÆ°a là VÆ°Æ¡ng Chi Hoán ra sức giải oan, ông được giảm xuống tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y.
Năm 758, trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i Ä‘Ã y ba vùng Dạ Lang, Äá»™ng Äình, Tam Giáp, Lý Bạch được tha, liá»n Ä‘i xuống phÃa đông đến Hán DÆ°Æ¡ng, tiếp tục cuá»™c ngao du đây đó, tuy nhiên tuổi già , sức yếu, ông Ä‘Ã nh đến Äang Äồ, ở nhá» anh há» là Lý DÆ°Æ¡ng Băng.
Äến năm 762, vua ÄÆ°á»ng Äại Tông lên ngôi, cho ngÆ°á»i má»i Lý Bạch nhÆ°ng trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i thì nghe tin ông đã qua Ä‘á»i rồi.
Tiểu truyện
Truyện kể vá» Lý Bạch rất nhiá»u, ngoại trừ những chuyện phù phép quái gở, thì những chuyện sau đây được sách sá» chép lại và ngÆ°á»i Ä‘á»i truyá»n tụng:
Chuyện thi cá»
Lý Thái Bạch chỉ mê ngao du sÆ¡n thuá»·, ghét khoa cá», tuy nhiên lòng cÅ©ng muốn Ä‘em tà i năng phụng sá»± việc nÆ°á»›c. Ông cÅ©ng nháºn được nhiá»u lá»i khuyên chà tình từ bạn bè, từ đó cÅ©ng nghÄ© tá»›i chuyện Ä‘i thi.
Năm Thiên Bảo Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Huyá»n Tông (742), Lý Bạch đến Trà ng An định dá»± má»™t kỳ. Tình cá» gặp Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng (Ä‘ang giữ chức Hà n Lâm), cả hai Ä‘á»u mê rượu, mê thÆ¡ nên trở thà nh thân thiết.
Äá» thi năm ấy là : "Không mong văn chÆ°Æ¡ng hÆ¡n thiên hạ, chỉ cần văn chÆ°Æ¡ng đúng ý quan chấm thi". Khoa thi vừa xong, Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng sợ Lý Bạch không có tiá»n đút lót sẽ bị đánh rá»›t, liá»n gá»i má»™ lá thÆ° giá»›i thiệu cho giám khảo.
ThÆ° đến hai quan giám khảo là Cao Lá»±c SÄ© và DÆ°Æ¡ng Quốc Trung, hai ngÆ°á»i nà y vốn không thÃch Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng, nên cà ng ghét Lý Bạch. Lúc chấm thi, thấy hai chữ Lý Bạch, DÆ°Æ¡ng Quốc Trung liá»n phê: "NgÆ°á»i nà y dốt quá chỉ đáng mà i má»±c cho bá»n sÄ© tá» thôi". Cao Lá»±c SÄ© phê hùa theo: "Có lẽ chÆ°a đáng mà i má»±c, chỉ đáng cởi già y cho há» thôi". Rồi đánh há»ng và o bà i thi của ông.
Chuyện và o cung
Thi rá»›t kỳ ấy, Lý Bạch nghe lá»i Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng ở lại chÆ¡i Ãt tháng, đợi Hạ tiến cá». Má»™t hôm sứ nÆ°á»›c Phiên dâng thÆ° cho vua Huyá»n Tôn bằng tiếng Phiên, cả triá»u không ai Ä‘á»c được. Vua vừa tức giáºn vừa hổ thẹn, hẹn sứ giả 6 ngà y sẽ trả lá»i thÆ°.
