VIỆT THANH CHIẾNN DỊCH
VUA QUANG TRUNG RA BẮC
Nguyá»…n Duy ChÃnh
LỜI NÓI ÄẦU
Từ trÆ°á»›c đến nay, khi nghiên cứu vá» tráºn chiến Việt Thanh đầu năm Ká»· Dáºu (1789) chúng ta thÆ°á»ng đặt nặng khả năng chiến đấu và tinh thần của quân Nam, hay tà i cầm quân của Nguyá»…n Huệ được bao phủ dÆ°á»›i những ngôn từ sáo mòn nhÆ° “tình yêu nÆ°á»›c nồng nà nâ€, “thiên tà i quân sá»± bách chiến bách thắng†...
Trong biên khảo “Quân Sá»± Nhà Thanhâ€, chúng tôi đã trình bà y hệ thống chỉ huy và tiếp liệu của Bắc quân, nêu lên tÃnh chất chÃnh qui của quân Ä‘á»™i của má»™t quốc gia thá»i bình. Äể có sá»± so sánh và là m nổi báºt sá»± khác biệt giữa hai Ä‘oà n quân, trong bà i “Văn Minh Äà ng Trongâ€, chúng tôi miêu tả vá» bối cảnh sinh hoạt của khu vá»±c Äông Nam Ã, sau hÆ¡n hai trăm năm chia cắt đã hình thà nh má»™t quốc gia hoà n toà n khác hẳn vá»›i Äà ng Ngoà i vá» má»i mặt. ChÃnh sá»± xa lạ vá»›i văn minh Äà ng Trong – còn chịu ảnh hưởng nhiá»u của văn minh Ấn Hồi - đã tạo sá»± bất ngá» cho đối phÆ°Æ¡ng vì những gì quân Thanh biết được vá» nÆ°á»›c ta, chỉ hoà n toà n dá»±a trên hiểu biết của há» vỠ“nÆ°á»›c An Namâ€, tức miá»n Bắc vá»›i những qui chế và táºp quán gần nhÆ° má»™t nÆ°á»›c Tà u thu nhá». Sá»± hiểu biết của há» vá» Äà ng Trong chỉ qua triá»u đình chúa Nguyá»…n, cÅ©ng lại là má»™t “tiểu long†khác, má»™t thứ thái thú đối vá»›i dân chúng miá»n Nam. Trong địa bà n rá»™ng lá»›n của Nam Ã, cÆ° dân không phải là má»™t chủng tá»™c thuần nhất mà là má»™t khu vá»±c rất co dãn, rất linh Ä‘á»™ng vá»›i hà ng chục sắc tá»™c khác nhau, má»—i sắc tá»™c có má»™t truyá»n thống và táºp quán, được táºp hợp trong má»™t hoà n cảnh đặc biệt.
Má»™t Ä‘iá»u đáng cho chúng ta quan tâm là miá»n Nam Việt Nam không phải là má»™t vùng hoang địa Ãt dân cÆ°, má»›i được khai phá nhÆ° nhiá»u lục địa khác ở thế ká»· 17, 18. Việc bà nh trÆ°á»›ng của dân tá»™c Việt Nam – nói đúng ra là của ngÆ°á»i Kinh từ châu thổ sông Hồng tiến xuống phÆ°Æ¡ng Nam – chỉ là sá»± bao trùm má»™t ná»n văn minh nà y lên những ná»n văn minh khác. NgÆ°á»i Kinh dần dần lấn chiếm các vùng đồng bằng dá»c theo duyên hải, đẩy các dân tá»™c bản địa lên cao nguyên và là m chá»±ng lại sinh hoạt thÆ°Æ¡ng mại mặt biển vốn dÄ© là má»™t phần quan trá»ng của Ä‘á»i sống. Trên má»™t qui mô nà o đó, ngÆ°á»i Việt miá»n Bắc còn giữ tinh thần nông dân gắn bó vá»›i ruá»™ng vÆ°á»n nên đã táºn thu bình nguyên, chia núi rừng, đồng bằng và biển cả ra ba khu vá»±c biệt láºp, liên hệ rá»i rạc. Sá»± bòn rút thiên nhiên trở nên gắt gao hÆ¡n nên sá»›m muá»™n rồi cÅ©ng Ä‘Æ°a đến kết quả “đồng qui Æ° táºnâ€.
Tiến trình khai thác đó vẫn tiếp tục, khi mạnh khi yếu nhÆ°ng cà ng lúc ngÆ°á»i ta cà ng Ãt gắn bó vá»›i khu vá»±c dung thân hà ng nghìn năm qua. Chế Ä‘á»™ phong kiến, chế Ä‘á»™ thá»±c dân, chiến tranh và các chÃnh thể Ä‘á»™c tà i chỉ cà ng lúc cà ng là m gia tốc tiến trình tá»± huá»·. ChÃnh vì ba thế lá»±c đó trung hoà và hoá giải lẫn nhau nên ngÆ°á»i ta có cảm tưởng trong nhiá»u năm, trái tim lịch sá» bị ngừng Ä‘áºp. Tuy nhiên, đó chỉ là má»™t giấc đông miên mà đôi khi vì má»™t ngẫu nhiên nà o đó, má»™t tổng hợp dù vá»™i vã và khiên cưỡng của cả ba khu vá»±c vẫn tạo được những thà nh tÃch đáng kể.
2
Äặt vị trà của Việt Nam trong khung cảnh vỡ hạt của cuối thế ká»· 18, vá»›i rất nhiá»u pha trá»™n khác nhau – văn minh bản địa, Bà La Môn, Hồi giáo, Khổng, Lão, Pháºt rồi sau đó là văn minh Tây phÆ°Æ¡ng theo chân các nhà truyá»n giáo và thÆ°Æ¡ng nhân – hoà quyện vá»›i nhau trở thà nh má»™t nếp sống đặc thù. Cái lò luyện kim đó, vá»›i tác Ä‘á»™ng từ phÆ°Æ¡ng Bắc trà n xuống, từ phÆ°Æ¡ng Tây lan qua, từ miá»n Nam Ä‘i lên, từ biển Äông áºp tá»›i, trong má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định đã đủ mạnh để là m thay đổi cả cuá»™c diện.
Bản đồ Äại Việt (Ä‘á»i Lê)
Ải Nam Quan ở bên phải, táºn cùng bên trái là Chiêm Thà nh
Anthony Reid, Southeast Asia in the Age of Commerce, tr. 44
Tráºn đánh năm Ká»· Dáºu vì thế phải được xét qua má»™t lăng kÃnh má»›i – má»™t bên lÃ
“thiên triá»u†vá»›i đủ thứ lá»… nghi táºp tục, nhiá»u “hoa quyá»nâ€, Ãt thá»±c dụng, và má»™t bên là thà nh phần Ä‘a chủng, sống gần vá»›i bản năng trong những Ä‘iá»u kiện sinh hoạt giảm thiểu đến mức không sao Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n được nữa. Sá»± tÆ°Æ¡ng phản mãnh liệt đó má»™t khi được bổ sung bằng kỹ thuáºt Tây phÆ°Æ¡ng – mà hoà n cảnh địa lý chÃnh trị khá Ä‘á»™c đáo Äà ng Trong đã tiếp nháºn được - chÃnh là yếu tố then chốt tạo nên chiến thắng. Trong khi Bắc quân là má»™t Ä‘á»™i quân chÃnh qui táºp trung và o chiến thuáºt duy nhất là giữ thà nh, chiếm đất theo sở trÆ°á»ng của ngÆ°á»i Trung Hoa thì Nam quân lại bao gồm ba mÅ©i nhá»n bao gồm ba sở trÆ°á»ng khác nhau được váºn dụng cùng má»™t lúc. Miá»n núi rừng tây nguyên vá»›i Ä‘á»™i binh Thượng có tà i xuyên sÆ¡n Ä‘em theo má»™t Ä‘Ã n voi rừng từ mạn Là o đổ sang đã tạo cho quân Thanh sá»± kinh hoà ng. Cánh quân từ biển kéo và o phần lá»›n là đám “du thÆ°Æ¡ng†được Nguyá»…n Huệ thu dụng để thà nh lá»±c lượng thuá»· quân, quen thuá»™c vá»›i khu vá»±c biển vùng vịnh Bắc Việt vừa táºp kÃch ngang hông quân Thanh, vừa chặn Ä‘Æ°á»ng rút lui, cắt đứt hệ thống thông tin và tiếp liệu. Bá»™ binh do chÃnh vua Quang Trung chỉ huy từ Phú Xuân kéo ra, kết hợp vá»›i quân ở miá»n Bắc quen thuá»™c địa
3
thế trà n ngáºp tráºn địa theo chiến thuáºt “biển ngÆ°á»iâ€, đổ xuống địch quân nhÆ° má»™t đợt sóng thần từ xa áºp tá»›i.
Sau chiến thắng, nhiá»u huyá»n thoại được tô vẽ, phao truyá»n vá» quân Tây SÆ¡n. Má»™t câu há»i thÆ°á»ng được nêu ra là là m thế nà o để Nguyá»…n Huệ có thể Ä‘iá»u binh thần tốc nhÆ° thế? Nhiá»u phÆ°Æ¡ng pháp đã được Ä‘Æ°a ra để giải thÃch bao gồm cả phÆ°Æ¡ng tiện di chuyển (võng, thuyá»n, voi, ngá»±a ...) lẫn tÃnh toán thá»i gian (đại quân tiến luôn má»™t mạch không nghỉ từ Phú Xuân ra Thăng Long trong khoảng từ 20 đến 40 ngà y). Thế nhÆ°ng những giải thÃch đó Ä‘á»u có những Ä‘iểm gượng gạo không thá»±c tế. Má»™t Ä‘iểm quan trá»ng là muốn Ä‘i nhanh và đồng bá»™ thì chỉ có thể áp dụng và o những binh Ä‘á»™i vá»›i số lượng nhá» vì theo thá»i gian khoảng cách giữa ngÆ°á»i Ä‘i đầu và ngÆ°á»i Ä‘i cuối sẽ cà ng lúc cà ng xa. Ngoà i ra dù hình thức nà o, Ä‘i bá»™, Ä‘i thuyá»n hay Ä‘i ngá»±a, Ä‘i võng thì vẫn có những giá»›i hạn nhất định vá» tốc Ä‘á»™, vá» sÆ° chịu Ä‘á»±ng ... không thể vượt qua. Thá»±c ra, Ä‘iá»u mà ngÆ°á»i ta cho rằng thần tốc kia không ở vấn Ä‘á» di chuyển mà là m sao khéo léo Ä‘iá»u Ä‘á»™ng để ba cánh quân cùng xuất hiện kịp thá»i, vừa là m tăng sá»± cá»™ng hưởng của sức mạnh, vừa khiến cho đối phÆ°Æ¡ng tưởng nhÆ° má»™t phép lạ nên kinh hoà ng tan vỡ.
Quân Tây SÆ¡n cÅ©ng không phải là má»™t binh Ä‘á»™i duy nhất từ trong Nam kéo ra mà là nhiá»u Ä‘Æ¡n vị từ nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng được các tÆ°á»›ng lãnh chuẩn bị cùng di chuyển tá»›i khu vá»±c táºp kết để tham gia chiến dịch. Nguyá»…n Huệ chỉ chỉ huy má»™t số khinh binh tÆ°Æ¡ng đối nhá» và nhẹ từ Phú Xuân. Binh lÃnh thá»i đó phần lá»›n thuá»™c dạng dân quân, thá»i bình sống lẫn vá»›i gia đình, là ng xã của mình, chỉ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng khi hữu sá»± (tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° những công trình thuá»· lợi hay công tác cá»™ng đồng trong các chế Ä‘á»™ toà n trị, lÆ°Æ¡ng thá»±c và trang bị Ä‘á»u do dân chúng tá»± túc), là phÆ°Æ¡ng pháp quản trị “just-in-time“ trong quân sá»±, cấp chỉ huy định mục tiêu và thá»i hạn rồi để cho cấp dÆ°á»›i tá»± lo liệu thi hà nh. Chúng ta có thể hình dung trục lá»™ tiến quân của vua Quang Trung nhÆ° má»™t Ä‘á»™i chèo thuyá»n mà tất cả Ä‘á»u hà nh Ä‘á»™ng nhịp nhà ng cùng má»™t lượt, má»™t con sông được nhiá»u nguồn chảy tá»›i để biến thà nh má»™t cÆ¡n lÅ© má»—i lúc má»™t dâng cao.
CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±, lá»i khẳng định sẽ và o thà nh Thăng Long trong ngà y đầu tháng Giêng năm Ká»· Dáºu – nếu quả thá»±c có - cÅ©ng là má»™t nhu cầu bắt buá»™c, là phÆ°Æ¡ng thức tìm sá»± sống trong cái chết, không cách nà o khác hÆ¡n. Nói theo ngôn ngữ má»›i, vua Quang
Trung phải sá» dụng chiến thuáºt bôn táºp từ Nghệ An ra Bắc chÃnh vì Nam quân không
có má»™t hệ thống Ä‘Ã i trạm để cung ứng quân lÆ°Æ¡ng nhÆ° quân Thanh nên má»—i ngÆ°á»i phải
tá»± mang theo thá»±c phẩm cho chÃnh mình –theo tÃnh toán cÆ¡ bản vá» tiếp liệu thì má»™t cá nhân chỉ có thể mang được từ 5 đến 10 ngà y lÆ°Æ¡ng là tối Ä‘a. Từ Ninh Bình vá» Thăng Long, trong khả năng cÆ¡ hữu, vua Quang Trung thấy rằng ngà y mồng 7 tháng Giêng lÃ
hạn định cuối cùng, phải đạt được bằng bất cứ giá nà o chứ chẳng phải do ai cố vấn, cÅ©ng không mang tÃnh dá»± ngôn, tiên tri nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng chép.
Viết vá» cuá»™c chiến Việt – Thanh chúng tôi muốn tìm giải thÃch cho má»™t nghi vấn lịch sá», so sánh Æ°u, khuyết Ä‘iểm của má»™t Ä‘á»™i quân chÃnh qui vá»›i đầy đủ nghi thức và má»™t
4
Ä‘á»™i quân còn mang tÃnh tá»± phát, được táºp trung rất nhanh theo nhiệm vụ và nhu cầu rồi sau đó lại tan biến và o Ä‘á»i sống bình thÆ°á»ng, không lÆ°Æ¡ng, không bổng, không tá» tuất. Hình thức đó là má»™t truyá»n thống lâu Ä‘á»i của vùng Äông Nam Ã, tuy đạt được má»™t số thắng lợi nhất định nhÆ°ng cÅ©ng Ä‘Æ°a tá»›i những mất quân bình thá»i háºu chiến, khi chuyển từ đấu tranh già nh quyá»n lá»±c sang công tác khôi phục kinh tế và ổn định xã há»™i.
5
Bản đồ Bắc HÃ
(bá»™ pháºn trÃch trong Map of the Kingdoms of Siam and Cochin China do John Walker vẽ để là m tà i liệu cho phái bá»™ Crawfurd)
Phụ bản của Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of those Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chụp lại nguyên bản London, 1828)
6
TÃŒNH HÃŒNH Tá»”NG QUÃT
Khi ra Bắc trừ VÅ© Văn Nháºm, Nguyá»…n Huệ đã không dấu diếm tham vá»ng lên là m vua thay nhà Lê. Dá»± tÃnh đó má»™t phần vì ông cảm thấy mình đã đủ lông đủ cánh không muốn ở dÆ°á»›i quyá»n Nguyá»…n Nhạc sau khi hai anh em đã có những xung Ä‘á»™t trầm trá»ng không thể hà n gắn được. Nguyá»…n Nhạc là vua Thái Äức thì ông cÅ©ng phải có má»™t danh vị tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng. Nguyá»…n Huệ nay là m chủ cả xứ Bắc Hà và o đến Quảng Nam, so vá»›i lãnh thổ của anh ông còn to lá»›n hÆ¡n nhiá»u và việc xÆ°ng đế cÅ©ng không có gì trái đạo. Giữa ông và nhà Lê chẳng có rà ng buá»™c nà o ngoà i tình nghÄ©a vá»›i má»™t ngÆ°á»i vợ lẽ là má»™t nà ng công chúa.
Má»™t viên quan nhá» (Ä‘á»i Cảnh Thịnh) ở vịnh Tourane
Tranh chì và mà u nước của William Alexander (1793) William Alexander: An English Artist in Imperial China tr. 22
Má»™t số quan lại nhà Lê ủng há»™ chủ trÆ°Æ¡ng nà y, Ä‘iển hình là Ngô Thì Nháºm và và i đồng liêu, mặc dù phần đông chống đối ngấm ngầm hay công khai vì chÃnh sách cai trị hà khắc của quân Tây SÆ¡n và lòng đố kỵ không muốn những ngÆ°á»i từ Nam Hà ra là m chủ đất nÆ°á»›c. Theo tà i liệu của các giáo sÄ© tại miá»n Bắc lúc đó, Nguyá»…n Huệ khi ra Bắc lần thứ hai đã công khai Ä‘Æ°a ra má»™t đạo dụ há»i ý kiến toà n thể dân chúng Bắc HÃ
(không phân biệt giai cấp, phẩm tÆ°á»›c và địa vị) xem “há» thÃch sống dÆ°á»›i chế Ä‘á»™ nà o:
bị một ông hoà ng huyết thống nhà Lê cai trị (ông giả vỠkhông nhắc đến tên Chiêu
7
Thống) hay khẩn cầu ông ở lại Ä‘iá»u khiển quốc gia để được hưởng má»™t sá»± thái bình hoà n toà n và vÄ©nh cÆ°u, dÆ°á»›i sÆ° bảo há»™ giúp đỡ của ôngâ€1.
Tổng hợp nhiá»u tà i liệu khác nhau, kể cả thÆ° từ giao thiệp vá»›i Nguyá»…n Thiếp và các bà i biểu suy tôn của quan lại nhà Lê (do Ngô Thì Nháºm soạn), chúng ta có thể xác định được rằng Nguyá»…n Huệ không dấu diếm tham vá»ng nên đã chuẩn bị để thiên đô và o Nghệ An vì nÆ¡i đây ở vị trà thuáºn tiện hÆ¡n cả để liên lạc vá»›i toà n thể khu vá»±c ông Ä‘ang kiểm soát, nhất là có má»™t cá»a ngõ thông qua Thượng Là o và má»™t cá»a biển để buôn bán vá»›i các quốc gia khác.
Tá»” CHỨC CHÃNH QUYỀN
Äiá»u đáng tiếc là triá»u đại Tây SÆ¡n quá ngắn ngủi, phần lá»›n các tà i liệu chép vá» giai Ä‘oạn nà y không còn nữa, hoặc chỉ còn những mảnh vụn rá»i rạc khiến cho nhiá»u câu há»i không có trả lá»i. Äể hình dung được cuá»™c chiến Việt – Thanh đầu năm Ká»· Dáºu, chúng ta không thể không xét qua “tình hình bạnâ€, Ãt nhất cÅ©ng trên má»™t mô hình tổng quát vá» tổ chức hà nh chánh và quân sá»±, lá»±c lượng và tiá»m năng, phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng chung của thá»i đại và trình Ä‘á»™ phát triển vá» kỹ thuáºt quân sá»± để có má»™t lượng giá giữa hai bên ngõ hầu hiểu được thắng lợi của quân Nam mà không rÆ¡i và o những nháºn định chủ quan.
Chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua những bÆ°á»›c căn bản mà Nguyá»…n Huệ dá»± tÃnh, trong đó hai Ä‘á» mục lá»›n cần Ä‘Ã o sâu là chÃnh sách thu dụng thà nh phần thÆ°Æ¡ng nhân mặt biển để kiểm soát trục lá»™ hà ng hải Ä‘i từ eo biển Malacca lên đến Nam Trung Hoa và nhu cầu bà nh trÆ°á»›ng sang phÃa Tây để thá»±c hiện mục tiêu hà ng phục Tiêm La mở rá»™ng lãnh thổ, vừa tiêu diệt Nguyá»…n Ãnh để trừ nốt mầm hoạ trong gan ruá»™t vừa “tiếp thu†luôn vÆ°Æ¡ng quốc nhá» bé và yếu Ä‘uối của ông anh cả ở Qui NhÆ¡n. Chúng ta sẽ Ä‘Ã o sâu hÆ¡n vá» hai kế hoạch nà y trong má»™t dịp khác.
LÃNH THỔ
VÆ°Æ¡ng quốc mà Nguyá»…n Huệ thà nh láºp (hay có ảnh hưởng) bao gồm những khu vá»±c nà o? Ở thế ká»· 18, việc phân định ranh giá»›i quốc gia còn rất má» mịt, chúng ta chỉ có thể tìm được đại khái địa bà n của ông gồm cả lãnh thổ hà nh chánh và khu vá»±c ảnh hưởng là những nÆ¡i khi cần ông có thể trÆ°ng dụng tà i nguyên hay nhân lá»±c. Quan niệm rạch ròi vá» lãnh thổ mà chúng ta hiểu ngà y hôm nay chắc chắn không thể áp dụng và o thá»i kỳ nà y.
1 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Và i Tà i Liệu Má»›i Lạ Vá» Những Cuá»™c Bắc Tiến của Nguyá»…n Huệ†Má»™t Nhóm
Há»c Giả, Má»™t Và i Sá» Liệu vá» Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Cali: Äại Nam, 1992) tr. 187
8
Má»™t nhóm dân Äà ng Trong
Tranh mà u nước của W. Alexander (1793)
John Barrow, A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 309
TrÆ°á»›c đây khu vá»±c phÃa tây lãnh thổ Bắc Hà vẫn bị coi nhÆ° má»™t vùng xa xôi Ãt liên quan đến nÆ°á»›c ta, có lẽ vì sá»± khác biệt vá» văn hoá và chủng tá»™c. Tuy nhiên, khi được chia phần đất từ Phú Xuân trở ra – nhất là khi là m chủ cả Nghệ An là phần đất nhà Lê nhÆ°á»ng cho ông khi có công ra bắc dẹp há» Trịnh – Nguyá»…n Huệ đã thấy tầm quan trá»ng của những vÆ°Æ¡ng quốc phụ cáºn suốt má»™t dải đất rá»™ng từ bắc chà nam, vá» kinh tế cÅ©ng nhÆ° vá» quân sá»±.