Hạ Tri ChÆ°Æ¡ng kể chuyện cho Lý Bạch nghe. Vì Lý Bạch từng được mẹ dạy chữ Phiên, ông bảo "cÅ©ng chẳng khó gì", liá»n hôm sau được vua ÄÆ°á»ng vá»i và o triá»u. Lý Bạch không chịu và o, vua liá»n phong cho chức Há»c vị tiến sÄ©, ông má»›i mặc áo, Ä‘á»™i mão bÆ°á»›c và o. Cầm thÆ° Phiên, Lý Ä‘á»c vanh vách, vua từ đó rất thÃch ông, không ngá» lại có ngÆ°á»i thông tuệ nhÆ° váºy, liá»n thăng chức cho ông là m Hà n Lâm há»c sÄ©.
Äến khi Vua sai viết thÆ° trả lá»i bằng tiếng Phiên, Lý Bạch mặt Ä‘á», liểng xiểng Ä‘i đến Cao Lá»±c SÄ©, Ä‘Æ°a chân cho y tháo già y, rồi ngoắc DÆ°Æ¡ng Quốc Trung lại mà i má»±c ông má»›i chịu viết. Hai ngÆ°á»i nà y Ä‘Ã nh phải lúi húi là m theo.
Chuyện trong cung
Ngoà i ra, thá»i gian trong cung của Lý Bạch cÅ©ng có nhiá»u chuyện được chép lại:
Lý Bạch đang uống rượu. Vua triệu và o cung sai thảo tỠxuất sư chiếu. Ông không thảo mà viết luôn.
Khi ở chức Hà n Lâm, Lý Bạch thÆ°á»ng say rượu. ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng muốn sai soạn nhạc từ, phải lấy nÆ°á»›c phun cho tỉnh. Khi tỉnh rồi thì Lý Bạch viết luôn 10 thiên.
Thá»i Khai Nguyên, lúc hoa nở đẹp, vua ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng cùng DÆ°Æ¡ng Quý Phi ra ngắm hoa, sai nhạc Ä‘á»™i ca hát. Lần nà y vua muốn có lá»i ca ngợi sắc đẹp của DÆ°Æ¡ng Quý Phi, liá»n vá»i Lý Bạch Ä‘Æ°Æ¡ng say rượu và o đặt cho. Lý Bạch Ä‘ang say viết liá»n 3 bà i Thanh Bình Ä‘iệu. Vua và Quý Phi rất thÃch.
Sau nà y DÆ°Æ¡ng Quốc Trung, Cao Lá»±c SÄ©, những ngÆ°á»i từng bị Lý Bạch là m nhục gièm pha ông vá»›i DÆ°Æ¡ng Quý Phi (em gái của DÆ°Æ¡ng Quốc Trung) vá» bà i Thanh Bình Äiệu, bà i nà y có Ä‘oạn:
Khả liên Phi Yến ỷ tân trang
Hai ngÆ°á»i cho là Lý Bạch sánh ngang Quý Phi vá»›i Triệu Phi Yến, má»™t hoà ng háºu bị thất sủng. DÆ°Æ¡ng Quý Phi từ đó không Æ°a Lý Bạch (cho tá»› à kiến tÃ: DÆ°Æ¡ng Quý Phi đúng là đồ đần, ngÆ°á»i đẹp chứ óc bằng quả nho), lại thêm TrÆ°Æ¡ng Ký ganh ghét gièm pha, Lý Bạch phải cuốn gói khá»i triá»u đình.
Cái chết của Lý Bạch
Thá»i kỳ sau của Lý Bạch Ãt được chú ý, đến khi ÄÆ°á»ng Äại Tông - má»™t ngÆ°á»i yêu thÆ¡ Lý Bạch - lên ngôi thì ông đã không còn nữa rồi. Có ngÆ°á»i bảo ông chết do bệnh, nhÆ°ng trong dân gian còn lÆ°u truyá»n má»™t chuyện rất đẹp đẽ vá» cái chết của Lý Bạch:
Tại sông Thái Trạch, huyện Äang Äồ, trong má»™t đêm rằm, Lý Bạch Ä‘ang say xỉn trên bá» sông, thấy trăng in đáy nÆ°á»›c đẹp quá, liá»n nhảy xuống vá»›i bắt mà chết Ä‘uối.