Theo các tà i liệu khám phá được ở châu Qui Hợp, tỉnh Nghệ An năm 1974 trong từ Ä‘Æ°á»ng quáºn công Tran Phuc Hoan2 thì ngay từ tháng 9 năm 1787 (tháng 8 năm Äinh Mùi, Thái Äức thứ 10) tức là ngay những ngà y đầu khi đất Nghệ An má»›i thuá»™c quyá»n kiểm soát của Nguyá»…n Huệ, quan trấn nháºm huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n đã ra lệnh cho châu Quy Hợp phải ná»›i lá»ng giao thÆ°Æ¡ng và bãi bá» thuế đánh và o nhà buôn hay lúa gạo thÆ°á»ng qua lại vùng nà y.3 TrÆ°á»›c đây, triá»u Lê Trịnh, các thông lá»™ qua Ai Lao Ä‘á»u bị kiểm soát chặt chẽ nên việc thÆ°Æ¡ng mại vá»›i các lân bang hầu nhÆ° không có gì cả, ngoà i việc thu thuế má»™t số sản váºt trao đổi giữa các dân tá»™c thiểu số. CÅ©ng theo tà i liệu nà y, Nguyá»…n Huệ đã thá»±c hiện được má»™t cải cách quan trá»ng mà trÆ°á»›c nay chÆ°a
2 mặc dù đã bị ngÆ°á»i ta xé ra vấn thuốc hút mất khá nhiá»u nhÆ°ng cÅ©ng còn khoảng 700 trang viết bằng chữ Nôm, gấp 3 lần tà i liệu mà cụ Hoà ng Xuân Hãn tìm được để soạn cuốn La SÆ¡n Phu Tá», trong đó có má»™t số văn kiện Ä‘á»i Tây SÆ¡n. Tran Van Quy, “The Quy Hop Archive: Vietnamese-Lao Relations Reflected in Border-Post Documents Dating From 1619-1880†(Mayoury Ngaosrivathana và Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002 tr. 239-259)
3 “The first step towards peace for the country is to loosen the constraints on trade. You are therefore instructed to abolish the usual payment of visa fees on people as well as payment of tax on grain†Tran Van Quy, “The Quy Hop Archiveâ€, tr. 244
9
từng có, đó là biến khu vực nà y thà nh một vùng tự do giao thương để phát triển trao
đổi song phÆ°Æ¡ng giữa nÆ°á»›c ta có Æ°u thế trá»±c tiếp vá»›i biển cả còn Ai Lao là đầu mối của mạng lÆ°á»›i buôn bán vá»›i khắp các khu vá»±c ná»™i địa lên đến táºn Bắc Ấn Äá»™ và Nam Trung Hoa. Kiểm soát được hệ thống buôn bán nà y, ông đã mở ra má»™t đầu cầu má»›i thay thế cho con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c đây thÆ°Æ¡ng nhân vẫn sá» dụng dá»c theo khu vá»±c TrÆ°á»ng SÆ¡n và đưá»ng thuá»· lá»™ xuống Cao Miên để từ đó thông ra biển.
Äiá»u nà y cÅ©ng nói lên phần nà o sá»± tÆ°Æ¡ng đồng, tÆ°Æ¡ng hợp của lá»±c lượng Tây SÆ¡n vá»›i các sắc dân sinh sống tại Ai Lao, Bắc Thái và giải thÃch được má»™t số táºp quán tuy quen thuá»™c vá»›i các dân tá»™c nằm sâu trong ná»™i địa nhÆ°ng lại xa lạ vá»›i ngÆ°á»i Kinh. Việc mở rá»™ng giao lÆ°u đó đã khiến cho những tiểu quốc phÃa tây Ä‘á»u có ý ngả theo vua Quang Trung và mấy năm sau đã viết thÆ° nhá» Äại Việt giúp há» thoát khá»i sá»± áp bức của Xiêm La mà lâu nay há» phải triá»u cống.4 ChÃnh đây là má»™t Ä‘iểm mấu chốt để Nguyá»…n Huệ có thể chuyển quân ra miá»n Bắc mà không cần phải Ä‘i theo những trục lá»™ mà chúa Trịnh hay chúa Nguyá»…n hằng quen thuá»™c.
Vì kiểm soát má»™t khu vá»±c tÆ°Æ¡ng đối rá»™ng lá»›n (suốt từ miá»n Bắc và o đến Quảng Nam và có lẽ toà n bá»™ khu vá»±c Thượng và Trung Là o ngà y nay) Nguyá»…n Huệ có nhu cầu thiết láºp nhiá»u trung tâm hà nh chánh khác nhau để tiện việc cai trị và điá»u Ä‘á»™ng. Ông chá»n hai vị trà chiến lược tÆ°Æ¡ng đối quan trá»ng vá»›i những đặc Ä‘iểm nổi báºt vá» giao thÆ°Æ¡ng là Nghệ An và Phú Xuân để xây dá»±ng cÆ¡ sở 5. Riêng Nghệ An, ông coi nÆ¡i đây là Trung Äô và cÅ©ng là địa Ä‘iểm lui vá» má»™t khi bị tấn công từ hai đầu. Chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua giả thuyết ông muốn lên ngôi ngay tại kinh đô má»›i nên đã gấp rút hối thúc Nguyá»…n Thiếp Ä‘i coi đất xây cung Ä‘iện và chuyển nhiá»u nhân công, váºt liệu từ Bắc Hà và o Thanh Nghệ.
TÀI CHÃNH
Không rõ các thừa sai ngoại quốc tÆ°á»ng thuáºt vá» chÃnh sách táºn thu tà i sản và lÆ°Æ¡ng thá»±c Bắc Hà chÃnh xác đến má»±c nà o nhÆ°ng chủ trÆ°Æ¡ng “tất cả cho chiến tranh†của Nguyá»…n Huệ là điá»u cần thiết để nếu không sá» dụng được thì cÅ©ng không để cho đối phÆ°Æ¡ng khai thác. Ngay lần đầu ra Bắc, Nguyá»…n Huệ đã thu góp được rất nhiá»u của cải của chúa Trịnh Ä‘em vá» Nam, không chia lại cho Nguyá»…n Nhạc nên xảy ra xung Ä‘á»™t, Ä‘Æ°a đến cuá»™c chiến mà ngÆ°á»i ta gá»i là “nồi da xáo thịtâ€.
4 Tran Van Quy, “Vietnamese-Lao Alliance, 1792-3: Plans For a Tayson Campaign Against the Thaiâ€.
(Mayoury Ngaosrivathana và Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002) tr. 250-2. Xem thêm “TÆ°Æ¡ng Quan Xiêm-Việt†của Nguyá»…n Duy ChÃnh.
5 và sau nà y ông lại tái tạo Thăng Long dưới cái tên Bắc Thà nh
10
Khi ra Bắc lần thứ hai, quan lại nhà Lê chỉ có má»™t số Ãt ủng há»™ ông, Ä‘a số không tán thà nh những bà i biểu suy tôn của Ngô Thì Nháºm và lãnh đạm đối vá»›i cuá»™c “trÆ°ng cầu ý kiến†má»™t cách lá»™ liá»…u, ông Ä‘Ã nh tiến hà nh má»™t kế hoạch khá cá»±c Ä‘oan, vừa do chiến lược đấu tranh, vừa muốn Ä‘áºp tan nhuệ khà của xứ Bắc Hà , nhân cÆ¡ há»™i táºn thu tiá»n bạc thà nh phần có máu mặt, vét cho đến ngÆ°á»i lÃnh cuối cùng và đưa hết váºt liệu, thợ thuyá»n và o xây tân đô:
Ông lợi dụng má»™t vị quan Trung Hoa (?) 6 tên là Thiểm Bảy, con rể vua Cảnh HÆ°ng nhÆ° ông tức là anh (hay em) “cá»™t chèo†bằng cách bảo vị nà y kê khai nhÆ°ng tên đại thÆ°Æ¡ng gia giầu có và những tÆ° nhân có nhiá»u tiá»n để ông xua lÃnh và o cÆ°á»›p. Cuối cùng ông kiếm chuyện vá»›i tên đồng loã ti tiện nà y (tức vị quan Tà u). Ông cho tra tấn tháºt dã man tên đó cùng vá»›i vợ hắn để ép chúng là m tá» kê khai Ä‘Ãch xác của cải của chúng. Ông đã thà nh công trong việc chiếm Ä‘oạt tà i sản kếch xù của chúng ...7
Những kế hoạch kinh tà i được thá»±c hiện gấp rút chắc hẳn do nhiá»u nguyên nhân, vì tình hình nhiá»u mặt sôi Ä‘á»™ng phải đối phó cÅ©ng có mà vì nhu cầu cÅ©ng có. NgÆ°á»i ta còn cho rằng ông phẫn ná»™ vì má»™t số tÆ°á»›ng lãnh không thà nh công trong việc đánh dẹp tà n quân nhà Lê ở miá»n thượng du nên khắt khe cả vá»›i gia đình bên vợ, tức Ngá»c Hân công chúa:
...bà goá phụ Cảnh HÆ°ng, mẹ vợ ông có lần xin ông tha cho các vị quan Bắc Kỳ, đặc biệt là cho Äốc Chiên8. NgÆ°á»i ta đồn rằng bà có cho Äốc Chiên 100 thoi (hay đỉnh) và ng để ông ta dùng và o việc mua chuá»™c các quan lại, bảo tồn cái đầu ông. NhÆ°ng vì sợ hãi trÆ°á»›c sá»± phẫn ná»™ của con rể, bà đã bá» trốn. Bắc vÆ°Æ¡ng láºp tức cho tịch thu đồ đạc và tà i sản của bà công chúa Bắc Kỳ (tức là bà Hân) vợ ông bị đánh hai mÆ°Æ¡i roi
theo lệnh ông. Hình nhÆ° bà nà y đã oán trách chồng bà vì sá»± ngược đãi đối vá»›i mẹ bà . Khi mẹ vÆ¡ ông bị Ä‘iệu vá» triá»u đình, ông đã trách mắng bà tháºm tệ vì mối cảm tình của bà đối vá»›i Äốc Chiên. Số và ng do bà cấp cho Äốc Chiên để chạy tá»™i phải và o tay ông. Ông còn cho lấy cung của Äốc Chiên, vị tÆ°á»›ng đáng thÆ°Æ¡ng nà y đã bị đóng gông gần má»™t tháng nay. Rồi ông cho đánh vị tÆ°á»›ng nà y bốn mÆ°Æ¡i trượng vì tá»™i từ chối, không chịu khai chá»— vua Chiêu Thống ẩn trốn. Cuối cùng ông ra lệnh xá» trảm vị tÆ°á»›ng nà y ngà y má»™t tháng Sáu.9
6 có lẽ là quan nhà Lê nhưng ghi sai
7 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 188-9
8 theo GS Hoà ng Xuân Hãn thì Äốc Chiên là Hoà ng Viết Tuyển, trấn thủ SÆ¡n Nam (La SÆ¡n Yên Hồ
Hoà ng Xuân Hãn, sđd. tr. 1320
9 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr.189
11
Chúng ta cÅ©ng hiểu rằng việc tÃch luỹ tà i sản chÃnh vì nhu cầu quân sá»±, bao gồm cả chi phà vá» tân trang vÅ© khà (phải mua những súng ống, đạn dược má»›i mẻ hÆ¡n của Tây PhÆ°Æ¡ng) và lÆ°Æ¡ng thá»±c cho quân Ä‘á»™i, má»™t vấn Ä‘á» sinh tá» vì ông đã bị cắt đứt con Ä‘Æ°á»ng từ Bắc và Nam nên chỉ có thể dùng thuyá»n để mua hoặc cÆ°á»›p gạo từ xứ Äồng Nai. Chỉ khổ cho dân miá»n Bắc khi Nguyá»…n Huệ “bắt ná»™p ngay láºp tức và cùng má»™t lúc các thứ thuế được trả là m hai kỳ trÆ°á»›c kia, các thÆ° thuế gạo tháng Ba và tháng MÆ°á»i, tất cả các thứ thuế khác mà chÆ°a được trả đầy đủ; không ai được than phiá»n hay bầy tỠý kiến vá» việc đó. Các xã trưởng và phú há»™ (hà o mục) nà o không tuân lệnh ngay sẽ bị đánh má»™t trăm trượng hoặc sẽ bị xá» tá» tuỳ theo há» phạm trá»ng tá»™i hay khinh tá»™iâ€.10
Chiến thuáºt mà nhiá»u ngÆ°á»i vẫn ca tụng là thần tốc cÅ©ng là má»™t phÆ°Æ¡ng thức để giảm bá»›t số lượng binh sÄ© thÆ°á»ng trá»±c phải nuôi ăn cà ng sá»›m cà ng tốt. Chúng ta cÅ©ng không lấy là m lạ sau chiến thắng tại Thăng Long, Nguyá»…n Huệ đã “giải ngũ†tại chá»— rất đông binh sÄ© (phần lá»›n là tân quân má»›i tòng chinh ở Thanh Nghệ và trên Ä‘Æ°á»ng ra Bắc). Má»™t số đông dân chúng từ Thanh Hoá, Nghệ An theo ra không còn Ä‘Æ°á»ng trở vá» nên đã láºp nghiệp tại các vùng đất tân bồi ở duyên hải.
XÂY Dá»°NG TÂN ÄÔ
Việc Nguyá»…n Huệ chá»n Nghệ An là m kinh đô có má»™t ý nghÄ©a chiến lược rất quan trá»ng, không những thuáºn tiện cho việc rút lui và chống giữ mà còn chuẩn bị cả những kế hoạch bà nh trÆ°á»›ng sức mạnh ra toà n thể khu vá»±c. Má»™t khi Thăng Long từ má»™t thủ phủ chÃnh trị, văn hoá, kinh tế, quân sá»± ... hạ xuống hà ng “cố đôâ€, vai trò của kinh thà nh gần nhÆ° mất hẳn. Việc thiên đô đó chắc chắn ảnh hưởng rất mạnh đến tâm tình giá»›i sÄ© phu Bắc Hà nên trong giai Ä‘oạn nà y lòng hoà i vá»ng tiá»n triá»u trở thà nh phổ biến mặc dù trong hÆ¡n 200 qua, vua Lê chỉ là hÆ° vị và miá»n Bắc cÅ©ng không tạo được thà nh quả nà o nổi báºt. Tâm tình hoà i vá»ng đó được láºp lại trong lịch lịch sá» má»—i khi thay đổi má»™t triá»u đại ảnh hưởng không Ãt tá»›i tình hình chÃnh trị kéo dà i mãi vá» sau. Theo các giáo sÄ© thì:
... Trong khi chÆ¡ đợi (dân chúng bắt Lê Duy Kỳ nạp cho ông), vì Bắc vÆ°Æ¡ng sắp phải lên Ä‘Æ°á»ng và o Nam, ông nhất định cho phá huá»· thủ đô Bắc Kỳ, gá»i là Kẻ Chợ, Kinh Äô hay Kinh Ki (Kỳ) và xây lại tại xứ Nghệ An má»™t hoà ng thà nh má»›i gần quốc gia nhá» bé của ông (Phú Xuân) và gần Nam Kỳ Thượng, ở khoảng giữa hai vÆ°Æ¡ng quốc. Ông liá»n cấp tốc cho thá»±c hiện kế hoạch nà y. TrÆ°á»›c hết, ông cho phá tất cả các biệt thá»± của các Chúa cÅ© và của những ngÆ°á»i chuyên chế biện sá»± nhà Trịnh ở trong hoà ng thà nh và cho chất lên thuyá»n những váºt liệu, đồ đạc quà nhất và tà i sản cùng vá»›i má»™t số lá»›n gạo thu nhặt được để mang tá»›i chá»— được qui định là nÆ¡i xây cất thà nh phố tÆ°Æ¡ng lai gá»i là Phủ Thạnh (Thanh?) hay Thà nh Rum (?). Ông cÅ©ng không bá» sót các dinh vua Chiêu Thống
10 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 190
12
và cung Ä‘iện các vua nhà Lê (ông phá cho tan hết). Ông cho lấy Ä‘i tất cả những thứ ông thÃch, ngay cả đá lát nữa (theo lá»i đồn) ...
Ngoà i tà i váºt, Nguyá»…n Huệ cÅ©ng táºn dụng nhân lá»±c của Bắc Hà để xây dá»±ng kinh đô má»›i. Các giáo sÄ© cho biết ông “tuyển chá»n rất nhiá»u thÆ¡ và nghệ sÄ© đủ loại†để mang theo dùng và o việc xây cất tân đô và má»—i phÆ°á»ng thợ của miá»n Bắc phải cung cấp “Ãt nhất là mÆ°á»i lăm ngÆ°á»iâ€.11
Äiá»u nà y cho ta thấy Nguyá»…n Huệ đã tiến hà nh kế hoạch “vÆ°á»n không nhà trống†ngay từ trÆ°á»›c khi địch đến nhÆ°ng cÅ©ng có thể nhằm triệt tiêu má»i mầm mống chống đối của miá»n Bắc. Việc đó cÅ©ng phần nà o giải thÃch tại sao má»™t vÆ°Æ¡ng quốc tÆ°Æ¡ng đối qui mô và có má»™t lịch sá» lâu Ä‘á»i nhÆ° Bắc Hà lại gần nhÆ° thụ Ä‘á»™ng đối vá»›i những biến chuyển, không thấy má»™t phản ứng nà o có thể coi là đáng kể. Nguyá»…n Huệ chỉ thay đổi thái Ä‘á»™ sau khi thâu tóm quyá»n lá»±c lên là m hoà ng đế má»™t cách danh chÃnh ngôn thuáºn và miá»n Bắc bây giá» trở thà nh má»™t háºu cần quan trá»ng cho chÃnh quyá»n.
Vô hình chung đất Thanh Nghệ trở thà nh má»™t địa Ä‘iểm dưỡng quân và táºp kết khi cần thiết, mặc nhiên coi nhÆ° thủ đô quân sá»± và chÃnh trị của vÆ°Æ¡ng quốc mặc dầu ông và bá»™ tham mÆ°u vẫn còn đóng ở Phú Xuân vì tình hình chÆ°a hoà n toà n yên ổn và Nguyá»…n Nhạc cÅ©ng có thể phản công để chiếm lại Quảng Nam khi có cÆ¡ há»™i. Theo thÆ° của linh mục ngÆ°á»i Bắc Thomas Dien Ä‘á» ngà y 18/12/1788 thì “và o cuối tháng Ba (năm 1788) khi Bắc vÆ°Æ¡ng (Nguyá»…n Huệ) đã thắng hai, ba tráºn quân Ä‘á»™i của Tiếm vÆ°Æ¡ng Nhạc được cá» tá»›i đánh ông để trả thù việc ông là m cho anh ông mất thể diện năm 1787†12 đủ biết xung Ä‘á»™t của hai anh em vẫn tồn tại ngay cả sau khi giảng hoà trong tráºn Qui NhÆ¡n và Nguyá»…n Huệ vẫn phải Ä‘á» phòng không phải chỉ Nguyá»…n Ãnh mà cả Nguyá»…n Nhạc ở mặt nam.
LỰC LƯỢNG QUÂN SỰ
Quân Tây SÆ¡n mà Nguyá»…n Huệ chỉ huy có má»™t số đặc tÃnh đã ảnh hưởng đến chiến thuáºt, chiến lược của ông mà chúng ta cần nghiên cứu:
- Quân Tây SÆ¡n sá» dụng trong tráºn chiến Việt Thanh bao gồm nhiá»u thà nh phần:
o Thân binh Thuáºn Quảng là quân Ä‘á»™i ông mang từ miá»n Nam Ä‘i ra
o Binh sÄ© ra từ trÆ°á»›c dÆ°á»›i quyá»n chỉ huy của Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân
...
11 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 190
12 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 184
13
o Tân quân dân chúng bị cưỡng bách tòng chinh tại các là ng mạc ông đi qua hay do các tướng lãnh đã tuyển mộ
o Các lá»±c lượng phụ thuá»™c và o ông bao gồm các toán quân ngÆ°á»i thiểu số ở phÃa tây và các toán dân chà i, du thÆ°Æ¡ng, hải phỉ ... ở biển đông
Má»™t ngÆ°á»i lÃnh Äà ng Trong (thá»i Cảnh Thịnh)
Tranh mà u nước của W. Alexander (1793) Barrow, John. A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 284
ChÃnh vì gia nháºp hà ng ngÅ© và o nhiá»u thá»i Ä‘iểm khác nhau, tại nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng nên tổ chức và trang bị cÅ©ng thay đổi không đồng nhất. Tuy nhiên để bảo đảm sá»± có mặt của há» và váºn dụng tối Ä‘a lá»±c lượng trong chiến đấu, tÆ°á»›ng lãnh Tây SÆ¡n đã áp dụng má»™t số biện pháp nghiêm nhặt:
o Ká»· luáºt thép trong phÆ°Æ¡ng thức tuyển má»™ và trừng phạt
o Lương thực tối thiểu, do cá nhân tự mang theo hay do từng tổ nhỠđảm trách để có thể di hà nh nhanh mà lại không thể bỠtrốn, lệ thuộc hoà n toà n và o đoà n thể, không tồn tại được nếu sống riêng rẽ
o Äi theo Ä‘Æ°á»ng núi để giá»›i hạn tối Ä‘a tiếp xúc vá»›i quần chúng vừa bảo toà n bà máºt vừa không tạo những xáo trá»™n má»™t khi binh Ä‘á»™i Ä‘i ngang qua
o Chia thà nh nhiá»u toán nhá» riêng rẽ chỉ táºp trung ở những Ä‘iểm nhất định
14
o Không đóng quân tại đâu má»™t thá»i gian dà i để khá»i tạo ra những nhu cầu thá»±c tế nhÆ° buôn bán, liên hệ trai gái, trá»™m cắp và tiết lá»™ tin tức quân sá»±
Äể bù lại số binh sÄ© tổn thất trong chiến tranh, nhất là má»™t số đông Ä‘i theo Nguyá»…n Nhạc nên Nguyá»…n Huệ đã tiến hà nh má»™t chÃnh sách cưỡng bách tòng quân đến mức tối Ä‘a và đây cÅ©ng là má»™t trong những lý do miá»n Bắc lâm và o cảnh đói kém liên tiếp trong nhiá»u năm13. Những giáo sÄ© có mặt tại miá»n Bắc đã ghi nháºn là “chừng má»™t tháng nay (cuối năm 1787), má»™t vị tÆ°á»›ng của Tân Attila (tức Nguyá»…n Huệ) tên là Vach Quich14 (?) đã trở lại xứ Nghệ má»™ rất nhiá»u lÃnh và bắt dân chúng cung cấp má»™t số gạo khá lá»›n. Vá»›i nhÆ°ng hà nh Ä‘á»™ng tối dã man, tên ác quỉ đó thÆ°á»ng hay xẻo tai, lá»™t da mặt từ trán cho tá»›i miệng, đánh nhừ tá» cho đến chết những viên xã trưởng hay nhÆ°ng ngÆ°á»i đại diện cho các là ng xã không tuân lệnh hắn ngayâ€.
Nhu cầu chiến tranh khiến cho Nguyá»…n Huệ không còn nhiá»u chá»n lÆ°a và “mục Ä‘Ãch của việc tuyển má»™ dân quân Bắc Kinh là để thay thế các lÃnh cÅ© của bạo quân Phú Xuân (Nguyá»…n Huệ) ... vì Ä‘á»™i ngÅ© đã bá» rÆ¡i ông để theo Nhạc, trong hoặc sau thÆ¡i kỳ chiến tranh giữa ông (Nguyá»…n Huệ) và tiếm vÆ°Æ¡ng (Nguyá»…n Nhạc) (khiến) ông bị lâm và o tình trạng phải thu nháºp trên lãnh thổ nhá» bé của ông nhÆ°ng thà nh phần thuá»™c giai cấp hạ lÆ°u, nhÆ°ng tay anh chị lÆ°u manh, nông dân và cấp cho há» khà giá»›iâ€.
Việc tổ chức quân Ä‘á»™i cÅ©ng được thay đổi nhiá»u lần, Ãt nhất cÅ©ng từ má»™t Ä‘á»™i quân tá»± phát biến thà nh má»™t phần bá»™ của cÆ¡ cấu hà nh chánh. Việc Nguyá»…n Huệ muốn tách ra thà nh má»™t vÆ°Æ¡ng quốc riêng cho thấy ông đã phải giải quyết những vấn Ä‘á» của quân sÄ© mà trÆ°á»›c đây dÆ°á»ng nhÆ° ông không quan tâm lắm. Tiến bá»™ đó phần nà o có thể ông há»c há»i được từ chÃnh những ngÆ°á»i mà ông đã đánh bại nhÆ° triá»u đình chúa Nguyá»…n ở phÆ°Æ¡ng nam, chúa Trịnh và cÆ¡ cấu quân chủ ở phÆ°Æ¡ng bắc. Tiếc rằng chúng tôi không có được bản chÃnh bằng Hán Văn của tá» chiếu gá»i cho Ngô Văn Sở và quan binh Bắc Hà nhÆ°ng xuyên qua bản dịch từ tiếng Pháp (do các giáo sÄ© ghi nháºn) của tác giả Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi chúng ta cÅ©ng có thể phần nà o nắm được tinh thần đó:
Bởi sắc lệnh nà y ta cho các tÆ°á»›ng Äại TÆ° Mã, Äại Äốc (tức Ngô Văn Sở và Phan Văn
Lân) và các sÄ© quan khác biết rằng từ trÆ°á»›c tá»›i nay các vua chúa Ä‘á»u lấy luáºt pháp để
13 theo các quân sá»± gia, mức tối Ä‘a có thể tòng quân là 5 Ä‘inh lấy 1 nhÆ°ng và o thá»i kỳ nà y tỉ lệ bị bắt lÃnh cao hÆ¡n nhiá»u, thÆ°á»ng là 3 Ä‘inh lấy 1, ngÆ°á»i già cả, Ä‘Ã n bà , trẻ con cÅ©ng xung và o các Ä‘á»™i dân công. Các giáo sÄ© ghi nháºn có khi bắt lÃnh cả đến thiếu niên 12 tuổi.
14 KDVSTGCM có nhắc đến má»™t tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n tên là Quỳnh (không rõ há») ở quyển XLVII, có lẽ là ngÆ°á»i nà y (Hà Ná»™i, nxb Giáo Dục, 1998 tr. 818). Theo GS Hoà ng Xuân Hãn thì Vach Quich có thể là Quỳnh Ngá»c Hầu Äặng Giản (tên ông nà y cÅ©ng có nhiá»u tranh luáºn là Äông hay Giản – xem Phan Huy Lê “Vá» nhân váºt Äặng Tiến Äông†Nhiá»u Tác Giả: ThÆ°c Chất của “Äối Thoại Sá» Há»câ€, Hà Ná»™i: nxb Thế Giá»›i, 2000)
15
cai trị thần dân và duy trì hoà bình, nên ta cÅ©ng noi gÆ°Æ¡ng các vị tiá»n bối mà đánh dấu
ngà y khởi đầu triá»u đại ta bằng cách soạn ra má»™t bá»™ luáºt để dân chúng sống trên đất Ä‘ai ta nghiêm nhặt tuân theo. Vì thế ta đã giao cho các quan tÆ° pháp và tham chÃnh
viện nhiệm vụ hoà n tất các tác phẩm đó trong má»™t, hai tháng. Trong khi chỠđợi ta ban bố và i pháp quy yêu cầu má»i ngÆ°á»i và má»—i các ngÆ°Æ¡i đứng đắn thi hà nh. Ná»™i dung Ä‘iá»u lệ đó nhÆ° sau:
1. Nếu má»™t sÄ© quan hay binh lÃnh nà o phạm tá»™i gì, các quan văn võ sẽ há»p lại để xá» há» và nếu hỠđáng bị xá» tÆ° há» sẽ bị kết án tá» hình.
2. Song le trong thá»i chiến tranh, má»—i lần má»™t vị chỉ huy sai bá»™ hạ mình Ä‘i đánh địch, bá»™ hạ đó phải tuyệt đối tuân theo, ngÆ°á»i nà o tá» tráºn má»™t cách can đảm sẽ được vẻ vang. Trái lại ai vì sợ chết mà bá» trốn sẽ bị sỉ nhục. Bởi váºy ta cho phép xá» tá» tức thì những kẻ trốn bổn pháºn cÅ©ng nhÆ° nhÆ°ng kẻ cho địch có thì giá» dưỡng sức lại và tấn công vì hèn nhát hay vì cháºm chạp; sau rồi các tÆ°á»›ng lãnh phải báo cáo hà nh Ä‘á»™ng của há» trong trÆ°á»ng hợp đó.
3. Khi chiến tranh chấm dứt và khi quân Ä‘á»™i trở vá» kinh đô và được trả lại cho chÃnh quyá»n, không má»™t quan chỉ huy nà o được tá»± tiện xá» tá» má»™t ngÆ°á»i ngang quyá»n hay ngang chức và ai mà vi phạm luáºt nà y sẽ không có hi vá»ng được khoan hồng.
4. Má»—i lần xảy ra chuyện gì liên quan đến quốc gia hay công Ãch, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải lÆ°u ý ngay đến việc đó kẻo má»™t sá»± cháºm trá»… nhá» nhặt cÅ©ng có thể gây trở ngại cho công việc. Thá»i bình, sÆ° mau lẹ đó cÅ©ng cần thiết rồi, huống chi tại Bắc Kỳ nÆ¡i cuá»™c chiến cà ng ngà y cà ng ác liệt, má»™t cuá»™c chiến mà các ông phải coi nhÆ° việc trá»ng yếu bởi vì má»—i giây phút có thể mang lại nhiá»u thay đổi bất ngá» liên tiếp theo nhau nhÆ° gió, chá»›p hay nhÆ° hÆ¡i và những biến chuyển đó lúc thì thuáºn, lúc thì nghịch thà nh thá» không thể căn cÆ° trên cái gì chắc chắn được. Bởi váºy má»—i khi nhu cầu quốc gia hay tình hình chiến tranh bắt phải há»p để thảo luáºn vá» những việc phải là m và má»—i khi ngà y giá» há»p được ấn định, các quan văn võ sẽ phải há»p ngay láºp tÆ°c và o ngà y giỠđó để bà n bạc và quyết định vá»›i nhau. Nếu bất đồ có ngÆ°á»i vì sÆ¡ xuất mà quên tá»›i nÆ¡i há»p đúng giá», ta cho phép TÆ° Mã và Äại Äô Äốc phạt há» tuỳ theo lá»—i nặng hay nhẹ.
5. Nếu má»—i khi thuá»™c hạ quan chỉ huy chi Ä‘á»™i hay thuá»™c hạ của ông Ä‘i Ä‘uổi bắt kẻ gian, đáng lẽ bảo vệ và che chở dân vô tá»™i và hiá»n là nh há» lại cưỡng Ä‘oạt của cải của dân chúng đáng thÆ°Æ¡ng sẽ Ä‘au khổ và thất vá»ng, vì há» phải chịu nhiá»u tai vạ hÆ¡n dÆ°á»›i thá»i ác quỉ Nháºm hay Tiết chế. Há» cÆ° xá» nhÆ° váºy thì là m sao dân chúng yên là nh được? Và là m sao gá»i hà nh Ä‘á»™ng đó là giải phóng dân chúng khá»i áp bức và là m sao phạt thủ phạm cho được? Váºy ta ra lệnh cho các
sÄ© quan phải công bố trong trung Ä‘á»™i hay binh Ä‘oà n mình Ä‘iá»u nghiêm cấm,
16
không được lấy bất cứ váºt gì của dân dù là má»™t ngá»n cá», nhÆ° ta không ngá»›t
tuyên cáo trÆ°á»›c đây. Các sÄ© quan sẽ chắc chắn là m vừa lòng ta và đúng theo tình ý ta nếu hết sức thi hà nh Ä‘iá»u nghiêm cấm đó. Ai cÆ° xá» nhÆ° váºy có thể tin rằng sau khi chia sẻ cùng ta nhÆ°ng ná»—i khổ nhá»c và nhÆ°ng mối hiểm nghèo của thá»i chiến nà y, há» cÅ©ng sẽ chia sẻ thanh danh và hưởng thú vui thá»i bình cùng ta. Vả lại nữa, không ai có quyá»n dá»±a và o sá»± vắng mặt hay sá»± xa cách của ta để phiá»n nhiá»…u cÆ°á»›p bóc dân chúng và uy hiếp Ä‘Ã n bà con gái. Chỉ khi nà o ngÆ°ng và dẹp được nhÆ°ng bạo hà nh đó, há» má»›i có thể tá»± phụ giữ nổi chức vụ và bảo đảm an ninh cho cá nhân và gia đình há», bằng không, đừng mong gì ta dung thứ há».
Äó là những Ä‘iá»u ta muốn các ngÆ°Æ¡i phải biết.
Ngà y 3 tháng MÆ°á»i [âm lịch] năm Thái Äức (Tiếm vÆ°Æ¡ng Nhạc) thứ 11.15
BỘ BINH
Binh sÄ© Äà ng Trong Ä‘eo kiếm
Tác phẩm vẽ bằng chì và mà u nước 18.2 x 10.5 cm
do hoạ sÄ© William Alexander vẽ tại Tourane khi phái Ä‘oà n ghé lại Äà ng Trong tháng 6 năm 1793
trÃch từ William Alexander, an English Artist in Imperial China
Brighton Borough Council, 1981 tr. 21
15 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195-8
17
Theo những bức thÆ° của các giáo sÄ© đạo Thiên Chúa đã chứng kiến thì những Ä‘á»™i quân của Nguyá»…n Huệ được tuyển má»™ rất gấp rút. Hồi năm trÆ°á»›c, “Giáo sÄ© Le Roy đã tả đạo quân Quang Trung bao gồm cả ngÆ°á»i già lão, trẻ con trông giống má»™t toán bệnh nhân ốm yếu hÆ¡n là má»™t Ä‘oà n chiến binhâ€16. Má»™t lá thÆ° khác của giáo sÄ© Longer (13-5-1787) thì viết là “NgÆ°á»i bạn đồng sá»± trẻ của chúng tôi bắt buá»™c phải chạy bÆ¡i vì ngÆ°á»i ta bắt tất cả má»i ngÆ°á»i phải Ä‘i đánh nhau từ 15 tuổi trở lên. Những ngÆ°á»i già , Ä‘Ã n bà góa, và con gái cÅ©ng bắt Ä‘i sá»a cầu, Ä‘Æ°á»ng sá†17. Không những thế ngay cả sÆ° sãi cÅ©ng phải tòng quân và việc kiểm tra nhân số cÅ©ng rất nghiêm nhặt. Theo thÆ° của La Bartette gá»i cho Blandin ngà y 25 tháng 6 năm 1786 thì:
HỠđã phá hủy tất cả những giáo Ä‘Æ°á»ng đẹp nhất ở đây, há» cÅ©ng phá hủy tất cả chùa chiá»n và bắt tất cả những nhà sÆ° cầm vÅ© khà để ra tráºn.18
Do đó dẫu Nguyá»…n Huệ có thể táºp trung được má»™t số lượng binh sÄ© đông đảo trong má»™t thá»i gian ngắn ngủi nhÆ°ng hiển nhiên chỉ là má»™t Ä‘oà n quân ô hợp. Vả lại việc táºn dụng nhân lá»±c nhÆ° thế chắc chắn không thể biến há» thà nh má»™t Ä‘oà n quân thiện chiến vì nhân số không chÆ°a đủ mà đoà n quân còn nhiá»u vấn Ä‘á» khác nhÆ° huấn luyện, trang bị, y phục, thá»±c phẩm, thuốc men ... nếu chỉ trông cáºy và o dân chúng địa phÆ°Æ¡ng thì không thể nà o cung ứng nổi. Ngoà i ra trong nhiá»u năm chinh chiến liên miên, bao nhiêu trai tráng đã bị hết bên nà y đến bên kia bắt Ä‘i lÃnh cả rồi, thà nh phần còn sót lại chắc chẳng được bao nhiêu. Mặc dù việc táºn dụng nhân lá»±c Ä‘Æ°a và o quân ngÅ© vốn là thói thÆ°á»ng của Nam Hà 19, chúng ta có thể ngá» rằng những dữ kiện mà nhiá»u ngÆ°á»i nhìn thấy – kể cả các tà i liệu chép trong chÃnh sá» nÆ°á»›c ta – chÆ°a hẳn đã là sá»± thá»±c hoặc nếu đúng nhÆ° thế thì chỉ là hình ảnh mà Nguyá»…n Huệ muốn má»i ngÆ°á»i nhìn thấy
chứ thá»±c lá»±c của ông không phải nhÆ° váºy. Äó là má»™t hình thức nghi binh để ông có thể mở má»™t cuá»™c tấn công bất ngá» bằng những lá»±c lượng tinh nhuệ theo Ä‘Æ°á»ng rừng và đưá»ng biển mà địch không hay biết.
Những toán quân xung hãm nà y phần lá»›n là thân binh của Nguyá»…n Huệ, gồm ngÆ°á»i
Thượng và ngÆ°á»i Hoa, đánh cảm tá», lá»›p nà y chết, lá»›p khác xông lên. Nguyá»…n Huệ
16 Nguyá»…n Nhã, “Nguyá»…n Huệ, má»™t thiên tà i quân sự†Má»™t Nhóm Há»c Giả, Má»™t Và i Sá» Liệu vá» Bắc Bình
VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Calif: Äại Nam, 1992) tr. 97.
17 Nguyễn Nhã: sđd tr. 98 (Nguyên văn: Notre petit collège a été obligé de se diverger car on oblige tout le monde d’aller à la guerre depuis 15 ans et au-dessus. Les vieillards, les femmes veuves et les filles sont mêmes, obligés de réparer les ponts et les grands chemins ...)
18 Nguyễn Nhã: sđd tr. 98 (Nguyên văn: Ils ont déjà détruit ici toutes nos plus belles eglises, ils détruisent toutes les pagodes et obligent tout les bonzes à porter les armes et aller à la guerre ...)
19 Anthony Reid (1988: 164) In Cochin-China every man is a soldier. The commercial operations are performed by women (Ở Äà ng Trong tất cả Ä‘Ã n ông Ä‘á»u là lÃnh. Việc buôn bán do Ä‘Ã n bà đảm trách) trÃch lại của John White : A Voyage to Cochin-China (1824) tr. 261
18
luôn luôn có lối đánh “biển ngÆ°á»i†nhÆ° thế ở khắp má»i mặt tráºn, kể cả khi Ä‘em quân tấn công Nguyá»…n Nhạc ở Qui NhÆ¡n20. ChÃnh vì thế ông thÆ°á»ng bắt tất cả già trẻ lá»›n bé ra tráºn, có khi cả thà nh phần “vị cáºp cách†nghÄ©a là “trẻ conâ€. Vá»›i quan Ä‘iểm phải già nh chiến thắng bằng bất cứ giá nà o, Nguyá»…n Huệ không ngần ngại đốt phá, tà n sát nếu gặp chống cá»±, để tiêu diệt cÅ©ng có mà thị uy cÅ©ng có. Nắm vững quan Ä‘iểm ká»· luáºt là sức mạnh của quân Ä‘á»™i, ông hết sức gắt gao trong việc Ä‘iá»u quân và nổi tiếng là nghiêm minh.
THƯỢNG BINH
Binh sĩ Bắc Hà thế kỷ 18
Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hué, tr. 111
Khu vá»±c Äông Nam à và o cuối thế ká»· 18 không phải là những quốc gia có lãnh thổ hà nh chánh rõ rệt được qui định theo công pháp mà là những khu vá»±c ảnh hưởng của từng dòng há», khi mạnh thì bà nh trÆ°á»›ng, khi yếu thì co cụm. Nằm giữa những khu vá»±c đồng bằng dá»c theo duyên hải nÆ°á»›c ta và Xiêm La là má»™t khu vá»±c rừng núi rá»™ng lá»›n, trong đó những dân tá»™c cao nguyên sống rải rác, du canh. Bên cạnh sinh hoạt của từng bá»™ lạc, khu vá»±c nà y còn có má»™t hệ thống sÆ¡n lá»™ chằng chịt mà chỉ dân bản xứ má»›i am tÆ°á»ng. Nhiá»u Ä‘oà n thÆ°Æ¡ng nhân (caravan) đã sá» dụng hệ thống giao thông nà y để Ä‘i buôn tá»›i táºn Miến Äiện, Xiêm La và Nam Trung Hoa khiến cho sản phẩm từ vùng nà y có thể Ä‘em tá»›i vùng khác. Những thÆ°Æ¡ng nhân đó rất Ä‘a dạng bao gồm ngÆ°á»i Trung Hoa, ngÆ°á»i Thái, ngÆ°á»i Shan (?), ngÆ°á»i Bhamo (ở Miến Äiện). Mạng lÆ°á»›i buôn bán nà y quả là phức tạp hÆ¡n chúng ta tưởng.21 ChÃnh anh em Nguyá»…n Nhạc cÅ©ng là những đầu náºu trong những Ä‘oà n buôn nà y, thông thạo Ä‘Æ°á»ng sá, phong tục của vùng Tây nguyên và sá» dụng nhiá»u kinh nghiệm bản thân và o những tráºn đánh vá» sau. Những
20 Hai ba lần giáp công, Huệ cÅ©ng bị mất đến ná»a số quân (nghÄ©a là mất khoảng từ 3 đến 5 vạn ngÆ°á»i)
và phải lấy thêm lÃnh Thuáºn Hóa, bắt những kẻ vừa đủ 15 tuổi (Tạ Chà Äại TrÆ°á»ng, sÄ‘d tr 149)
21 David J. Steinberg (ed.): In Search of Southeast Asia (University of Hawaii Press 1987) tr. 52. Trong tráºn chiến Việt Nam gần đây, Bắc Việt cÅ©ng dá»±a trên mạng lÆ°á»›i thượng đạo để xây dÆ°ng má»™t hệ thống tiếp liệu và chuyển quân dÆ°á»›i cái tên Ä‘Æ°á»ng mòn HCM và TrÆ°á»ng SÆ¡n Äông, TrÆ°á»ng SÆ¡n Tây.
19
toán thÆ°Æ¡ng nhân đó cÅ©ng quen thuá»™c vá»›i những loại bùa chú, thuốc men, chất kÃch thÃch mà dân tá»™c thiểu số thÆ°á»ng dùng để chữa bệnh.
Sá» sách chép không đầy đủ nhÆ°ng nhà Tây SÆ¡n chắc chắn sá» dụng má»™t lá»±c lượng lá»›n những đồng bà o thiểu số, không phải chỉ trong vùng Qui NhÆ¡n mà gần nhÆ° toà n cõi Tây Nguyên, kể cả Nam Là o và bắc Campuchia ngà y nay 22. Căn cứ khởi nghÄ©a của há» nằm ở An Khê, thá»i đó gá»i là đèo Mang (có nghÄ©a là cổng theo tiếng Bahnar). Vùng đất ở phÃa đông đèo Mang gá»i là Tây SÆ¡n hạ đạo, còn vùng phÃa tây trở lên chen lẫn rừng ráºm núi cao gá»i là Tây SÆ¡n thượng đạo, má»™t khu vá»±c rá»™ng đến hÆ¡n 1500 km2 và trở thà nh má»™t căn cứ an toà n cho lá»±c lượng ban đầu từ 1771 đến 1773.23 Khi là m chủ luôn cả miá»n Bắc, ảnh hưởng của Nguyá»…n Huệ bao trùm luôn cả vùng Thượng Là o và đã nhiá»u lần Ä‘em quân tiêu diệt các dÆ° đảng của nhà Lê tại nÆ¡i đây.
Con Ä‘Æ°á»ng mòn nà y không chỉ là má»™t trục lá»™ giao thông mà đối vá»›i anh em Tây SÆ¡n, cả má»™t khu vá»±c phÃa Tây là má»™t địa bà n chiến lược vá»›i những sắc dân ngÆ°á»i Thượng và hà ng trăm, hà ng ngà n con voi, lÆ°u Ä‘á»™ng tÆ¡i những khu vá»±c cần thiết. CÅ©ng chÃnh trục lá»™ nà y Chế Bồng Nga đã nhiá»u lần Ä‘em quân sang bên Là o vòng xuống Quảng Oai đánh úp Thăng Long.24
TƯỢNG BINH
22 Và o thá»i đó các quốc gia chung quanh Việt Nam Ä‘á»u thần phục và Nguyá»…n Huệ tá»± coi nhÆ° là m chủ cả Ai Lao, Chiêm Thà nh (tức các sắc tá»™c Tây Nguyên, Nam Là o) và Cao Miên. Trong má»™t bức thÆ° gá»i quan nhà Thanh để nhá» trình lên vua Cà n Long lý do tại sao chÆ°a dùng ấn và ng má»›i được phong có câu:
“Duy Thăng Long tiá»n đại cố đô, vượng khà toả yết. Bá»™c (tiếng khiêm xÆ°ng) thuá»· doanh tân ấp vu Nghệ An, kiến láºp miếu triá»u Æ° vị, nghÄ© tức kỳ địa Æ°ng thụ phi hiển chi mệnh, dÄ© khải vô cùng chi cÆ¡, thả bản quốc phong vá»±c Æ° yên thủ trung, tây hữu Ai Lao, Nam hữu Chiêm Thà nh, Cao Miên chi thuá»™c ...â€
(惟?昇é¾Â´å‰ä»£æ•…都s,旺氣?鎖æ‡ã€‚åƒ•å§ ‹ç‡Ÿæ–°é‚‘W于乂安,建?立廟æœæ–¼?ä½ï¼Œå„—? 其地,膺å—?丕顯之命,以 啟無窮?之基?,且?本國å°?域?æ–¼?焉å–?ä ¸?,西有哀牢,å—有å 城ÂC高?綿之屬 ...) ... Còn nhÆ° Thăng Long là kinh đô cÅ© của các triá»u đại trÆ°?c, vượng khà đã tiêu tan hết rồi, kẻ hèn nà y má»›i xây má»™t ấp má»›i ở Nghệ An, kiến láºp triá»u đình, tông miếu, nÆ¡i đó hẳn là láºp được cÆ¡ nghiệp lá»›n lao, tÃnh cái kế mãi mãi, lại là nÆ¡i trung tâm của bản quốc, tây có Ai Lao, nam có Chiêm Thà nh, Cao Miên Ä‘á»u là thuá»™c quốc ... (Ngô Thì Nháºm tác phẩm, táºp I, tr. 690) Vá» sau Nguyá»…n Huệ lại cÅ©ng thân chinh Ä‘i dẹp dÆ° đảng nhà Lê tại Ai Lao và có những kế hoạch mở má»™t trục lá»™ Ä‘i vòng xuống đánh chặn Ä‘?á»ng rút lui của Nguyá»…n Ãnh
(Xem thêm “Bang Giao Xiêm Việt†và “Giấc Má»™ng Quang Trung†của Nguyá»…n Duy ChÃnh)
23 Anh Minh: Cần khôi phục di tÃch Tây SÆ¡n ThÆ°?ng Äạo (Báo Nhân Dân ngà y 16-7-2003 trang Văn
Hóa)
http://www.nhandan.org.vn/vietnamese...ankhoiphuc.htm
24 Äiểm đáng chú ý là những đạo quân nà y không phải do ngÆ°á»i Kinh chỉ huy, hoặc có thể là ngÆ°á»i ThÆ°?ng, hoặc ngÆ°á»i Tà u nên sá» ta chỉ chép những tên và chức vụ mà không có há», ngay cả tên cÅ©ng má»—i chá»— má»™t khác. Äô đốc Lá»™c, đô đốc Tuyết trông coi tả quân đánh từ biển và o sông Lục đầu, đô đốc Bảo và đô đốc Long (hay MÆ°u?) trông coi hữu quân cai quản Ä‘á»™i voi ngá»±a từ Là o đánh qua Hà Äông.
20
Má»™t trong những binh Ä‘á»™i quan trá»ng nhất của nhà Tây SÆ¡n nói riêng và của Äà ng Trong nói chung là tÆ°?ng binh. Miá»n nam có nhiá»u voi nhÆ°ng ngÆ°?i Việt không biết cách huấn luyện nên các vua chúa thÆ°?ng phải mua của lân bang hay đòi các thuá»™c quốc tiến cống. Giáo sÄ© Cristophoro Borri đã viết nhÆ° sau:
Có rất nhiá»u voi trong xứ Äà ng Trong, nhÆ°ng há» không dùng Ä‘?ợc vì chÆ°a biết cách bắt và huấn luyện. Vì thế phải Ä‘?a những con đã thuần thục và biết khuôn phép từ Campuchia là má»™t nÆ°?c láng diá»ng. Voi ở đây lá»›n gấp hai voi ở Ấn Ä‘á»™. Chân và vết chân nó để lại Ä‘o chừng má»™t piê rÆ°?i Ä‘?á»ng kÃnh. Răng thò ra từ miệng gá»i là ngà voi thì thÆ°?ng dà i tá»›i mÆ°?i bốn piê, đó là voi Ä‘?c. Còn voi cái thì ngắn hÆ¡n nhiá»u. Vì thế ngÆ°?i ta dá»… nháºn thấy voi ở xứ Äà ng Trong to lá»›n hÆ¡n nhÆ°ng voi ngÆ°?i ta vẫn dẫn Ä‘i diá»…u ở Âu châu: ngà chÆ°a được hai piê rÆ°?i.25
Và o thế ká»· 17, 18 khu vá»±c rừng núi bao gồm miá»n bắc Campuchia, Nam Là o và miá»n trung nÆ°?c ta còn nhiá»u loại voi lá»›n không nhÆ° giống voi cá» là loại voi nhá» hiện nay ta thÆ°?ng thấy.26 ChÃnh đó là những con voi Ä‘?ợc huấn luyện dùng trong tÆ°?ng binh mà ngÆ°?i ta miêu tả là mang cả đại bác.
Khi có chiến tranh và tráºn mạc thì ngÆ°?i ta nhấc mui (trên) bà nh Ä‘i để thà nh má»™t thứ chòi chở lÃnh giao chiến vá»›i ná», vá»›i súng và có khi vá»›i khẩu đại bác: voi không thiếu sức để mang nổi và là con váºt rất khoẻ, nếu không có gì khác. ChÃnh tôi (tức giáo sÄ© Borri) đã thấy má»™t con dùng vòi chuyên chÆ¡ nhÆ°ng váºt rất nặng, má»™t con khác chuyển má»™t khẩu súng lÆ¡n và má»™t con nữa má»™t mình kéo tá»›i mÆ°?i chiếc thuyá»n, chiếc ná» theo sau chiếc kia, giữa đôi ngà má»™t cách rất khéo và đ?a xuống biển ...27
Voi dùng trong chiến đấu cÅ©ng khác hẳn những con voi Ä‘?ợc thuần hoá để dùng trong các Ä‘oà n lÆ°u diá»…n hay trong lá»… lạc và cÅ©ng không giống nhÆ° má»™t gia súc mà nhiá»u dân
25 Cristophoro Borri, TÆ°á»ng Trình vá» Khu Truyá»n Giáo Äà ng Trong 1631 (USA: Thăng Long, không Ä‘á» năm) tr. 24
26 hình ảnh con voi mà hoạ viên William Alexander trong phái bá»™ Macartney ghé ngang Cá»a Hà n năm
1793 (Touron hay Tourane) vá»›i ngÆ°?i quản tÆ°?ng bé tà teo nằm trên đầu con váºt cho thấy thá»i kỳ đó con váºt nhà Tây SÆ¡n dùng trong chiến tranh lá»›n hÆ¡n các loại voi hiện nay. (Xem “Hoạ Cảnh vá» NgÆ°?i và Xứ Quảng Nam dÆ°?i thá»i Tây SÆ¡nâ€, Phan Lang, Việt Báo Kinh Tế số Tết Canh Thìn 2000, Cali. USA trang
47). Voi à châu cao tá»›i 3 thÆ°á»›c, nặng từ 3 đến 4 tấn (3-4000 kg),sống thà nh Ä‘Ã n. Voi Xiêm La (tức cùng giống dùng trong tÆ°?ng binh Äà ng Trong) to nổi tiếng và nhiá»u cái tên còn lÆ°u lại trong các Ä‘oà n xiếc và phim ảnh Tây phÆ°Æ¡ng hồi đầu thế ká»· 20 nhÆ° Queenie, Happy, Sally, Ziggy ... (Martin Hintz: Tons of Fun Training Elephants, 1982 tr. 30). Những giống voi lá»›n nhất thÆ°?ng tìm thấy ở Là o và Bắc Thái mà ngÆ°á»i ta miêu tả là cao đến 12-3 feet (gần 4 thÆ°?c), có lẽ là voi mà ngÆ°?i Âu Châu thấy ở Äà ng Trong thá»i Tây SÆ¡n.
27 Cristophoro Borri, sđd tr. 26
21
tá»™c dùng trong công việc hà ng ngà y. Nhiá»u khi ngÆ°?i ta chỉ cần so sánh Ä‘á»™i tÆ°?ng binh của má»™t quốc gia cÅ©ng đủ đánh giá sức mạnh quân sá»± của nÆ°?c ay và đoà n voi tráºn thÆ°?ng Ä‘?ợc dùng nhÆ° má»™t cách phô trÆ°?ng trong các buổi tiếp sứ thần nÆ°?c ngoà i. Những con voi tráºn có khi còn Ä‘?ợc mặc giáp bằng da hay kim loại và theo Maurice Collis, má»™t ngÆ°?i chuyên môn huấn luyện voi, thì “đây là những con váºt Ä‘?ợc Ä‘Ã o tạo để hung dữ theo lệnh lạc, sá» dụng nhÆ° má»™t mÅ©i xung kÃch trong chiến đấu và cÅ©ng là má»™t sát thủ giết ngÆ°?i bằng cách tung lên, dà y đạp, xé nát (đối phÆ°?ng) má»™t cách thÃch thú nhÆ° trẻ conâ€28.
Tôn SÄ© Nghị29 cÅ©ng biết tiếng voi tráºn của Nguyá»…n Huệ nên khi Ä‘?a ra 8 Ä‘iá»u quân luáºt, y đã há»c theo phép đánh của ngÆ°?i xÆ°a để chống lại tÆ°?ng binh:
... Äiá»u thÆ° 4: NgÆ°?i Nam khi ra tráºn hay dùng voi. Voi không phải là món ngÆ°?i Thanh quen thạo, há»… gặp voi thÆ°?ng cứ chạy Ä‘i trÆ°?c. NhÆ°ng nà o có biết sức voi dẫu lá»›n, chung qui vẫn là con váºt có huyết khÃ, không thể Ä‘?Æ¡ng nổi vá»›i đồ dẫn há»a của ta. Váºy há»… thấy voi ra tráºn nếu xa thì bắn bằng súng, nếu gần thì trị bằng dao và cung khiến voi bị thÆ°?ng, Ä‘au phải chạy quay lại, rồi tá»± già y đạp lẫn nhau. Quân ta (Thanh) thÆ°a cÆ¡ ấy mà tấn công, tất thắng không còn phải ngá» nÆ°a …30
Thá»±c ra quân Thanh cÅ©ng có khá nhiá»u kinh nghiệm vá»›i việc chống lại voi chiến vì vùng Vân Nam cÅ©ng có voi và trong lịch sá» há» cÅ©ng đã có khi Ä‘iá»u Ä‘á»™ng tÆ°?ng binh. Ngay từ thá»i trung cổ, quân Nguyên cÅ©ng đã hai lần đụng Ä‘á»™ vá»›i voi của Äại Việt và của Pagan (Miến). Tuy lúc đầu quân Mông Cổ có hoảng hốt nhÆ°ng khi há» rút và o rừng thì cung liên hợp (composite bow) của há» lÆ¡i thế hÆ¡n nên voi bị thÆ°?ng quay ngÆ°?c lại.31 Quân Nguyên dùng tên lá»a và vÅ© khà nhá»n đánh bại Ä‘oà n voi của nhà Trần năm
1257 rồi sau đó quân Minh cũng đã đánh thắng 15 vạn quân Maw Shan và 100 con voi bằng súng và hoả tiễn.32
28 ... an animal trained to be obediently ferocious, in battle to wield a mightly sword, and, as an executioner, to kill men by tossing, trampling, and rending them. Such monsters relished a bran mash flavored with babies ... Ping Amranand và William Warren: The Elephant in Thai Life & Legend
(Bangkok: Monsoon Editions Ltd, 1998) tr. 58
29 Tôn SÄ© Nghị (å«å£«æ¯… - 1720-1796), tổng đốc LÆ°?ng Quảng
30 Hoa Bằng, Quang Trung Nguyễn Huệ, anh hùng dân tộc 1788-1792 (Saigon: Thư Lâm, 1958) tr. 160
31 Theo Marco Polo, quân Nguyên trong tráºn đó bắt Ä‘?ợc của ngÆ°?i Miến hÆ¡n hai trăm con voi. David
Nicolle, The Mongol Warlords (1990) tr. 70
32Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern
Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)†Journal of Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003) tr. 500
22
Trong cuá»™c chiến tranh vá»›i Miến Äiện trÆ°?c khi sang nÆ°?c ta không lâu, quân Thanh đã há»c táºp khá nhiá»u và Tôn SÄ© Nghị cÅ©ng từng Ä‘i theo Ä‘oà n quân viá»…n chinh nên không xa lạ gì vá»›i voi chiến. Äối vá»›i binh sÄ© chÆ°a từng trông thấy con váºt khổng lồ nà y, việc kinh hoà ng là điá»u Ä‘?Æ¡ng nhiên, nhất là nhiá»u khi ngÆ°?i ta đồn đãi những Ä‘iá»u quá sá»± tháºt.33
THUỶ BINH
Khi ngÆ°?i Việt còn Ä‘?nh cÆ° tại miá»n Bắc, kỹ thuáºt Ä‘i biển của ta chÆ°a có gì khởi sắc mặc dù đã nói đến biển cả từ những truyá»n kỳ thá»i Hùng VÆ°?ng. Hai tráºn đại thắng của Ngô Quyá»n và của Trần Quốc Tuấn Ä‘á»u xảy ra trên sông, nÆ¡i giáp giá»›i vá»›i biển chứ không phải ở ngoà i khÆ¡i. Mãi tá»›i Ä‘?i nhà Hồ, con trÆ°?ng của Hồ Quà Ly là Hồ Nguyên Trừng má»›i bắt đầu đóng những chiến thuyá»n loại lá»›n. Vá»›i thói quen sống biệt láºp thà nh từng là ng xã, sinh hoạt kinh tế, văn hoá, xã há»™i, chÃnh trị của dân miá»n Bắc thu hẹp trong má»™t không gian nhá». Má»—i là ng là má»™t Ä‘?n vị tá»± túc vá» má»i mặt mà không cần phải giao tiếp vá»›i khu vá»±c khác.
Trái lại các vÆ°?ng quốc ở Äà ng Trong đã có những quá khÆ° rất oai hùng liên quan đến mặt biển, má»™t phần vì truyá»n thống há»c há»i của các nÆ°?c ở vùng Äông Nam và Nam Ã, phần khác vị trà đ?a lý là bao lÆ¡n trông ra đại dÆ°?ng, nÆ¡i qua lại của má»™t hải lá»™ đã nổi danh là Con Ä?á»ng Gia Vị (Spice Route) ngay từ thá»i thÆ°?ng cổ.
Thuyá»n chiến Ä‘?i Lê
Mẫu sơn son, thếp và ng thế kỷ 19 đặt tại chùa Keo, Thái Bình
Arts and Handicrafts of Viet Nam, tr. 54
Vá» kỹ thuáºt, ngÆ°?i Chiêm Thà nh đã biết dùng thuyá»n nhẹ dà n thà nh thế tráºn tấn công những tà u buôn từ lâu. NgÆ°?i Chăm có má»™t Ä‘á»™i hải thuyá»n hùng háºu và những thủy
33 “ ... ngÆ°á»i ta đồn trong quân rằng voi còn giá»i cả kiếm thuáºt (swordmanship). Vòi nó Ä‘Æ°?c bao bằng giáp dẻo lắp Ä‘ao cong nhÆ° lÆ°?i liá»m hay lắp nhÆ°ng Ä‘oản Ä‘ao tẩm thuốc Ä‘á»™c hoặc gai nhá»n†John Steward, tr. 60
23
thủ can trÆ°?ng thÆ°?ng liá»u mạng xông xáo trên biển cả để buôn bán và chiến đấu. Kiểu mẫu tà u chiến của ngÆ°?i Chăm có hình dáng tÆ°?ng tá»± nhÆ° của thuyá»n vùng Nam DÆ°?ng mà hien nay chúng ta còn thấy dấu vết để lại nÆ¡i các thuyá»n trạm trổ mỹ thuáºt của ngÆ°?i Thái Lan trong những cuá»™c Ä‘ua thuyá»n. Theo những hình ảnh mà ngÆ°?i Âu Châu vẽ lại vá» chiến thuyá»n của Äà ng Trong, đó là má»™t loại thuyá»n chèo tay, mÅ©i ngẩng cao, trạm trổ và trang trà hoa văn kỳ dị, thân thon và dà i đủ biết có thể lÆ°?t sóng vá»›i tốc Ä‘á»™ cao.34 Äể gia tăng sức chịu Ä‘?ng khi đụng và o nhau, mÅ©i thuyá»n dùng trong chiến đấu thÆ°?ng ghép thêm những thanh gá»— chéo vẫn còn thấy ở các thuyá»n nÆ¡i cá»a sông vùng Quảng Äông.35
Những chiến thuyá»n đó không chở Ä‘?ợc nhiá»u nhÆ°ng hiệu quả khi tấn công bất ngá» những thÆ°?ng thuyá»n hay tà u lá»›n trong đêm tối, chiến thuáºt quen thuá»™c vá»›i ngÆ°?i Chiêm Thà nh từ lâu mà Nguyá»…n Huệ thÆ°?ng sá» dụng. Tuy không có những tà i liệu nà o miêu tả chÃnh xác các kiểu thuyá»n của Tây SÆ¡n, chúng ta có thể tin rằng chiến thuyá»n và o thế ká»· 18 ở Äà ng Trong cÅ©ng tÆ°?ng tá»±, khác nhau há»a chăng là số lÆ°?ng, chiến thuáºt hay cách Ä‘iá»u Ä‘á»™ng mà thôi.
Do ảnh hÆ°?ng của văn minh hải đảo Malaysian, thủy thủ vùng Äông Nam à nói chung và thủy thủy ngÆ°?i Chiêm Thà nh nói riêng có thể ra khá»i bá» bể hà ng ngà n dặm chẳng cần hải bà n hay hải đồ, chỉ dá»±a theo mà u sắc của những đám mây, mà u nÆ°?c biển và độ sóng, giÆ°?ng buồm nÆ°?ng theo sức gió và nhìn sao để lấy hÆ°?ng. Chỉ cần tìm hiểu các loà i chim biển và rong biển há» gặp, ngÆ°?i Chăm có thể nháºn biết những hòn đảo còn cách xa đến 30 dặm và kiến thức vá» biển cả Ä‘?ợc truyá»n miệng từ Ä‘?i nà y sang Ä‘?i khác theo kiểu cha truyá»n con nối.36 PhÆ°?ng thức và kỹ thuáºt đóng
34 Les Grands Dossiers de L’Ilustration L’Indochine, Histoire d’un Siècle 1843-1944 (Paris: Le Livre de Paris, 1995) tr. 27. Tấm hình vẽ má»™t chiếc thuyá»n mÅ©i cong, có 32 ngÆ°á»i lÃnh và má»™t khẩu đại bác, má»—i bên hông có 12 mái chèo, thuyá»n thân dà i và nhá»n có chú thÃch là Embarcation Annamite Armée en Guerre de l’escorte des ministres Annamites (tức phái bá»™ Phan Thanh Giản).
Li Tana trong má»™t bà i viết cÅ©ng nói là “tam bản đầu to của An Nam†đ?ợc bá»c và i lá»›p da bò chÆ°a thuá»™c vá»›i mÅ©i thuyá»n cao hÆ¡n Ä‘uôi nhằm mục Ä‘Ãch phòng thủ … Li Tana, â€Thuyá»n và Kỹ Thuáºt đóng thuyá»n ở Äà ng Trong cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19†– Ä?c Hạnh dịch, Tạp Chà Nghiên Cứu và Phát Triển, số
4(38). 2002 tr. 79.
35 ... Ngà nh nghệ thuáºt Ä‘á»™c đáo của ngÆ°á»i Äà ng Trong có thể coi là tuyệt vá»i và o thá»i buổi hôm nay là kỹ thuáºt đóng tà u mà không tuỳ thuá»™c chút nà o và o phẩm chất và tầm cÆ¡ của loại gá»— dùng trong mục tiêu đó. NhÆ°ng chiếc thuyá»n chèo tay để Ä‘i chÆ¡i quả là khéo léo. NhÆ°ng con tà u đó, dà i từ 50 đến 80 feet (15 đến 24 mét), lắm khi chỉ Ä‘á»™c có năm mảnh ván ghép lại, má»—i thanh dà i suốt tÆ° đầu nỠđến đầu kia, cạnh ghép bằng má»™ng, gắn khÃt khao chặt chợm bằng chốt gá»—, buá»™c vá»›i nhau bằng lạt tre chứ không cần phải có sÆ°?n hay khung gá»— nà o khác. MÅ©i và đuôi thuyá»n ngá»ng lên khá cao, chạm khắc thà nh những thuá»· quái hình rồng, thuồng luồng, trang tri bằng sÆ¡n hay thếp và ng. John Barrow: A Voyage to Cochinchina
(1806) bản in lại (Kuala Lumpur : Oxford University Press, 1975) tr. 318-9.
36 Lyda Norene Shaffer: Maritime Southeast Asia to 1500 (New York: M.E. Sharpe, Inc. 1996) tr. 11-2.
24
thuyá»n của há» cÅ©ng rất Ä‘á»™c đáo và ngÆ°?i Việt chúng ta đã kế thừa khá nhiá»u truyá»n thống của há». Những con số chúng ta còn ghi nháºn Ä‘?ợc cho thấy tốc Ä‘á»™ đóng thuyá»n rất đáng kể cho thấy và o thá»i kỳ nà y miá»n Nam Việt Nam có những phát triển kỹ thuáºt mà nhiá»u Ä‘iá»u đến nay vẫn chÆ°a khám phá hết.37
Thuyá»n bè Äà ng Trong trên sông Faifo
Tranh mà u nư?c của W. Alexander (1793) Barrow, John. A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 320
Những thuyá»n đó khác hẳn những thuyá»n buôn hay tà u chiến của ngÆ°?i Trung Hoa
(junks), trông nặng ná», thô kệch, tuy trang bị nhiá»u đại pháo hÆ¡n nhÆ°ng thiếu linh Ä‘á»™ng, khó xoay trở. CÅ©ng nhÆ° ngÆ°?i Chiêm Thà nh, Nguyá»…n Huệ rất chú trá»ng đến chiến thuyá»n và cÅ©ng có hai loại: thuyá»n lá»›n để chở quân, lÆ°?ng thá»±c, váºt liệu và tà u nhá» nhẹ và linh Ä‘á»™ng đùng để bao vây, tấn công và xung kÃch. Äá»™i chiến thuyá»n đó rất đông, Ãt ra cÅ©ng và i trăm, có khi lên hà ng ngà n. Äó cÅ©ng là lý do tại sao thủy quân thá»i Tây SÆ¡n có má»™t vị trà đáng kể, phù hợp vá»›i những gì sá» sách đã cho ta biết, Nguyá»…n Huệ luôn luôn dùng binh thần tốc, bất ngá», áp đảo và tiến đánh cÅ©ng nhÆ° rút lui rất nhanh.
Trong nhiá»u thế ká»· tuy nạn cÆ°?p biển có hoà nh hà nh nhÆ°ng cÅ©ng không trở thà nh má»™t lá»±c lÆ°?ng đáng kể vì thiếu má»™t căn cứ địa để trốn tránh khi bị săn Ä‘uổi. Thế nhÆ°ng đến cuối thế ká»· thứ 18, Nguyá»…n Huệ đã nhìn ra Ä‘?ợc tiá»m năng và vai trò của há» nên đã
37 Theo Biên Niên nhà Nguyá»…n, từ 1778 đến 1819, Nguyá»…n Ãnh đóng 235 ghe bầu (kiểu Chăm-Mã Lai prahu), 460 sai thuyá»n (thuyá»n chèo loại lá»›n hÆ¡n), 490 chiến thuyá»n, 77 đại chiến thuyá»n, 60 thuyá»n lá»›n nhá» kiểu phÆ°Æ¡ng Tây hay là thuyá»n buồm dá»c, 100 ô thuyá»n và 60 lê thuyá»n (thuyá»n chèo có chạm khắc và trang trÃ) tạo nên tổng số là 1482 chiếc ( Li Tana: Thuyá»n và Kỹ Thuáºt đóng thuyá»n ở Äà ng Trong cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19 (Ä?c Hạnh dịch). Huế: Tạp Chà Nghiên Cứu và Phát Triển, số 4(38).
2002 tr. 81.
25
thu dụng và trở thà nh má»™t vị thủ lãnh táºp hợp Ä‘?ợc nhiá»u nhóm khác nhau, phân chia má»—i nhóm má»™t lãnh bà n hoạt Ä‘á»™ng, chỉ đạo các chiến dịch và cho há» nÆ¡i trú ẩn. Robert J. Antony đã nháºn ra rằng ở cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19, cÆ°?p biển đã táºp há»p thà nh má»™t và i nhóm, có đến hà ng ngà n chiến thuyá»n, tổng cá»™ng đến hÆ¡n 7 vạn ngÆ°?i.38 Dian Murray cÅ©ng tÆ°?ng thuáºt khá chi tiết vá» những thủ lãnh mà Nguyá»…n Huệ chiêu dụ Ä‘?ợc căn cứ trên những tấu triệp của nhà Thanh (văn thÆ° các quan tâu vá» triá»u) còn giữ trong Quân CÆ¡ Xứ. Những tên tuổi của há» giải thÃch Ä‘?ợc phần nà o mot số “đô đốc†chỉ có tên mà không có há» trong danh sách các tÆ°?ng lãnh:
... Äối vá»›i đám hải khấu lẻ tẻ vùng Quảng Äông, Phúc Kiến, Chiết Giang và Giang Tô, Nguyá»…n Văn Huệ Ä‘?ợc gá»i là Äại Ca Việt Nam, là ngÆ°?i bán những đồ há» cÆ°?p Ä‘?ợc và chia cho há» từ 20 đến 40% số tiá»n. Những bá»n cÆ°?p lá»›n cÅ©ng Ä‘?ợc Hoà ng đế che chÆ¡ vì há» không những Ä‘?ợc phép neo thuyá»n tại vùng biên giá»›i (Trung Hoa và Äại Việt) để tuyển quân và trá»™m lÆ°?ng thá»±c mà còn có thể dùng Việt Nam nhÆ° má»™t “sà o huyệt†để rút vá». Bá»n hải khấu đó coi nhà vua nhÆ° chủ nhân của há» vì dÆ°?i thẩm quyá»n của ông há» có thể thu hoạch nhiá»u nguồn lợi tÆ° biển cả.39
Ngay từ những ngà y đầu đầu anh em Nguyá»…n Nhạc đã đặc biệt chú trá»ng đến vai trò của thủy quân, má»™t phần cÅ©ng vì bản chất của dân Ä‘?a phÆ°Æ¡ng sống liá»n vá»›i bể cả, má»™t phần vì và o thế ká»· thứ 18 việc phát triển Ä‘?á»ng biển Ä‘ang lên đến cao Ä‘á»™. HỠđã sá» dụng má»™t số lá»›n thÆ°?ng nhân Hoa kiá»u – kiêm nghá» cÆ°?p biển – mà chÃnh sá» Việt Nam còn ghi chép. Äó là Táºp Änh (集äº) và Lý Tà i (æŽ?æ‰) gia nháºp quân Tây SÆ¡n và o khoảng cuối năm 1773. Hai ngÆ°?i nà y chiêu má»™ má»™t số ngÆ°?i Hoa tổ chức thà nh Trung NghÄ©a Quân và Hoà NghÄ©a Quân. Hai đạo quân nà y rất dữ tợn, sá» nhà Nguyá»…n chép là :
... Lại lấy ngÆ°?i thổ trÆ°?c cao lá»›n, cạo đầu dóc tóc, lẫn lá»™n vá»›i ngÆ°?i Thanh. Lúc đánh thì cho uống rÆ°?u say, cởi trần, Ä‘eo giấy và ng giấy bạc và o cổ, để tỠý là tất chết; thÆ°?ng là m quân tiá»n xung, quan quân không thể chống Ä‘?ợc ...40
38 Robert J. Antony: sđd tr. 20
39 To the petty pirates of Kwantung, Fukien, Chekiang, and Kiangsu, Nguyen Van Hue was the “Big Boss of Yueh-nan†(Yueh-nan ta-lao-pan ç²µå—å¤§Ëœæ¿ ) who sold their booty and gave them between 20 and
40 percent of the profits. The big pirate gangs also benefited from the Emperor’s rule, because he not only allowed them to anchor in the border area to gather recruits and steal food, but also let them use Vietnam as a “nest†to which they could retreat. These pirates accepted the Emperor as their master because under his authority they were able to reap great profits from the sea (Na Ngạn Thà nh [那ß彦æˆ]: The collected memorials of Na-yen-ch’eng 1834, Äà i Bắc 1974, trÃch lại theo Dian H. Murray: sÄ‘d. tr. 40-41)
40 Quốc Sá» Quán triá»u Nguyá»…n: Äại Nam Liệt Truyện, táºp II (Huế: nxb Thuáºn Hoá, 1997) tr. 524
26
Một trong những danh tư?ng của Nguyễn Huệ xuất thân cư?p biển là Trần Thiêm Bảo
(陳添ä¿). Theo tà i liệu Dian Murray trÃch từ tấu triệp trong Quân CÆ¡ Xứ của nhà Thanh thì Trần là m nghỠđánh cá ở vùng Liêm Châu (廉州), Quảng Äông cùng vá»›i vợ và hai con trai. Tháng 10 năm 1780, thuyá»n của y bị bão thổi dạt xuống phÆ°?ng Nam nên cÆ° ngụ luôn tại đó sinh hoạt khu vá»±c gần Thăng Long. Năm 1783, gia Ä‘nh y đầu nháºp Tây SÆ¡n, Ä‘?ợc phong chức tổng binh và tham gia cuá»™c hà nh quân chống lại há» Trịnh. Theo lá»i khai của Trần Thiêm Bảo thì y Ä‘?ợc ngÆ°?i tà i công cÅ© là LÆ°?ng Quà HÆ°ng (æ¢â€¹èˆˆÂ») tiến dẫn và cả hai cùng tham gia tráºn đánh chiếm Thuáºn Hoá năm
1785. LÆ°?ng Quà HÆ°ng Ä‘?ợc phong tÆ°?c Hiệp Ä?c Hầu (åˆ?德侯?) và đ?ợc ban má»™t quả ấn khắc “súc hữu đầu phát†(è“„~有é ª髮) nghÄ©a là đ?ợc quyá»n để tóc dà i.41
Trong những năm sau đó, khi Nguyá»…n Huệ ở và o thế lÆ°?ng đầu thá» Ä‘?ch, ông cà ng gấp rút tiến hà nh tổ chức quân Ä‘á»™i kể cả việc dùng tiá»n để mua chuá»™c các nhóm hải phỉ. Trần Thiêm Bảo láºp Ä‘?ợc nhiá»u công lao nên Ä‘?ợc thăng lên má»™t vị trà quan trá»ng, Ä‘?ng đầu má»i nhóm cÆ°?p biển khác. Theo tà i liệu của Thanh triá»u, Trần Ä‘?ợc phong là m Tổng Binh Bảo Ä?c Hầu, dÆ°?i tay có đến sáu chiến thuyá»n, chỉ huy má»™t đạo quân trong đó có 200 quân ngÆ°?i Việt. Chỉ trong mấy tháng, Tổng Binh Bảo đã chiêu táºp Ä‘?ợc tất cả các nhóm hoạt Ä‘á»™ng trong vùng biển đông và vịnh Bắc Việt, xây dá»±ng cho Nguyá»…n Huệ má»™t lá»±c lÆ°?ng thuá»· binh đáng kể. Trong số các thủ lãnh, kiệt hiệt nhất có hai ngÆ°?i là LÆ°?ng Văn Canh (æ¢?¶庚) và Phà n Văn Tà i (樊?æ–‡æ‰). LÆ°?ng Văn Canh gốc là ngÆ° phủ ở Tân Há»™i (新會), bị cÆ°?p biển bắt hồi 1786 rồi gia nháºp bá»n há», khi vỠđầu quân Ä‘?ợc Trần Thiêm Bảo phong cho là m thiên tổng (lieutenant). Phà n Văn Tà i gốc ngÆ° phủ Æ¡ Lục Thuá»· (陸¤水?), Quảng Äông, cÅ©ng theo nghá» cÆ°?p biển từ năm 1786, Ä‘?ợc phong chức chỉ huy (commander).
Äến năm 1788, Nguyá»…n Huệ đã dứt tình vá»›i Nguyá»…n Nhạc ở phÆ°?ng Nam lại bị áp lá»±c từ phÆ°?ng Bắc khi nhà Thanh chuẩn bị Ä‘em quân sang đánh, ông cà ng gấp rút tổ chức thuá»· quân để đối phó vá»›i tình hình ngà y cà ng quyết liệt. Tổng binh Bảo Ä‘?ợc cấp thêm
16 đại thuyá»n nữa và phÆ°?ng tiện để tuyển má»™ thêm quân. Nhá» thế, Trần Thiêm Bảo chiêu dụ Ä‘Æ°?c hai đám giặc do Mạc Quan Phù (莫œ?¯扶) và Trịnh Thất (é„A七) Ä‘?ng đầu. Mạc Quan Phù ngÆ°?i Toại Khê (é‚?溪) , bị bắt cóc trong khi Ä‘i đẵn gá»—, gia nháºp cÆ°?p biển năm 1787. Năm 1788, y liên kết vá»›i Trịnh Thất và cả hai Ä‘?ợc Trần Thiêm Bảo chiêu má»™, phong cho là m tÆ°?ng quân. Trần Thiêm Bảo có nhắc đến hai ngÆ°?i “ra biển chiến đấu nhiá»u lần, khi trở vá» Việt Nam có Ä‘em biếu lụa là , vải vóc và tiá»n bạc ngoại quốcâ€. Những chức vụ của má»™t số cấp chỉ huy cho ta thấy há» không phải chỉ có danh hiệu hà m mà thá»±c sá»± đóng má»™t vai trò trong tổ chức quân sá»± của vua Quang Trung. Nhà Nguyá»…n sau nà y cố gán cho há» cái tên cÆ°?p biển không ngoà i mục Ä‘ch hạ thấp sá»± chÃnh thống của nhà Tây SÆ¡n chỉ cốt để thay thế ho là m phiên thuá»™c của Trung Hoa.
41 Dian Murray: sđd tr. 36
27
VŨ KHÃ
Theo sách sá» còn ghi chép, ngoà i những loại võ khà thông dụng nhÆ° kiếm kÃch, cung ná», gÆ°?m Ä‘ao, quân Tây SÆ¡n có nhiá»u loại súng ống bao gồm cả súng đại bác và súng Ä‘iểu thÆ°?ng (súng chim). Súng đại bác Ä‘?ợc dùng để phòng thủ, nếu Ä‘?a ra tráºn thì dùng voi kéo hay chở. Việc chở súng trên lÆ°ng voi và đội hình dùng voi xung phong không phải là sáng kiến của Nguyá»…n Huệ mà là má»™t truyá»n thống khá lâu Ä‘?i ở khắp vùng Äông Nam Ã. Trong những tráºn đánh của Xiêm La và Miến Äiện chúng ta cÅ©ng thấy há» sá» dụng chiến thuáºt nà y. Không nói gì vá» sau khi hỠđã trở thà nh má»™t lá»±c lÆ°?ng đáng kể, ngay từ những ngà y đầu còn ở tại căn cứ nÆ¡i núi rừng, há» cÅ©ng đã có súng. Trong má»™t lá thÆ° của giáo sÄ© Diégo de Jumilla viết 15 tháng 2 năm 1774 cÅ©ng kể lại là khoảng đầu tháng 4 năm 1773 ông ta đã thấy những ngÆ°?i lÃnh Tây SÆ¡n xuống chợ “kẻ Ä‘eo gÆ°?m, ngÆ°?i mang cung tên, lại có ngÆ°?i mang súngâ€.42
Má»™t trong những câu há»i lá»›n mà nhiá»u sá» gia tránh né không muốn Ä‘á» cáºp đến là võ khà vẫn Ä‘?ợc của quân Tây SÆ¡n gá»i là “há»a hổ †thá»±c sá»± đó là gì.
... Vá» há»a lá»±c, Quang Trung có khà giá»›i lÆ¡i hại nhất là ống phun lá»a tục gá»i là hổ lá»a và lá»±c lÆ°?ng xung kÃch lợi hại nhất là voi tráºn. … Há» chỉ dùng các ống phóng là m lợi khÃ. Thứ lợi khà ấy cÅ©ng gá»i là hổ lá»a. Trong khi hai bên giáp nhau, trÆ°?c hết há» dùng váºt ấy đốt cháy quần áo ngÆ°?i ta để cho ngÆ°?i ta phải lui …43
Nhiá»u ngÆ°?i khẳng Ä‘?nh rằng đây là má»™t loại súng phun lá»a. Thá»±c ra, muốn phun Ä‘?ợc lá»a ngÆ°?i ta phải có những loại chất lá»ng hoặc hÆ¡i có Ä‘á»™ bắt lá»a cao (chẳng hạn nhÆ° xăng hay dầu ngà y nay) và sức ép mạnh để tống nhiên liệu vá» phÃa trÆ°?c. Và o thế ká»· thứ 18 chúng ta chÆ°a có loại chất lá»ng nà o có đủ những Ä‘iá»u kiện đó. Vả lại dẫu có súng phun lá»a, vá»›i sức ngÆ°?i thì cÅ©ng không thể nà o phun Ä‘?ợc xa, chÆ°a tá»›i gần Ä‘?ch e rằng đã bị súng và cung ná» của há» tiêu diệt trÆ°?c. Hai tác giả Nguyá»…n LÆ°?ng BÃch và Phạm Ngá»c Phụng thì lại giải thÃch rằng há»a hổ chÃnh là đuốc mà quân Tây SÆ¡n chế tạo ra từ những ngà y đầu tiên.44
Thế nhÆ°ng ngay từ nhiá»u thế ká»· trÆ°?c, những đám hải khấu đã biết dùng má»™t loại bom là m bằng bình đất nung, miệng hẹp trong chứa thuốc súng và mieng, ném ra nhÆ° má»™t loại lá»±u đạn chế tạo giản dị. Loại bom nà y gần đây đã Ä‘?ợc tìm thấy nÆ¡i biển Äà i
42 Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch – Phạm Ngá»c Phụng. Tìm Hiểu Thiên Tà i Quân SÆ° của Nguyá»…n Huệ (nxb QDND
1971) tr. 33
43 Nguyá»…n Nhã “Nguyá»…n Huệ, má»™t thiên tà i quân sÆ°â€. Má»™t nhóm há»c giả (Äại Nam: Má»™t và i sá» liệu vá»
Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ, 1992) tr. 98-99
44 Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch – Phạm Ngá»c Phụng, sÄ‘d tr. 38
28
Loan do quân của Trịnh Thà nh Công sá» dụng khi tấn công quân Hòa Lan.45 Dian Murray cÅ©ng Ä‘á» cáºp đến việc hải phỉ dùng những loại miểng vụn của nồi sắt hay Ä‘inh, có khi còn dùng tiá»n đồng hay các loại bình chứa. Há» cÅ©ng hay đánh há»a công bằng thuyá»n chất đầy đồ dẫn há»a xông thẳng và o Ä‘?ch hoặc ném những loại pháo bằng ống tre để đánh gãy cá»™t buồm.
Má»™t loại võ khà đặc biệt khác cÅ©ng có tác dụng tÆ°?ng tá»± mà đám giặc biển cÅ©ng thÆ°?ng dùng là những bình đất nung chứa thuốc súng trá»™n rÆ°?u mạnh. Diêm sinh Ä‘?ợc chứa và o nắp bình, treo sẵn, khi xáp tráºn sẽ ném lên sà n tà u Ä‘?ch, bình sẽ vỡ và bén lá»a.46 Ngoà i ra chúng ta không thể không nhắc đến má»™t loại há»a tiá»…n hình đầu quạ, thân bằng tre có nhồi thuốc súng. Bốn ống phun ở Ä‘uôi có thể đẩy loại tên lá»a nà y bay xa đến 300 mét và thÆ°?ng Ä‘?ợc dùng để đốt phá doanh trại hay tà u bè của đối phÆ°?ng đã khá phổ biến và thông dụng từ trÆ°?c thế ká»· 17.
Bom của hải phỉ dùng đ?i Thanh
Bình đất nung đ?ng thuốc súng, miểng sắt, sức nổ rất mạnh
A Journey into China’s Antiquity, tr. 165
Những loại đạn phóng nhÆ° thế cÅ©ng đã Ä‘?ợc quân Mông Cổ dùng trong những cuá»™c tấn kÃch Nháºt Bản và các quốc gia vùng Äông Nam à mà sá» sách còn ghi chép. Việc sá» dụng thuốc súng và o trong những loại súng phóng tay (hand-held projectile weaponry) đã Ä‘?ợc dùng khá rá»™ng rãi trên bá»™ cÅ©ng nhÆ° trên biển và o thá»i kỳ đó nhÆ°ng
45 Bức hình của loại “bom†nà y có trong A Journey Into China’s Antiquity (V. 4) của National Museum of Chinese History (Beijing: Morning Glory Publishers 1997) tr. 165 dÆ°á»›i nhan Ä‘á» 159. Military “national surname bottleâ€, Qing Dynasty
46 Dian Murray, sđd. tr. 97
29
cụ thể loại võ khà đó ra sao thì chÆ°a thấy ai Ä‘á» cáºp đến.47 Tà i liệu duy nhất miêu tả sÆ¡ qua chỉ Ä‘?ợc thấy trong tá» biểu của Nguyá»…n Huy Túc nhÆ° sau:
Tháng 6 năm thứ 51 (tức năm BÃnh Ngá» 1786) Nguyá»…n Nhạc, Nguyá»…n Văn Huệ công thà nh, nghe nói có đến hÆ¡n 5 vạn quân, khà giá»›i của chúng phần lá»›n là giáo mác và há»a đồng (ç«?ç’?), còn có tên là hoả hổ (ç«?虎), có bầu (nguyên văn doanh bả 盈把) lá»›n, dà i chừng má»™t thÆ°?c (khoảng 30 cm), khi lâm tráºn phun lá»a, trong ống tống nhÆ°a thông ra, trúng phải đâu, láºp tÆ°c bốc cháy, có cả hoả pháo nhÆ°ng không nhiá»u …48
Xem nhÆ° thế, rất có thể quân lÃnh của Nguyá»…n Huệ đã sÆ° dụng má»™t loại súng phóng loại nà y để tấn công và đốt cháy đồn quân Ä‘?ch dÆ°?i cái tên “há»a hổ â€.
Má»™t giả thuyết khác mà chúng tôi Ä‘?a ra là ở và o thá»i kỳ nà y ngÆ°?i ta đã biết chế tạo má»™t loại há»a tiá»…n đốt theo hai giai Ä‘oạn (two-stage rocket) gá»i là “há»a long†(fire- dragon). Con rồng lá»a là má»™t loại ống phóng có bốn há»a tiá»…n ở thân chÃnh, khi cháy hết sẽ mồi và o những tên lá»a ở trong bụng rồng và những tên lá»a đó sẽ Ä‘?ợc bắn vá»t ra đằng miệng. Há»a long Ä‘?ợc sá» dụng trong những tráºn hải chiến mà hai bên còn cách xa, các bình thuốc nổ ném chÆ°a tá»›i, dùng để đốt tà u Ä‘?ch. Vì chÆ°ng há»a tiá»…n bắn ra hà ng loạt trông nhÆ° má»™t con rồng lá»a bay trên mặt nÆ°?c nên Ä‘?ợc đặt tên là há»a long.49 Có thể cÅ©ng loại võ khà nà y Ä‘?ợc cải tiến đôi chút để sá» dụng trên bá»™ nên Ä‘?ợc đặt tên là há»a hổ để tÆ°?ng trÆ°ng cho má»™t loại trên bá», má»™t loại dÆ°?i nÆ°?c nhÆ°ng thá»±c chất chỉ là má»™t. Vả lại há»a long, há»a hổ chủ yếu Ä‘á»u dùng tre, nứa là m ống chứa thuốc mà tre trúc là má»™t loại thảo má»™c rất thông dụng ở phÆ°?ng nam nên việc quân Tây SÆ¡n sá» dụng các loại võ khà nà y cÅ©ng không phải là chuyện lạ. Có thể nói, nguyên thủy võ khà đó do ngÆ°?i Trung Hoa nghÄ© ra nhÆ°ng lại Ä‘?ợc dùng nhÆ° má»™t thứ võ khà chiến lÆ°?c của quân Nam để chống lại phÆ°?ng Bắc. Có lẽ vì thế mà ngÆ°?i thá»i đó đã truyá»n tụng là :
Hổ tá»± Tây SÆ¡n xuất Long tòng Äông Hải lai 虎自©西山出, é¾Â´å¾žæ±?海來?
(Há»a hổ phát xuất từ rừng núi phÃa Tây,
47 Jeremy Black, War, Past, Present & Future (New York: St Martin’s Press 2000) tr. 96-7
48 Quân CÆ¡ Xứ nguyệt triệp bao, thùng số 2778, bao số 163, đánh số 39025, lá»i khai của bá»n Nguyá»…n
Huy Túc, ngà y mồng 4 tháng 6 Cà n Long năm thứ 54 (1789) Trang Cát Phát: sđd tr. 339
49 China Science and Technology Palace Preparatory Committee and the Ontario Science Centre, China,
7000 Years of Discovery (1982) tr. 11
30
Há»a long nguồn gốc từ biển cả phÃa Äông)50
Những loại võ khà đó không phải là má»™t Ä‘á»™c quyá»n hay bà máºt quân sá»± mà bên kia không biết hay không chế tạo Ä‘?ợc. Có Ä‘iá»u quân Tây SÆ¡n vẫn nổi tiếng là phong phú vá» thuốc nổ và há» cÅ©ng mua Ä‘?ợc những loại thuốc súng của ngÆ°?i Âu Châu nhạy hÆ¡n và cÅ©ng mạnh hÆ¡n của quân Thanh nên quân Tây SÆ¡n luôn luôn có uy thế áp đảo trong những tráºn đánh. Chiến đấu trong tÆ° thế áp đảo bằng lá»±c lÆ°?ng cÅ©ng nhÆ° vá» vÅ© khà vốn dÄ© là má»™t lối đánh mà vua Quang Trung thÆ°?ng sá» dụng.
Riêng vá» há»a cầu (fireball) chúng ta thấy miêu tả tÆ°?ng tá»± nhÆ° cac loại bom đạn thá»i nay nhÆ°ng thá»i kỳ đó kỹ thuáºt quân sá»± thế giá»›i chÆ°a đạt tá»›i trình Ä‘á»™ nà y nên tuy có nhiá»u Ä‘iểm tÆ°?ng đồng vá»›i loại bình đất nung mà hải phỉ thÆ°?ng dùng, chúng tôi cÅ©ng đặt má»™t câu há»i và cho rằng co thể ngÆ°?i ta má»›i đặt ra để trám và o má»™t nghi vấn chÆ°a có tà i liệu cụ thể minh chứng51. Há»a cầu đã Ä‘?ợc hải quân (và cả giặc cÆ°?p) dùng từ lâu để phá vỡ tà u Ä‘?ch nhÆ°ng chỉ Ä‘?ợc dùng trên bá»™ khi ngÆ°?i ta đã chế tạo Ä‘?ợc những loại thuốc súng tốt, bén lá»a nhanh và Ãt khói. Kỹ thuáºt chế tạo thuốc nổ bá»™c
50 hai câu nà y ông Lê Nguyá»…n LÆ°u giải thÃch là : Nguyá»…n Huệ là má»™t hổ tÆ°?ng từ ấp Tây SÆ¡n ra Bắc, còn Nguyá»…n Hữu Chỉnh nhÆ° con rồng từ Thăng Long vÆ°?t biển và o Nam (Văn Khắc Thá»i Tây SÆ¡n ở Huế: Phú Xuân Thuáºn Hóa thá»i Tây SÆ¡n, Ká»· Yếu Há»™i Thảo Khoa Há»c, Huế 12/2001)
51 Má»™t tà i liệu khác có ghi lại 10 Ä‘iá»u quân lệnh của Tôn SÄ© Nghị trong đó Ä‘ieu 5 và 6 nhÆ° sau:
... 5. NgÆ°?i An Nam có má»™t loại võ khà đặc biệt gá»i là há»a tiá»…n. Há» dùng má»™t loại súng có nòng dà i chừng hai tấc rÆ°?i. Há» nhồi thuốc súng chia thà nh ba phần, sau đó dùng cây thụt phần thứ nhất và phần thứ hai riêng rẽ xuống nòng súng, đóng chặt má»—i phần và i trăm lần. Phần thuốc nổ còn lại nhét và o đầu bằng sắt của má»™t mÅ©i tên cắm và o trong nòng súng. BÆ°á»›c kế tiếp là nhét má»™t sợi tre khô và o trong há»™p súng có dây dẫn lÆ°a nối và o. Khi bùi nhùi Ä‘?ợc đốt lên, mÅ©i tên bén lá»a và bay ra. Mục tiêu của chúng là đốt cháy quần áo các ngÆ°?i để cho quân ta (tức quân Thanh) phải hoảng sÆ¡. Thế nhÆ°ng võ khà đó không bì vá»›i võ khà của ta Ä‘Æ°?c. Nếu đối phÆ°Æ¡ng phóng há»a tiá»…n, chỉ cần cầm trong tay mấy lá trầu không để dáºp tắt lá»a còn tay bên kia vung kiếm lên, bá»n chúng sẽ phải bá» chạy.
6. Má»™t loại võ khà đặc biệt khác của ngÆ°á»i An Nam là há»a cầu (fireball). Äó là má»™t khối kim khà rá»—ng ruá»™t nhét đầy thuốc súng và miểng sắt cùng lÆ°u hoà ng, trên đầu có ngòi truyá»n ra. LÃnh của chúng sẽ đốt ngòi nổ và ném vá» phÃa ta, nếu thấy há»a cầu thì chỉ cần né tránh là không việc gì cả.
Thomas J. Barnes: Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam (Xlibris Corporation 2000) tr. 133. Mặc dầu tác giả có ghi rằng tà i liệu tham khảo chủ yếu căn cứ và o ba tác phẩm Khởi NghÄ©a Diệt Nguyá»…n và Chống Xiêm (1993), Láºt Äổ Vua Lê – Chúa Trịnh Äại Phá Mãn Thanh (1994) và Xây Dá»±ng Äất NÆ°?c
(1995) của Ty Văn Hóa Thông Tin tỉnh Bình Äịnh (theo Ghi Chú của tác giả ở trang 202-203) nhÆ°ng những Ä‘iá»u quân lệnh nà y lại không thấy ghi chép trong các sá» sách khác và cuốn sách của Barnes là má»™t cuốn tiểu thuyết lịch sÆ° vá»›i nhiá»u dáºt sá»± không chÃnh xác nên chúng tôi chỉ chép lại để Ä‘á»™c giả biết thêm. Má»™t Ä‘iá»u hÆ¡i vô lý là loại mà gá»i là há»a tiá»…n (fiery rocket) kia chế tạo rất phức tạp. Nếu quả thuốc súng nhồi và o nòng thì nhÆ° váºy má»—i khẩu súng (musket) chỉ bắn Ä‘Æ°?c má»™t lần mà thôi và hiệu quả cÅ©ng không có gì đặc biệt, e rằng bất tiện hÆ¡n loại tên lá»a bắn bằng cung. Vì tÃnh chất mÆ¡ hồ và thiếu chÃnh xác của tà i liệu nà y, chúng tôi không coi đây là má»™t chÆ°ng cá»› lịch sá».
31
phát ở Âu Châu từ thế ká»· 14, 15 đã truyá»n sang Nam à và đ?ợc sản xuất khá nhiá»u trong thá»i kỳ nà y.
Cứ nhÆ° nháºn xét của nhiá»u ngÆ°?i Âu có mặt trên đất nÆ°?c ta thá»i đó, trang bị của quân Việt Nam rất hùng háºu. Trong tình thế mà việc chiến đấu là lẽ sinh tá» sống còn, nhà Tây SÆ¡n cÅ©ng nhÆ° các đối thủ của ông Ä‘á»u cố gắng hết sức bắt liên lạc vá»›i thÆ°?ng nhân và các nhà truyá»n giáo ngõ hầu có thể mua Ä‘?ợc các loại vÅ© khà má»›i của há» mặc dầu lắm khi há» không muốn Ä‘?ng hẳn vá» má»™t phen nà o. Tuy nhiên vá»›i những số tiá»n lá»›n bá» ra và nhiá»u hình thức cÆ°?ng Ä‘oạt khác, quân Tây SÆ¡n cÅ©ng có Ä‘?ợc nhiá»u loại võ khà tối tân nhất thá»i đó, đáng kể là má»™t số lÆ°?ng lá»›n các loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng, há»a mai và đại bác.52
NhÆ° chúng ta đã biết, quân Tây SÆ¡n kế thừa tất cả những ky thuáºt của xứ Äà ng Trong, bao gồm cả chế tạo và sá» dụng nhiá»u loại súng. Theo nháºn xét của các giáo sÄ© và thÆ°?ng nhân Âu Tây, trong suốt hai trăm năm phải “giữ miếng†vá»›i nhau, cả Äà ng Trong lẫn Äà ng Ngoà i đầu hết sức canh tân vá» quân sá»±. Chúa Trịnh đã Ä‘?ợc đặt cho cái biệt danh là “thủy vÆ°?ng†(lord of water) vì có má»™t lá»±c lÆ°?ng hải quân khá hùng háºu trong khi Chúa Nguyá»…n Ä‘?ợc gá»i là “há»a vÆ°?ng†(lord of fire) vì quân Ä‘á»™i miá»n nam Ä‘?ợc trang bị khà giá»›i đầy đủ và tân tiến hÆ¡n. Äó cÅ©ng là lý do tại sao Äà ng Trong tuy kém thế hÆ¡n nhÆ°ng vẫn cầm cá»± Ä‘?ợc mà không bị đánh bại.53
Ngoà i súng đại bác để bắn từ xa, các loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng và súng tay cÅ©ng Ä‘?ợc sá» dụng rá»™ng rãi. Và o thế ká»· thứ 17, súng Ä‘iểu thÆ°?ng (flintlock) là loại súng bắt nguồn từ Âu Châu đã Ä‘?ợc dùng khắp nÆ¡i kể cả Mỹ Châu và à Châu. Vá» kỹ thuáºt, ngÆ°?i Việt ở Äà ng Trong cÅ©ng nổi tiếng là thiện xạ và thuần thục trong việc sá» dụng các loại súng tay cÅ©ng nhÆ° đại pháo.
NgÆ°?i Äà ng Trong hiện giỠđã hết sức chuyên môn trong việc dùng súng lá»›n và súng nhá» vÆ°?t xa cả Âu Châu; vì dÆ°?ng nhÆ° suốt ngà y há» chẳng là m gì khac ngoà i việc táºp bắn. Há» giá»i đến ná»—i há» có thể dùng súng lá»›n bắn trúng còn hÆ¡n ngÆ°?i ta bắn bằng súng nhá». Súng hoả mai há» bắn cÅ©ng tà i lắm vì ngà y nà o cÅ©ng ra đồng để thá»±c táºp.54
52 Năm 1792, các giáo sÄ© ghi nháºn hai chiếc tà u từ Macao và Manille sang bán cho vua Quang Trung
100,000 cân (livres) lÆ°u huỳnh (khoảng 50 tấn) để chế tạo thuốc súng. Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 241-2
53 Cochin-China maintained its independence by its superior firepower (Donald F Lach & Edwin J. Van
Kley: Asia in the Making of Europe, vol III, book 3 – Southeast Asia, The University of Chicago Press
1993 tr. 1281)
54 Nicholas Tarling (ed.): The Cambridge History of Southeast Asia, táºp I, phần 2: từ 1500 đến 1800
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999) tr. 47 (trÃch lại của C.R. Boxer trong Asian potentates and European artillery in the 16th-18th centuries: a footnote to Gibson-Hill, JMBRAS, 38, 2 (1965) tr. 166
32
Má»™t trong những chi tiết rất quan trá»ng là vì Ä‘?a thế cháºt hẹp, gáºp ghá»nh nên quân Ä‘á»™i của ta thá»i đó rất Ãt dùng đại pháo55 nhÆ°ng lại có rất nhiá»u súng đại bác loại nhá» (small cannon). Những khẩu đại bác đó có thể mang trên lÆ°ng và bắn má»™t loại đạn nặng chừng hÆ¡n 100 gr (4 ounces). Má»™t ngÆ°?i lÃnh “cõng†cái nòng súng (barrel), dà i chừng
2 thÆ°?c, trong khi má»™t ngÆ°?i lÃnh khác mang cái “giá†là má»™t khúc gá»— tròn dà i cÅ©ng chừng cái nòng súng. Khi tác xạ, cái giá Ä‘?ợc dá»±ng lên bằng hai cái cà ng hay má»™t cái chạc cao khá»i mặt đất chừng má»™t mét, nòng súng sau đó để lên trên giá trong má»™t cái ngà m sắt. NgÆ°?i lÃnh có thể Ä‘iá»u chỉnh Ä‘á»™ nhắm và kiểm soát bằng má»™t cái báng tì lên trên vai.56 Các loại súng nà y rất tiện lợi cho việc di chuyển và phục kÃch quân Ä‘?ch.
Quân Tây Sơn cũng đ?ợc huấn luyện để tự pha chế lấy thuốc nổ và ngư?i Âu châu đã kinh ngạc vì hỠnạp đạn nhanh hơn bất cứ quốc gia nà o khác. Trong khi ngư?i Anh phải thực hiện đến 20 động tác cho mỗi lần nạp đạn thì ngư?i Việt chỉ cần có 4 động tác.57
Súng thá»i đó vẫn nạp tiá»n nghÄ©a là nạp thuốc và đạn từ đằng trÆ°?c và thÆ°?ng đúc bằng đồng cho dá»…, Ãt bị nứt vỡ. Äại bác thá»i đó đủ cỡ và dà i ngắn khác nhau tùy theo má»—i nÆ°?c, má»—i thá»i kỳ. Muốn bắn Ä‘?ợc xa thì nòng phải dà i, việc Ä‘?i cho thuốc cháy hết cÅ©ng lâu hÆ¡n. Thoạt tiên, những súng trÆ°?ng Ä‘?ợc gá»i dÆ°?i các tên matchlock, arquebus hay musket là những súng cá nhân trang bị cho bá»™ binh. Những súng đó dà i và nặng ná» nhÆ°ng vá» sau nòng súng (barrel) đã có khÆ°?ng tuyến (grooves) để khi viên đạn bắn ra sẽ xoay tròn và vì thế Ä‘i Ä‘?ợc xa hÆ¡n. Äạn là đạn chì hình tròn, vừa khÃt vá»›i nòng súng, phải nhồi từ trÆ°?c bằng môt cây thông nòng (ramrod) và má»™t cái búa gá»—
(mallet). Khi viên đạn bắn ra, đạn đạo sẽ bay thẳng và không bị lệch hư?ng như đạn súng trư?ng thuở trư?c.
Súng trÆ°?ng dà i từ 1.5 đến 1.6 mét, hÆ¡n chiá»u cao trung bình của ngÆ°?i Việt Nam, có báng và gá»— Ä‘? nòng, Ä‘?ợc trang trà bằng những hoa văn kim loại. Dùng trong chiến tráºn, viên đạn có thể đúc nhá» hÆ¡n má»™t chút cho tá»± Ä‘á»™ng chạy và o trong nòng súng. Loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng Ä‘?ợc mồi bằng đá lÆ°a (flint) bằng má»™t cái cần mổ hình nhÆ° má» gà (pecking hen). Má» gà đ?ợc kéo ngÆ°?c ra sau bằng tay cho mắc và o khá»›p và sẽ giữ tại đó. Khi ngÆ°?i lÃnh bóp cò, má» gà sẽ báºt ra, mổ viên đá và o má»™t thanh sắt cho xẹt ra tia lá»a, đồng thá»i buồng thuốc súng sẽ mở ra để lá»a bén và o.
55 Và o thá»i đó để giảm thiểu nhÆ°ng khó khăn trong việc tiếp liệu, đến cuối thế ká»· 16 nÆ°?c Pháp chỉ còn
6 cỡ đại bác, Tây Ban Nha còn 12 cỡ và ngư?i Anh chỉ còn 16 cơ, lớn nhất nặng đến 4 tấn, đạn nặng 74 pounds (khoảng 33.5 kg), nhỠnhất chỉ nặng 300 pounds, bắn đạn chỉ có 5 ounces mà thôi. Súng lớn nòng có thể dà i đến 3.3 m.
56 Nicholas Tarling: sđd tr. 47-8
57 Nicholas Tarling: sđd. tr. 48
33
Súng quân lÃnh thá»i Tây SÆ¡n dùng chÃnh là loại Ä‘iểu thÆ°?ng nà y, cá»™ng thêm việc sá» dụng rá»™ng rãi các loại há»a long, há»a hổ, các loại bình chứa miểng nhÆ° má»™t loại bom sÆ¡ khai … đã khiến cho há» có nhiá»u Æ°u thế vá» sức mạnh, việc huấn luyện cÅ©ng mau hÆ¡n, hiệu năng lại cao hÆ¡n lối đánh dùng các loại cung ná», gÆ°?m giáo. Nói chung là cả hai bên thá»i đó Ä‘a dùng nhiá»u loại vÅ© khà dùng thuốc nổ. Có Ä‘iá»u vì thuốc súng còn sÆ¡ khai, nhất là thuốc súng của nhà Thanh bắt lá»a kém, nhiá»u khói nên há» thÆ°?ng đốt để là m mà n khói che cho tráºn đánh hÆ¡n là dùng để tác xạ. ChÃnh vì thế mà sá» sách đã ghi là vua Quang Trung “áo bà o Ä‘en nhÆ° má»±c†vì ám khói.
Chúng ta không có con số cụ thể bao nhiêu binh sÄ© các loại và trang bị nhÆ° thế nà o nhÆ°ng so sánh vá»›i những lá»±c lÆ°?ng đối nghịch, trang bị của quân Tây SÆ¡n chắc hẳn không kém hÆ¡n.58 Ngoà i súng tay và các loại khà giá»›i cổ Ä‘iển đã dùng từ lâu trên đất Việt, quân Tây SÆ¡n cÅ©ng còn táºp trung Ä‘?ợc khá nhiá»u súng ống cÅ© của cả Äà ng Ngoà i lẫn Äà ng Trong. Äại bác thì đã Ä‘?ợc đúc tại Nam Hà từ lâu và ngoà i bắc cÅ©ng có phÆ°?ng đúc.
DI HÀNH
Quan Ä‘i võng ở Äà ng Trong
John Crawfurd, Journal of an Embassy ... đối diện tr. 282
Nhiá»u huyá»n thoại đã Ä‘?ợc thêu dệt và nhiá»u giả thiết Ä‘?ợc dùng Ä‘e giải thÃch cho hợp lý lối chuyển quân nhanh chóng và hiệu quả của Nguyá»…n Huệ. ChÃnh vì quá sùng bái
58 Theo Äại Nam Thá»±c Lục, bản thân chúa Nguyá»…n Ãnh cÅ©ng là má»™t xạ thủ giá»i và đã đặt mua ở Bồ Äà o Nha má»™t vạn súng Ä‘iểu thÆ°?ng, 2000 cá»— súng gang má»—i cá»— nặng 100 cân, 2000 viên đạn nổ Ä‘Æ°á»ng kÃnh 10 tấc và o năm 1791, má»™t năm trÆ°á»›c khi Nguyá»…n Huệ mất. Chi tiết đó đủ biết và o giai Ä‘oạn nà y, lá»±c lÆ°?ng hai bên Ä‘á»u phải dá»±a và o súng ống của Tây PhÆ°?ng để chiến đấu và vá»›i nhÆ°ng trang bị má»›i, chiến thuáºt, chiến lÆ°?c thủy cÅ©ng nhÆ° trên bá»™ đã thay đổi nhiá»u cho phù hợp vá»›i tình thế.
34
ông, nhiá»u nhà nghiên cứu đã Ä‘á» cao những chi tiết chỉ ghi lại trong tiểu thuyết và ngoại sá», sá» dụng nhÆ° má»™t nguồn tà i liệu cÆ¡ bản. Những chi tiết đó phần lá»›n do truyá»n khẩu, hoặc có thể do má»™t số tác giả dá»±ng lên, nhiá»u chá»— hoà n toà n khác vá»›i chÃnh sá» nhà Nguyá»…n. Tuy nhiên vì tá»± ái dân tá»™c, vì quan Ä‘iểm chÃnh trị, hay vì muốn có những con số cụ thể nên nhiá»u ngÆ°?i trong chúng ta đã hoà n toà n quên Ä‘i tÃnh thá»±c tế của sá»± việc. NgÆ°?i ta thÆ°?ng nhắc đến chiến thuáºt Ä‘iá»u binh bằng cách cho hai ngÆ°?i võng má»™t ngÆ°?i Ä‘i suốt ngà y đêm để tiết kiệm thá»i gian59 hoặc gần đây có tác giả lại khẳng Ä‘?nh đó là chiếc thuyá»n nan đặc biệt của vùng Huế mà những ngÆ°?i bán rong trên sông HÆ°?ng hay dùng60. Những luáºn cứ đó xem ra không đủ thuyết phục vì việc di chuyển má»™t Ä‘oà n quân hà ng vạn ngÆ°?i trong má»™t thá»i gian hết sức ngắn ngủi (4 ngà y từ Huế ra Nghệ An theo dã sá») là má»™t chuyện không thể thá»±c hiện ngay cả vá»›i phÆ°?ng tiện của thá»i đại ngà y nay61. Và o thá»i kỳ đó Ä‘?á»ng từ Phú Xuân ra Bắc chÆ°a có Ä‘?á»ng lá»›n, chỉ là đ?á»ng mòn dá»c theo triá»n núi nên chỉ có thể Ä‘i tháºt gá»n nhẹ, muốn di chuyển vá»›i đồ đạc, quân lÆ°?ng, khà giá»›i phải Ä‘i bằng thuyá»n.
Trong khi quân Thanh sang nÆ°?c ta Ä‘?ợc miêu tả nhÆ° “má»™t Ä‘oà n quân vừa yếu vừa quá mê tÃn dị Ä‘oan ... lÃnh Trung Hoa mang theo cả Ä‘iếu hút, bát Ä‘?a và các hà nh trang phụ khác, Ä‘eo lủng lẳng ở thắt lÆ°ng há». Há» vừa là lÃnh vừa là lái buôn bồi bếp ...â€62 thì quân Nam Hà “trông giống nhÆ° má»™t toán bệnh nhân ốm yếu hÆ¡n là má»™t Ä‘oà n chiến binhâ€63 mà há» ghi nháºn là “những kẻ man rợ từ cao nguyên miá»n Namâ€64, phù hợp vá»›i
59 Äể là m nhÆ° binh mã từ trên trá»i sa xuống, vua Quang Trung muốn cho cá»±c kỳ thần tốc nên trong lúc hà nh binh, ngà i ra lệnh nà y cho đám quân Bắc phạt: cứ ba ngÆ°á»i má»™t tốp, luân phiên võng cho nhau, suốt dá»c Ä‘Æ°?ng anh lÃnh nà o cÅ©ng phải võng ngÆ°á»i và đư?c ngÆ°?i võng. NhÆ° thế hết lượt anh nà y phải Ä‘i, lại đến lÆ°?t anh khác được nghỉ. Nghỉ, Ä‘i, Ä‘i, nghỉ, cứ võng lẫn mãi cho ra đến chá»— đất mục Ä‘ch. Vì thế, vừa trẩy Ä‘?ợc nhanh, vÆ°a khá»i kiệt quân lá»±c. Quân lÃnh Ä‘i trÆ°?c, và i trăm voi tráºn Ä‘i sau. (Theo Lê triá»u dã sá», quyển dÆ°?i, Hoa Bằng: Quang Trung Nguyá»…n Huệ, anh hùng dân tá»™c tr. 181)
60 Hồ Văn Châm: Vùng Huế trong lòng lịch sá» Äại Việt (Tạp Chà Truyá»n Thông, Canada tháng 5-2003
tr. 22-23)
61 Ngay cả những dịch trạm sÆ° dụng khoái mã để chuyển tin cÅ©ng không theo kịp tốc Ä‘á»™ đó. Từ Hà Ná»™i và o đến Huế dÆ°?i thá»i Nguyá»…n Ä‘i ngá»±a không dừng chân mất năm ngà y và luáºt cho phép má»™t thá»i hạn xê xÃch thêm 2 ngà y nữa, tổng cá»™ng 7 ngay (liên tiếp hoán chuyển ngÆ°?i và ngá»±a). Äó là sau khi bá»™ Binh đã thiết láºp 36 dịch trạm dá»c từ Huế ra Hà Ná»™i và đ?á»ng sá đã tu bổ lại. Alexander B. Woodside: A Comparative Study of Vietnamese and Chinese government in the first half of the nineteenth century
(Harvard University Press, Mass. 1971) tr. 81. Di chuyển một đoà n quân hà ng vạn ngư?i không thể nà o đi nhanh bằng tốc độc của dịch mã đ?ợc, chưa kể những phối trà vỠtiếp liệu, lư?ng thực … đi kèm với việc chuyển quân.
62 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Triá»u đại vua Quang Trung dÆ°?i mắt các nhà truyá»n giáo Tây PhÆ°Æ¡ng†Má»™t
Nhóm Há»c Giả, Má»™t Và i Sá» Liệu vá» Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Cali: Äại Nam, 1992) tr. 233
63 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 234
64 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 233
35
nháºn Ä‘?nh của John Keegan là “chiến tranh nà o cÅ©ng cần di chuyển nhÆ°ng đối vá»›i nhÆ°ng dân tá»™c Ä‘?nh cÆ° thì chỉ Ä‘i má»™t Ä‘oạn ngắn cÅ©ng gặp nhiá»u khó khănâ€.65
Theo những Ä‘iá»u ngÆ°?i ta mục kÃch, quân Tây SÆ¡n có voi, ngá»±a, võng, các loại xe kéo
... nhÆ°ng chủ yếu vẫn là đi bá»™ và hầu hết các phÆ°?ng tiện khác chỉ dà nh cho cấp chỉ huy hay chuyên chở vÅ© khÃ, lÆ°?ng thá»±c. Việc di chuyển vì thế rất nhá»c nhằn và hao binh tổn tÆ°?ng là điá»u không thể tránh khá»i. Khi tình hình khó khăn, binh lÃnh Ä‘Ã o ngÅ© cÅ©ng là má»™t vấn Ä‘á» nghiêm trá»ng.
... Ông tiến nhÆ° vÅ© bão ra Bắc (từ Thanh Hoá ra Ninh Bình) chỉ mất có má»™t ngà y, không quản Ä‘?á»ng xa khó nhá»c đã giết chết nhiá»u ngá»±a voi của ông, trong khi ngÆ°?i khác phải mất ba bốn ngà y ...66
Tốc Ä‘á»™ di hà nh luôn luôn có liên hệ máºt thiết vá»›i phÆ°?ng tiện và đ?a thế. Trong lịch sá», những đạo quân có thể di chuyển nhanh thÆ°?ng là những dân tá»™c vùng thảo nguyên bằng phẳng dùng chiến xa hay ngá»±a cÆ°?i. Äiá»u duy nhất mà quân Tây SÆ¡n có thể Ä‘i nhanh Ä‘?ợc là trang bị gá»n nhẹ, nói khác Ä‘i sinh hoạt còn rất sÆ¡ khai nên không bị lệ thuá»™c và o tà i sản váºt chất phải mang theo. Và o thá»i kỳ đó, Ä‘?n vị căn bản là là ng xã của nÆ°?c ta có dân số trung bình chỉ khoảng và i trăm đến má»™t ngà n, việc di chuyển hà ng vạn ngÆ°?i (tÆ°?ng Ä‘?Æ¡ng vá»›i và i chục xã) Ä‘i má»™t khoảng cách và i trăm cây số chắc chắn sẽ có ảnh hÆ°?ng lá»›n đến những Ä‘?a phÆ°?ng ngang qua. Những Ä‘oà n quân đó thông thÆ°?ng cÅ©ng kéo theo má»™t cái Ä‘uôi dà i bao gồm xe cá»™, lừa ngá»±a, gia súc, váºt dụng cá nhân ... và cả Ä‘Ã n bà , trẻ con, ông già , bà cả ... Äây là tình trạng chung của má»i quốc gia, má»i quân Ä‘á»™i chứ không riêng gì quân Tây SÆ¡n, nhất là trong đó rất đông những binh sÄ© ngÆ°?i ThÆ°?ng có thói quen Ä‘i chung vá»›i nhau thà nh từng bầy.
Äiá»u kiện sống thấp kém và ká»· luáºt tà n nhẫn là những yếu tố cÆ¡ bản, chÆ°a kể tiếng nói, phong tục xa lạ vá»›i Ä‘?a phÆ°?ng há» Ä‘i ngang qua nên phải giá»›i hạn tối Ä‘a việc tiếp xúc. Vì tình trạng thiếu má»™t hệ thống tiếp liệu hay chợ búa để trao đổi váºt dụng, tình trạng cÆ°?p Ä‘oạt thÆ°c phẩm, heo bò ... của dân chúng thÆ°á»ng không tránh khá»i. Äể tránh tình trạng binh lÃnh Ä‘Ã o ngÅ©, các tÆ°?ng lãnh thÆ°?ng phải chấp nháºn má»™t số tệ Ä‘oan khiến quần chúng coi há» nhÆ° “kẻ cÆ°?pâ€.
Chúng ta cÅ©ng không lấy là m lạ khi nhiá»u giáo sÄ© và thÆ°?ng nhân Tây phÆ°?ng cho biết há» chứng kiến cảnh ăn thịt ngÆ°?i tại má»™t và i địa Ä‘iểm trong thá»i gian đói kém ở Äà ng Trong và cả cảnh quân Tây SÆ¡n chia nhau ăn gan, ăn tim má»™t số tá»™i nhân sau khi bị hà nh hình ở Bắc Hà . Má»™t Ä‘iá»u chắc chắn, Nguyá»…n Huệ luôn luôn tiến quân rất nhanh không phải do kỹ thuáºt gì khác thÆ°?ng mà do quyết tâm và ká»· luáºt thép, má»™t hình thức
65 “All war require movement, but for settled peoples even short-range moves impose difficulties†John
Keegan, A History Of Warfare (New York: Alfred A. Knopf, 1994) tr. 164
66 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 206
36
bạo lá»±c khiến ngÆ°?i ta kinh hoà ng. Ká»· luáºt đó cÅ©ng là má»™t trong những yếu tố để cho thể duy trì má»™t Ä‘á»™i quân luôn luôn sẵn sà ng chiến đấu.
TIẾP VẬN
Vá» tình hình tại Äà ng Trong thế ká»· thứ 18 chúng ta thấy rất Ãt khả năng xây dá»±ng những doanh trại lá»›n trú đóng hà ng vạn quân để sá» dụng khi cần thiết. Nhu cầu chiến tranh và cÆ¡ cấu Ä‘?n sÆ¡ của thá»i đó khiến chúng ta phải nghÄ© đến má»™t phÆ°?ng thức đồn trú rất thông dụng là má»—i ngÆ°?i lÃnh Ä‘á»u ở vá»›i gia Ä‘nh và ra trình diện khi gá»i đến còn khi ra khá»i Ä‘?a phÆ°?ng thì chia ra từng tiểu tổ ở lẫn vá»›i dân. LÆ°?ng thá»±c vì thế cÅ©ng thất thÆ°?ng và chủ yếu dá»±a và o số gạo thóc cÆ°?p Ä‘?ợc của Ä‘?ch hay mua tại Ä‘?a phÆ°?ng Ä‘i ngang qua. Những phÆ°?ng thức đó Ä‘á»u rất bấp bênh nhất là và o những năm đói kém.
Theo tÃnh toán của các chuyên gia vá» háºu cần, ngoà i lÆ°?ng thá»±c, binh lÃnh còn nhiá»u nhu cầu khác nhÆ° y phục, vÅ© khÃ, váºt dụng hà ng ngà y, củi lá»a ... chỉ có thể kiếm Ä‘?ợc tại những thị trấn có đông dân cÆ°. Nếu không có quần chúng – trong trÆ°?ng hợp phải di chuyển trong rừng sâu hay hoang Ä‘?a – má»™t ngÆ°?i chỉ đủ sức mang theo thá»±c phẩm căn bản trong vòng 5 đến 10 ngà y, nếu Ä‘i xa hÆ¡n thì bắt buá»™c phải có nhÆ°ng trạm tiếp liệu
(magazines) hay (đôi khi) phải cá» ngÆ°?i Ä‘i trÆ°?c để kiếm lÆ°?ng hoặc gầy dá»±ng chÆ¡ búa ngõ hầu các cánh quân Ä‘i sau có chá»— mua bán đồ dùng cần thiết. PhÆ°?ng thức tiếp liệu và sinh hoạt của quân Tây SÆ¡n theo các giáo sÄ© miêu tả thì thÆ°?ng chia nhau ra đóng tại các Ä‘á»n chùa, miếu mạo, nhà thá» ... nên không tránh Ä‘?ợc việc binh sÄ© là m hÆ° hại các cÆ¡ sở nà y mà nhiá»u ngÆ°?i ta thán mặc dù dứng vá» mặt quân sá»± thì đây là cách sinh hoạt tá»± túc Ä‘?n giản và hữu hiệu hÆ¡n cả. CÅ©ng nhÆ° bất cứ má»™t binh Ä‘á»™i nà o, khi rút lui, quân Tây SÆ¡n thÆ°?ng cÆ°?p phá các là ng mạc há» Ä‘i ngang mặc dù Nguyá»…n Huệ nổi tiếng là khắt khe vá»›i những thà nh phần vô ká»· luáºt.
Äể có váºt liệu đúc súng hay rèn vÅ© khÃ, nhiá»u tÆ°?ng thá», chuông đồng và dụng cụ canh nông đã bị trÆ°ng dụng nhÆ°ng không phải vì lý do tôn giáo nhÆ° ngÆ°?i ta kết án mà vì nhu cầu chiến tranh.
DÆ°?ng nhÆ° các sá» gia Việt Nam chÆ°a quan tâm đúng mức vá» vấn Ä‘á» lÆ°?ng thá»±c và trang bị của quân Tây SÆ¡n mặc dù cÅ©ng có ngÆ°?i Ä‘?a ra má»™t giả thuyết vá» lÆ°?ng khô của binh sÄ© thá»i đó là món bánh tráng, má»—i khi ăn chỉ cần nhúng nÆ°?c là có thể qua bữa. Ngoà i lÆ°?ng thá»±c, chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua súng ống, đạn dÆ°?c ... vốn dÄ© rất nặng ná», không dá»… dà ng di chuyển trên Ä‘Æ°á»ng đất ngoằn ngoèo, lầy lá»™i và o mùa đông và thÆ°?ng đòi há»i má»™t số dân công đông đảo Ä‘e phục dịch. Ngoà i súng thần công loại nhá» Ä‘?ợc chở trên lÆ°ng voi, Nguyá»…n Huệ không Ä‘em theo các loại súng lá»›n và đã công thà nh bằng biện pháp sÆ¡ đẳng nhất là dùng sức ngÆ°?i và các cuá»™n rÆ¡m để xông và o, sau đó đánh hoa công.
37
Tà i liệu vá» những vấn Ä‘á» liên quan đến háºu cần khác nhÆ° chữa bệnh, tản thÆ°?ng hay các chÃnh sách quản trị nhân sá»± khác (lÆ°?ng bổng, tá» tuất, khen thÆ°?ng, tÆ°?ng lệ ...) thì hoà n toà n không ai ghi lại. Vá»›i hình thức tổ chức còn sÆ¡ khai, những vấn đỠđó chắc chÆ°a Ä‘?ợc qui Ä‘?nh rõ rà ng mà chỉ giải quyết dá»±a theo tình hình và khả năng thá»±c tế hay tại chá»—.
Quân Xiêm di hà nh cuối thế kỷ 19
(có cả một số phụ nữ gánh súng ong)
Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (Burma and Indo-China) tr. 147
Trên thá»±c tế, quân Ä‘á»™i của Nguyá»…n Huệ không phải là má»™t táºp thể thuần nhất mà tuyển má»™ từ nhiá»u khu vá»±c khác nhau, gồm nhiá»u thà nh phần, nhieu dân tá»™c, có táºp quán và sinh hoạt Ä‘a dạng. Quân Ä‘á»™i đó không theo tổ chức chÃnh qui nên phần lá»›n không có lÆ°?ng bổng, phải tá»± túc nhiá»u mặt và có gì ăn đó chứ không có tiêu chuẩn hà ng tháng, hà ng ngà y. Riêng tại miá»n Bắc trong những năm đó, số ngÆ°?i bị bắt và o lÃnh rất đông, gần nhÆ° phe nà o cÅ©ng muốn vét cho đến ngÆ°?i cuối cùng. Việc ăn uống vì thế không theo tiêu chuẩn nhất Ä‘?nh mà tuỳ theo tình hình, theo thói quen của từng nhóm, không hiếm những thà nh phần có lối sống còn rất dã man Ä‘?ợc ngÆ°?i nÆ°?c ngoà i ghi lại.
Mặc dù không có tà i liệu nà o Ä‘á» cáºp má»™t cách rõ rệt nhÆ°ng xuyên qua táºp quán chung của quân Tây SÆ¡n trong những cuá»™c hà nh quân trÆ°?c ở Gia Ä?nh, sinh hoạt bình thÆ°?ng hà ng ngà y và những tÆ°?ng thuáºt giản lÆ°?c từ nhiá»u nguồn, chúng ta có thể tin rằng không phải chỉ ở nÆ°?c ta mà hầu nhÆ° trên toà n thế giá»›i, và o thá»i kỳ đó số binh Ä‘á»™i đạt tá»›i tổ chức chu đáo để binh sÄ© có thể coi Ä‘i lÃnh nhÆ° má»™t nghá» và sinh hoạt hoà n toà n có thể trông và o lÆ°?ng bổng rất hiếm nên cấp chỉ huy vẫn phần nà o dung túng cho việc cÆ°?p bóc, chiêm Ä‘oạt để mÆ°u sinh cÅ©ng có mà để thủ lợi cÅ©ng có.
Chỉ những khi đóng quân và phải ổn Ä‘?nh tráºt tá»± thì ká»· luáºt thép má»›i Ä‘?ợc áp dụng còn khi di chuyển, việc kiểm soát đã khó mà rất có thể chÃnh cấp chỉ huy cÅ©ng chủ Ä‘á»™ng trong việc thu Ä‘oạt tà i váºt. Chúng ta chỉ co thể Ä‘oán chừng Nguyá»…n Huệ và tÆ°?ng lãnh
38
cao cấp chiếm Ä‘oạt kho tà ng và “tống tiá»n†ngÆ°?i già u là vì nhu cầu xây dá»±ng quân Ä‘á»™i trong khi các cấp dÆ°?i do Ä‘á»™ng lá»±c tham lợi nhiá»u hÆ¡n.
Theo thÆ° của giáo sÄ© Le Roy ở Nam Ä?nh viết cho ông Blandin ở Paris ngà y 11 tháng 7
năm 1786 thì:
... NhÆ°ng ngÆ°?i Nam Hà nà y đã áp dụng sá»± xÆ° án khắc nghiệt, má»›i thấy tố cáo chẳng cần Ä‘?i xét xá» lôi thôi, hỠđã chém đầu nhÆ°ng bá»n trá»™m cÆ°á»›p hay tất cả những kẻ nà o bị ngÆ°?i ta tố cáo là trá»™m cÆ°?p NgÆ°?i ta rất lấy là m thÃch sá»± xá» phạt nhÆ° váºy và sá»± liêm khiết của quân Tây SÆ¡n. Vì há» không cÆ°á»›p bóc ai, há» chỉ biết chặt đầu mà thôi. Äiá»u đó đã khiến cho yên là nh ở má»™t và i nÆ¡i trong má»™t thá»i gian.67
ChÃnh vì tình hình nhÆ° thế, chúng ta không thể không tham chiếu những sinh hoạt tiêu biểu của Äà ng Trong và các nÆ°?c chung quanh và o thá»i kỳ đó để có thể hình dung Ä‘?ợc Ä‘oà n quân đó nhÆ° thế nà o, thay thế những dữ kiện lịch sá» viết quá sÆ¡ sà i hoặc do tÆ°?ng tÆ°?ng không chÃnh xác.
Mặc dù những ná»— lá»±c của má»i phÃa để bắt lÃnh, thu lÆ°?ng nhÆ°ng thá»i nà o cÅ©ng có những giá»›i hạn nhất Ä‘?nh có tÃnh qui luáºt không thể vÆ°?t qua. Äó là những nguyên tắc chặt chẽ của ngà nh háºu cần (logistics) đã Ä‘?ợc Jomini Ä‘?nh nghÄ©a là “nghệ thuáºt thá»±c dụng của việc chuyển quân†(the practical art of moving armies) trong đó bao gồm cả
“cung ứng những Ä‘á»™i ngÅ© tiếp liệu liên tục†(providing for the sucessive arrival of convoys of supplies) và “thiết láºp, tổ chức Ä‘?á»ng tiếp liệu†(establishing and organizing
... lines of supplies)68. Má»™t cách tổng quát, vấn Ä‘á» tiếp váºn là là m sao má»™t mặt di chuyển Ä‘?ợc binh Ä‘á»™i, mặt khác cung cấp đủ cho há» những Ä‘iá»u kiện váºt chất để sẵn sà ng chiến đấu.
Không phải chỉ sá» gia Việt Nam, hầu hết những nhà nghiên cứu thế giá»›i cÅ©ng Ãt ai nghiên cứu vấn Ä‘á» tiếp váºn má»™t cách tÆ°?ng táºn và thÆ°?ng Ä‘?n giản hoá việc di hà nh. Nhiá»u sá» gia còn coi việc di chuyển má»™t Ä‘oà n quân quá giản dị đến mức không đếm xỉa gì đến những Ä‘iá»u kiện thá»±c tế tÆ°?ng chừng nhÆ° “má»™t Ä‘oà n quân có thể di chuyển Ä‘i bất cứ phÆ°?ng hÆ°?ng nà o, bằng bất cứ tốc Ä‘á»™ nà o, bất cứ khoảng cách nà o má»™t khi cấp chỉ huy đã quyết định†69. Con ngÆ°?i cÅ©ng nhÆ° con váºt trong má»™t Ä‘oà n quân Ä‘á»u
67 Nguyễn Nhã: Nguyễn Huệ một thiên tà i quân sư sđd. tr. 91
68 Martin Van Creveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton (Cambridge: Cambridge
University Press, 1992) tr. 1
69 It may be that this requires, not any great strategic genius but only plain hard work and cold calculation. While absolutely basic, this kind of calculation does not appeal to the imagination, which may be one reason why it is so often ignored by military historians. The result is that, on the pages of military history books, armies frequently seem capable of moving in any direction at almost any speed and
39
cần lÆ°?ng thá»±c, quân trang, khà giá»›i ... và những Ä‘iá»u kiện tối thiểu vá» sinh hoạt, nghỉ ngÆ¡i khi di hà nh mặc dù trong nhiá»u trÆ°?ng hợp con ngÆ°?i bị bắt buá»™c “áp giải†đi má»™t cách miá»…n cÆ°?ng nhÆ°ng tinh thần chiến đấu Ä‘?Æ¡ng nhiên rất thấp.
Việc di chuyển và tiếp liệu đó tuỳ thuá»™c và o nhiá»u yếu tố kể cả kỹ thuáºt, tổ chức và nhiá»u yếu tố phụ và chÃnh những thá»±c tế đó quyết Ä‘?nh sức manh của Ä‘?n vị chứ Ãt khi vì tinh thần yêu nÆ°?c nồng nà n, hi sinh vì đại nghÄ©a hay lòng căm thù sâu sắc ... nhÆ° ngÆ°?i ta thÆ°?ng nhấn mạnh.
TRUYỀN TIN
Quân Tây SÆ¡n vốn dÄ© không phải chỉ gồm má»™t chủng tá»™c thuần nhất nên việc truyá»n tin cần giản dị và dá»… dà ng. Trong quá trình của há», ngÆ°?i ta thấy há» hay dùng tiếng kêu để truyá»n hiệu lệnh cho nhau nên đã Ä‘?ợc gá»i là “binh Óâ€.
Má»™t đặc Ä‘iểm khác có thể do ảnh hÆ°?ng của dân vùng thÆ°?ng du là há» cÅ©ng hay dùng chiêng trống để thúc quân, thu quân. Khi ra Bắc, để khá»i lẫn lá»™n việc khi vui chÆ¡i vá»›i hiệu lệnh của chiến tráºn, hỠđã cấm dân chúng không Ä‘?ợc đánh trống.
... từ ngà y 17 (tháng 12 năm 1788), các là ng mạc đánh trống để đánh dấu sự vui mừng của hỠvì trống tuy là một nhạc khà đ?ợc dân Bắc Kỳ rất ưa chuộng đã bị cấm đánh và ngưng sỠdụng từ ngà y quân Tây Sơn là m chúa tể xứ nà y ...70
Quân Thanh trên Ä‘?á»ng tiến xuống Thăng Long cÅ©ng đụng Ä‘á»™ vá»›i quân Tây SÆ¡n tại ranh giá»›i Tam Dị, Trụ Hữu. Quân Nam dùng ba loại cá», Ä‘á», trắng, Ä‘en chia thà nh ba Ä‘á»™i đánh trống tấn công. Ngoà i ra, chiếc khăn Ä‘á» thÆ°?ng dùng để bịt đầu của cấp chỉ huy cÅ©ng có khi Ä‘?ợc sá» dụng nhÆ° má»™t loại kỳ hiệu. Việc dùng các mà u cá» khác nhau có lẽ do ảnh hÆ°?ng của ngÆ°?i Chăm. Äến Ä‘?i Nguyá»…n, khi thấy quân Ä‘á»™i có quá nhiá»u cá» quạt phức tạp nên vua Minh Mạng phải ra lệnh cho giảm bá»›t.
to almost any distance once their commanders have made up their minds to do so. Martin Van Creveld, sđd. tr. 1-2
70 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 199
40
RÚT LUI ÄỂ BẢO TOÀN
NhÆ° chúng ta đã thấy, sau khi thấy dân chúng miá»n Bac chÆ°a ủng há»™ mình má»™t cách triệt để, giÆ¡i quan lại cÅ©ng không hÆ°?ng ứng sá»± váºn Ä‘á»™ng của nhóm Ngô Thì Nháºm tôn mình lên là m vua, Nguyá»…n Huệ háºm há»±c rút quân vá» Nam để má»™t số tì tÆ°?ng trấn thủ Bắc Hà . CÅ©ng nhÆ° sách lược chung mà nhà Tây SÆ¡n áp dụng tại những khu vá»±c chÆ°a hoà n toà n thuần hoá, miá»n Bắc trở thà nh má»™t nÆ¡i mà dân chúng có hai hệ thống cai trị, quan lại cÅ© của nhà Lê đóng nhiệm vụ hà nh chánh dÆ°?i quyá»n của má»™t quốc trÆ°?ng bù nhìn Lê Duy Cẩn, còn hệ thống quân sá»± do Ngô Văn Sở chỉ huy giữ nhiệm vụ bảo há»™ trị an thuá»™c quyá»n Nguyá»…n Huệ tại Phú Xuân.
Hai hệ thống đó nÆ°?ng tá»±a và o nhau má»™t cách há»i hợt nên khi có biến, quân Tây SÆ¡n láºp tức rút Ä‘i để lại miá»n Bắc cho quan lại nhà Lê tÆ° sinh tá»± diệt. Khi quân Thanh kéo đến, triá»u Ä‘nh Lê Duy Cẩn láºp tức ra hà ng khiến quan lại nhà Lê Ä‘Ã nh cam chịu sá»± trừng phạt, báo thù khi Lê Duy Kỳ trở vá». Chúng ta không biết số quan lại đó những ai chạy Ä‘?ợc theo quân Tây SÆ¡n vì tình hình theo chÃnh sá» thì dÆ°?ng nhÆ° tuyệt đại Ä‘a số vẫn còn ở Thăng Long.71
DNCBLT chép như sau:
... Tôn SÄ© Nghị từ khÆ°?c. Ngô Văn Sở bèn há»™i các tÆ°?ng thÆ°?ng nghị đánh hay giữ. Ngô Nháºm Ä‘á» nghị rút lui giữ núi Tam Äiệp cho thuá»· quân và lục quân thông nhau chiếm cứ chá»— hiểm yếu mà cố thủ, sai ngÆ°?i gấp Ä‘?a thÆ¡ cáo nguy cấp.
Ngô Văn Sở bèn máºt truyá»n các trấn Kinh Bắc, Thái Nguyên, Lạng SÆ¡n lên (đánh) tiếng nói
(phao rằng) há»™i quân xây luỹ đất ở sông Nguyệt Ä?c rồi ngầm thu quân mà lui vá». Ngô Văn Sở Ä‘?a thông tÆ° cho các quan trấn thủ Hải DÆ°?ng, SÆ¡n Tây ná»™i ngà y phải há»™i quân ở Bắc Thà nh, cho trấn thủ SÆ¡n Nam phải chỉnh bị thuyá»n tà u chá» thuá»· quân đến thì cùng tiến phát.
... Ngô Văn Sở ... ra lệnh cho các đạo quân chỉnh tá» Ä‘á»™i ngÅ© mà đi đến núi Tam Äiệp (Tằng?), chia đồn đóng quân cố thủ, gấp sai Nguyá»…n Văn Tuyết, má»™t tên nữa là Äinh Công Tuyết, vá»™i chạy vá» báo nguy cấp.
士毅å»ä¹‹ã€‚楚乃會諸?å°‡?商è°cæˆ°å®ˆï¼Œå ³å£¬è°c退Þä¿?O疊山,水?陸¤相?通,據? 險?守é£Â人馳y書?告急。 楚乃密傳京?北太諒諸?鎮è²è¨€Â¾æœƒç¯‰æœˆ? 德江土壘Ž潛收è»R以æ¸ã€‚移咨海陽zå±±è ¥¿è«¸?鎮守刻日?Ã°åŒ—åŸŽï¼Œå±±å— éŽ®æ•´é£Âªèˆ¹D艚候?æ°´?è»R至Š並發。
...楚令諸?è»R肅隊而§行至Š三層(ç–Š)å±± 分屯?固守,急使阮文雪?作ä¸?å…¬?雪馳y 回?告急。72
71 xem thêm “Thế Tráºn của Quân Thanh†của Nguyá»…n Duy ChÃnh.
72 Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chÃnh biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 126-8
41
SÄ© Nghị khÆ°?c chi. Sở nãi há»™i chÆ° tÆ°?ng thÆ°?ng nghị chiến thủ, Ngô Nhâm (Nháºm) nghị thoái bảo Tam Äiệp sÆ¡n, thuá»· lục tÆ°?ng thông, cứ hiểm dÄ© thủ khiển nhân trì thÆ° cáo cấp.
Sở nãi máºt truyá»n Kinh Bắc, Thái (Nguyên), Lạng (SÆ¡n) chÆ° trấn thủ thanh ngôn trúc Nguyệt Ä?c giang thổ luỹ nhi tiá»m thu quân dÄ© qui. Di tÆ° Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Tây chÆ° trấn thủ khắc nháºt há»™i Bắc Thà nh, SÆ¡n Nam trấn chỉnh sÆ°c thuyá»n tà o hầu thuá»· quân chà tịnh phát.
... Sở lệnh chÆ° quân túc Ä‘á»™i nhi hà nh chà Tam Tằng (Äiệp) sÆ¡n phân đồn cố thủ, cấp sá»
Nguyá»…n Văn Tuyết, nhất tác Äinh Công Tuyết, trì hồi cáo cấp.
Trong tình hình đó, nếu nhÆ° trÆ°?c đó Nguyá»…n Huệ không tiên liệu những biến chuyển có thể xảy ra để tÃnh toán má»™t Ä‘?á»ng rút lui thì việc táºp trung quân vá» má»™t vị trà cổ ngá»—ng nhÆ° Tam Äiệp cÅ©ng do tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n suy nghÄ© vá» thế yếu, thế mạnh của ta và đ?ch rồi tá»± quyết chứ không phải do mÆ°u sÄ© Bắc Hà hiến kế.73 Việc quân Tây SÆ¡n rút lui rất bà máºt và êm thắm và ngay cả má»™t số quân Ä‘?a phÆ°?ng trấn đóng ở nÆ¡i hẻo lánh cÅ©ng bị bá» rÆ¡i, không theo kịp nên việc Ä‘em theo má»™t số quan lại nhà Lê cần phải xét lại. Chúng ta cÅ©ng có thể ngá» rằng việc Ä‘?a ra chi tiết chủ trÆ°?ng rút lui là của Ngô Thì Nháºm chỉ có thể Ä‘?ợc bịa đặt để hạ uy tÃn tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n, miêu tả nhÆ° thà nh phần hữu dÅ©ng vô mÆ°u, hoà n toà n không có chiến thuáºt chiến lÆ°?c gì74. CÅ©ng trong Ä‘oạn trên, DNCBLT cÅ©ng chép cả việc Phan Văn Lân bá»™p chá»™p “đốc suất tÆ°?ng sÄ© mạo hiểm giá rét lá»™i bừa qua sông, phần nhiá»u bị chết chìm, ngÆ°?i nà o qua Ä‘?ợc đến
73 Các tà i liệu do nhiá»u nguồn khác nhau viết rất mâu thuẫn vá» vai trò của má»™t số văn thần nhà Lê. Tây SÆ¡n thuáºt lÆ°?c viết là Ngô Thì Nháºm, Nguyá»…n Gia Phiá»n (Phiên?), Phan Huy Ãch, Ngô Vi QuÃ, Äoà n Nguyên Tuấn cùng và o Phú Xuân yết kiến Nguyá»…n Huệ (hay bị Ä‘?a Ä‘i theo?) khi Nguyá»…n Huệ ra Bắc trừ VÅ© Văn Nháºm trở vá» Nam. Hoà ng Lê Nhất Thống Chà cÅ©ng có chá»— viết tÆ°?ng tá»± trong khi KÄVS thì viết là Ngô Thì Nháºm còn ở Thăng Long vá»›i Ngô Văn Sở. Việc quân Tây SÆ¡n rút lui các sách vở Việt Nam cho là do mÆ°u của Ngô Thì Nháºm và đ?ợc Nguyá»…n Huệ khen là biết thá»i thế, trái lại theo tin của các giáo sÄ© thì Ngô Văn Sở bị khiển trách nặng ná» . Theo chú thÃch số 49 trong bà i Và i tà i liệu ... của Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi thì “Mấy giáo đồ Bắc Kỳ là bá»™ hạ của quan Äại TÆ° Mã mà tôi nhắc tá»›i ở trên, đã quả quyết vá»›i tôi rằng Tiếm vÆ°?ng phạt vị quan nà y vá» tá»™i hoảng sợ bằng cách trừ của ông má»™t tháng lÆ°?ng và cấm ông không được đụng tá»›i thá»±c phẩm của binh lÃnh. Ngoà i ra Quang Trung ... má»i các võ quan cao cấp dá»± tiệc, nhân đó ông bắt Äại TÆ° Mã quì xuống cách xa ông trong khi các quan khác ăn uống và dùng lá»i lẽ gay gắt, dữ dá»™i nhứt quở trách vá» tÃnh nhút nhát của ông nà y. Ãt lâu sau muốn là m ông [Äại TÆ° Mã] thất đảm, Quang Trung cho xá» trảm viên trấn thủ Than (Thanh) Hoa và má»™t đại thần khác bị khép tá»™i quấy nhiá»…u Ä‘Ã n áp dân chúng ... bắt ông ra chỉ huy quân Ä‘á»™i (nhÆ°ng) bãi chức Tổng Nguyên Soái (tÆ° lệnh quân Ä‘á»™i tại Bắc Kỳ) ...†(sÄ‘d. tr. 227-8) Theo chúng tôi nghÄ©, các tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n chắc không tin tÆ°?ng và o quan lại nhà Lê và nếu có tÃnh toán gì cÅ©ng không bao giá» bà n bạc vá»›i hỠđể khá»i lá»™ bà máºt quân sá»±.
74 trai vá»›i sá»± miêu tả của Hoà ng Lê Nhất Thống Chà và DNCBLT, Äại TÆ° Mã Ngô Văn Sở Ä‘?ợc các giáo sÄ© Tây phÆ°?ng đánh giá “nổi tiếng là dÅ©ng cảm và thông minh trong việc Ä‘iá»u khiển má»i công việcâ€
(Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 186)
42
bá» lại bị quân Thanh giết chết ... để phải má»™t mình má»™t ngá»±a chạy vá»â€75. Chi tiết nà y dÆ°?ng nhÆ° chép theo Hoà ng Lê Nhất Thống Chà và hoà n sai sá»± thá»±c vì quân Tây SÆ¡n còn chặn đánh quân Thanh nhiá»u tráºn dá»c từ Lạng SÆ¡n xuống Thăng Long để cầm chân Ä‘?ch, tuy không thà nh công nhÆ°ng cÅ©ng khiến cho Ä‘?ch phải lao Ä‘ao, không đến ná»—i chÆ°a đánh đã chạy nhÆ° sá» nhà Nguyá»…n miêu tả.76
Dầu sao chăng nữa, sau khi thu tóm má»i nhân lá»±c tà i lá»±c của miá»n Bắc rồi rút vá» Phú Xuân, quân Tây SÆ¡n đã bá» ngá» má»™t tráºn Ä‘?a lá»›n cho quân Thanh bÆ¡ vÆ¡, chịu Ä‘?ng những cÆ¡n mÆ°a dầm và thá»i tiết lạnh lẽo của mùa đông ở miá»n Bắc. Tôn SÄ© Nghị phải trải má»ng quân thà nh những mục tiêu cố Ä‘?nh rồi nÆ°?ng theo cách bố trà của Ä‘?ch để sắp xếp kế hoạch tấn công. Kế hoạch tạo Ä‘iá»u kiện để quân Ä‘?ch đóng quân táºp trung thà nh má»™t khu vá»±c “lòng chảo†là má»™t chiến thuáºt mà nhiá»u quân sá»± gia Äông cÅ©ng nhÆ° Tây, kim cÅ©ng nhÆ° cổ thÆ°?ng áp dụng để đánh má»™t tráºn quyết liệt.
75 (ç’˜ç£?’?m冒寒亂渡,多溺æ»?,åŠå²¸è€… Ịåˆ?為清é‚å’所?殲。... 單騎R走–回?- Lân đốc tÆ°?ng sÄ© mạo hà n loạn Ä‘á»™, Ä‘a nịch tá», cáºp ngạn giả há»±u vi Thanh la tốt sở tiêm. ... Ä‘Æ¡n kỵ tẩu hồi) Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chÃnh biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 129
76 xem thêm “Quân Thanh tiến và o Thăng Longâ€, biên khảo của Nguyá»…n Duy ChÃnh.
43
NGUYỄN HUỆ LÊN NGÔI HOÀNG ÄẾ
Từ trÆ°?c đến nay, sá» nÆ°?c ta vẫn cho rằng Nguyá»…n Huệ lên ngôi để cho “chÃnh vịâ€. Lý do đó hà m ý bản tâm ông không (hay chÆ°a) muốn lên ngôi nhÆ°ng Ä‘Ã nh phải chấp nhan má»™t cách miá»…n cÆ°?ng vì nhu cầu quân sá»± và chÃnh trị. Việc vua Quang Trung lên ngôi hoà ng đế để danh chÃnh ngôn thuáºn ra đánh quân Thanh Ä‘?ợc chấp nháºn nhÆ° má»™t “lý sở Ä‘?Æ¡ng nhiênâ€, không ai dị nghị mặc dù má»™t số tác giả co đặt câu há»i vá» ngà y giá» chÃnh xác ông đăng quang ở núi Bân.
Thá»±c ra, Nguyá»…n Huệ không phải không muốn lên ngôi mà ông đã có ý tá»± láºp ngay từ khi Ä‘em quân ra Bắc Hà lần thứ hai và o tháng 5 năm 1788. CÅ©ng và o thá»i gian nà y, ông gặp Ngô Thì Nháºm và ngÆ°?i bầy tôi má»›i láºp tức khuyên ông lên ngôi hoà ng đế đồng thá»i chủ trì việc Ä‘i “xin chữ ký†để suy tôn ông cho hợp cách.
Sau ba bức thÆ° “suy tôn†của quần thần nhà Lê (chÆ°a kể má»™t chiếu trÆ°ng cầu dân ý do chÃnh Nguyá»…n Huệ há»i dân Bắc Hà ) nhÆ°ng tình hình chÆ°a thuáºn lợi khiến Nguyá»…n Huệ háºm há»±c bá» vá» Phú Xuân, Ä‘em theo má»™t số văn thần (có thể cả Ngô Thì Nháºm nhÆ° đã chép trong Hoà ng Lê Nhất Thống Chà mặc dầu vá» sau chúng ta lại thấy há» Ngô xuất hiện trong số quan lại ở miá»n Bắc cùng vá»›i Ngô Văn Sở).
Äối chiếu nhiá»u tà i liệu khác nhau và dà n dá»±ng lại tình hình, chúng ta có thể nghi ngá» rằng có chút gì không ổn vá» quan Ä‘iểm đó. Hiện tại có ba tà i liệu vá»›i ba nháºt kỳ đăng quang khác nhau: chÃnh sá» triá»u Nguyá»…n (ÄNCB, Nguỵ Tây liệt truyện), Hoà ng Lê Nhất Thống ChÃ, và chi tiết trong thÆ° của Há»™i Truyá»n Giáo Bắc Hà . Ngoà i ra còn má»™t nháºt kỳ có hÆ¡i chênh lệch má»™t chút vá»›i chÃnh sá» là bà i Chiếu Lên Ngôi (Tức Vị Chiếu)77 chép trong Hà n Các Anh Hoa.
Äại Nam ChÃnh Biên Liệt Truyện, quyển 32 (Nguỵ Tây liệt truyện, Nguyá»…n Văn Huệ)
chép là :
Nguyá»…n Huệ Ä‘?ợc cấp báo, mắng to: “Bá»n chó Ngô là đồ gì dám tung hoà nh nhÆ° thế?â€. Nguyá»…n Huệ liá»n xuống lịnh cá» binh. Các tÆ°á»›ng Ä‘á»u khuyên xin trÆ°?c hết nên chÃnh ngôi vị và danh hiệu để kết chặt lòng ngÆ°?i. Nguyá»…n Huệ bèn đắp Ä‘Ã n ở phÃa nam núi Ngá»±-bình, lấy ngà y 25 tháng 11 tá»± láºp là m Hoà ng-đế cải nguyên là Quang Trung (triá»u trung Æ°?ng rá»±c rỡ), liá»n ngà y ấy cả Ä‘em tÆ°?ng sÄ© thuá»· bá»™ cùng tiến ...78 æƒ å¾—å ±?大?l何物å³ç‹—敢爾猖?¶。å³ä¸‹ä» ¤èˆ‰å…µã€‚諸?å°‡?咸勸請先?æ£ä½ä»¥ç¹«äººå¿ƒã €‚æƒ ä¹ƒ 築壇于å±å±±ä¹‹å—,以?\一?Ž?Ä‘?\五?è‡ªÂ©ç «‹ç‚ºå¸ÂC改?³光?†?¦日大?¦將?士水?陸 ¤齊進 ...
77 Ngô Thì Nháºm tác phẩm (quyển I) Mai Quốc Liên chủ biên (Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2001) tr. 172
78Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chÃnh biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 130-33
44
Huệ đắc báo đại mạ: “Hà váºt Ngô cẩu cảm nhÄ© xÆ°?ng cuồng?â€. Tức hạ lịnh cá» binh. ChÆ° tÆ°?ng hà m khuyến thỉnh tiên chÃnh vị hiệu dÄ© hệ nhân tâm. Huệ nãi trúc Ä‘Ã n vu Bình sÆ¡n chi nam dÄ© tháºp nhất nguyệt nhị tháºp ngÅ© nháºt tá»± láºp vi đế, cải nguyên Quang Trung tức nháºt đại suất tÆ°?ng sÄ© thuá»· lục tá» tiến ...
Hoà ng Lê Nhất Thống Chà (Ngô Gia Văn Phái) thì viết như sau:
... Ngà y 20 tháng ấy, Sở lui vá» Tam Äiệp thì ngà y 24 (tháng 11), Tuyết đã và o đến thà nh Phú Xuân, Bắc Bình VÆ°?ng Ä‘?ợc tin báo, giáºn lắm, liá»n há»p các tÆ°?ng sÄ©, Ä‘?nh thân chinh cầm quân Ä‘i ngay. NhÆ°ng các ngÆ°?i đến há»p Ä‘á»u nói:
- Chúa công vá»›i vua Tây SÆ¡n có sá»± hiá»m khÃch, đối vá»›i ngôi chà tôn, lòng tôn phò của má»i ngÆ°?i chÆ°a thá»±c vÆ°ng bá»n, nay nghe quân Thanh sang đánh cà ng dá»… sinh ra ngá» vá»±c, hai lòng. Váºy xin trÆ°?c hết hãy chÃnh vị hiệu, ban lệnh ân xá khắp trong ngoà i, để yen kẻ phản trắc và giữ lấy lòng ngÆ°?i, rồi sau sẽ cất quân ra đánh dẹp cõi Bắc cÅ©ng chÆ°a là muá»™n.
Bắc Bình VÆ°?ng lấy là m phải, bèn cho đắp Ä‘Ã n ở trên núi Bân (ở Ä‘?a pháºn xã An Cá»±u, huyện HÆ°Æ¡ng Trà , Thừa Thiên – Huế), tế cáo trá»i đất cùng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn, mÅ© miện, lên ngôi Hoà ng đế, đổi năm thÆ° 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc là m năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong hạ lệnh xuất quân. Hôm ấy nhằm và o ngà y 25 tháng chạp năm Máºu Thân (1788).79
Theo thÆ° của các giáo sÄ© có mặt tại Việt Nam còn lÆ°u lại trong Nháºt Ký Vá» Những Sá»± Kiện Äáng Ghi Nhá»›, Nha Văn Khố Quốc Gia Paris (Paris, Archives Nationales số F5; A 22) thì “lá thÆ° Ä‘á» ngà y 20 tháng ChÃn80 của Ä‘?c ông La Bartette gá»i cho ông Le Breton trong đó Äức ông cho biết rằngâ€:
... Bắc vÆ°?ng đã ấn Ä‘?nh ngà y 11 tháng MÆ°?i (âm lịch) tức ngà y mồng 8 tháng MÆ°?i Má»™t là ngà y ông tá»± phong mình là m Hoà ng đế dÆ°?i danh hiệu “Quang Trung†(có nghÄ©a là ánh sáng trung Æ°?ng tức là theo sá»± giải thÃch có lẽ đúng nhất, mặt trá»i của vÅ© trụ) đồng thá»i ông Ä‘ang báºn tÃnh má»™t kế hoạch vÄ© đại theo nhÆ° sắc lệnh ban bố ngà y 6 tháng MÆ°?i (âm lịch) hay ngà y 3 tháng MÆ°?i Má»™t gởi cho Äại thần Äại tÆ° Mã và tất cả các quan hay sÄ© quan Tây SÆ¡n là m việc tại Bắc Kỳ ...81
79 tÃnh ra là ngà y 20-1-1789 theo T. L. Ngô Gia Văn Phái, Hoà ng Lê Nhất Thống Chà (Hà Ná»™i, 2002) tr.
371-2
80 tức ngà y 21-08 năm Máºu Thân
81 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195
45
Những tà i liệu trên, tà i liệu nà o gần vá»›i sá»± thá»±c nhất vẫn còn là má»™t câu há»i chÆ°a có trả lá»i Ä‘ch xác mặc dù nếu theo văn bản thì thÆ° của các thừa sai của Há»™i Truyá»n Giáo là tà i liệu của chÃnh thá»i đó còn để lại trong khi DNCBLT và Hoà ng Lê Nhất Thống Chà chỉ Ä‘?ợc biên soạn và ấn hà nh và i chục năm sau khi sá»± việc xảy ra.
Hiện nay trong Hà n Các Anh Hoa còn chép một bà i Chiếu Lên Ngôi của vua Quang
Trung do Ngô Thì Nháºm soạn, nguyên văn nhÆ° sau:
å³ä½Â 朕惟?五?易?©而§å—?命,三王乘時?而§ å•Ÿé‹^。铹有é·Jè‹æ™‚?惟?變通è–人奉?è ‹¥å¤©é“¹以?N國å 民其義一?ç。我‰自©ä¸?黎?›’â€å»º? 有國,以Ž?于今,è–作明興»ä¸æ˜¯ä¸€?© ,然而§廢興» ä¿®çŸï¼ŒæœŸâ€°å¯”?天所?授?,éžÄ‘?v人之所? 能\為也。 å‘Ž?黎?Ỉ?¸柄,é„Aæ°èˆ‡ p阮分彊二?百餘?N,綱疇紊亂共主?kæ“è™ ›å™ç§?家?自©ç§?å°?æ¤ï¼Œ 天經地ç¶?墜Žä¸æŒ¯æœªæœ‰ç”šæ–¼?æ¤?時?也〠‚åŠ ?V近ßæ²ä»¥?Ị?ì北構兵已墜?hç‚。 朕以¼山布衣ßä¸éšŽKå°º?y,åˆ?ç„¡é»ƒå±‹ä ¹‹å¿—ï¼Œå› ?人心åŽäº‚欲得明主?濟世安?Â¯ï ¼Œæ–¼?是集 åˆ?義旅è—•蓽以啟山林?,左å³çš‡å¤§?Zé ¦³yé©…?^焉,肇£我–于西土,å—定?ç¾…?ï¼ Œé«˜?綿?V屬 é‚?å…‹?富春å–?昇é¾Â´æœ¬æ¬²æŽƒé™¤?äº‚ç•§ï¼Œæ „æ°‘æ–¼?æ°´?ç«?ä¸?,然後Š?國黎?Â,æ¸åœ° 大?Z,é€?é™ç¹¡ 裳?赤?舄之逰,觀V兩地之驩虞đŽ已。 而§世故推?移?Xä¸å¾—如所?志,朕å†?A黎 ?Â黎?kå›å¤±å®ˆç¤¾ç¨·ï¼ŒåŽ»?åœ‹å¥”äº¡ï¼ŒåŒ—æ²³å£ «æ°‘ï¼Œä¸ ä»¥ä¹‹å®—å§“ç‚ºæ¸ç¹„æœ•æ˜¯é ¼Å ?兄義倦?于勤? 願守æ¸ä»ä¸€?{,é™ç¨±è¥¿çŽ‹ï¼Œå—æœ?數?Ã§é‡ ŒÂ¢ä¹‹åœ° 盡屬于朕。 朕自©惟?涼â€?æ‰?ºä¸é€®ÃŸå¤?lè€ŒÂ§åœŸåœ°å ¦‚æ¤?其廣人民如æ¤?其眾éœçµ±æ”å‡œä¹ŽÅ½æ ‡ç´¢?V御?Z馬n 乃者Ị?¶æ¦å°‡?士內外臣僚咸願朕早æ£ä ½ä»¥?W屬人心上?Ã勸進至Š?°å†?O金表\æŽ ¨?å°Šä¸è¬€d åŒè¾?夫以?_器至ŠÂd。 天ä½?Ị…ÂCæœ•èª æ…®ä¸å…‹?å ªï¼Œè€ŒÂ§å››æµ·å „„å…†?ç’°?d于朕一?l。玆乃天æ„?å¤«è±ˆÂ¯äººä º‹?,朕應?V é †?人,ä¸