NÆ¡i đó có má»™t cái Ä‘Ã i, ngÆ°á»i sau đặt tên là Tróc nguyệt Ä‘Ã i (Äà i bắt trăng). Chuyện nà y được Äá»— Phủ, VÆ°Æ¡ng Äịnh Bảo, Hồng Dung Trai ghi lại.
Tác phẩm
Lý Bạch là m hÆ¡n 20.000 bà i thÆ¡ cả thảy, nhÆ°ng là m bà i nà o vứt bà i đó, nên được biết tá»›i là nhá» dân gian ghi chép hÆ¡n cả. Sau loạn An Lá»™c SÆ¡n thì mất rất nhiá»u.
Äến khi ông mất năm 762 thì ngÆ°á»i anh há» Lý DÆ°Æ¡ng Lân thu tháºp lại, thấy chỉ còn không tá»›i 1/10 so vá»›i ngÆ°á»i ta truyá»n tụng.
Sang năm 1080, Sung Minh Chiu ngÆ°á»i Hà n Quốc má»›i gom góp lại táºp thÆ¡ Lý Bạch, gồm 1800 bà i.
Äến nay thì thÆ¡ Lý Bạch còn trên dÆ°á»›i 1000 bà i, bà i nà o cÅ©ng được đánh giá rất cao, nhÆ°ng nổi tiếng trong dân gian thì có: TÆ°Æ¡ng Tiến Tá»u, Hiệp khách hà nh, Thanh Bình Äiệu, Hà nh lá»™ nan...
Nhà thÆ¡ Bì Nháºt HÆ°u thá»i Vãn ÄÆ°á»ng nói rằng: "Từ khi nhà ÄÆ°á»ng dá»±ng nghiệp đến giá», ngữ ngôn ra ngoà i trá»i đất, tÆ° tưởng vượt xa quá»· thần, Ä‘á»c xong thì thần ruổi tám cá»±c, lÆ°á»ng rồi thì lòng ôm bốn bể, lá»—i lạc dị thÆ°á»ng, không phải lá»i của thế gian, thì có thÆ¡ Lý Bạch".
Khác vá»›i Äá»— Phủ, thÆ¡ Lý Bạch thÃch viển vông, phóng túng, Ãt đụng chạm đến thế sá»± mà thÆ°á»ng vấn vÆ°Æ¡ng hoà i cổ (Phù phong hà o sÄ© ca, Hiệp khách hà nh, Việt trung lãm cổ...), tả cảnh thiên nhiên tÆ°Æ¡i đẹp (Cổ phong, Quan san nguyệt...), cảm thông cho ngÆ°á»i chinh phụ (TrÆ°á»ng can hà nh, Khuê tình, Tá» dạ thu ca...), vá» tình bạn hữu (Tống hữu nhân, Hoà ng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng, Văn VÆ°Æ¡ng XÆ°Æ¡ng Linh thiên Long Tiêu...), tình trai gái (Oán tình, Xuân tứ...), nhá»› quê hÆ°Æ¡ng (TÄ©nh dạ tứ, Ức Äông SÆ¡n...). NhÆ°ng nhiá»u nhất vẫn là rượu (TÆ°Æ¡ng Tiến tá»u, Bả tá»u vấn nguyệt, 4 bà i nguyệt hạ Ä‘á»™c chÆ°á»›c, Xuân nháºt Ä‘á»™c chÆ°á»›c, Äối tá»u...).
Lý Bạch là m thÆ¡ lối Cổ Phong rất được yêu thÃch, ngoà i ra còn có thÆ¡ Tứ cú, bát cú. Sau đây là những bà i được truyá»n tụng:
HÃ nh Lá»™ Nan
TÆ°Æ¡ng Tiến Tá»u
Thanh Bình Äiệu
Hiệp Khách Hà nh, ...
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: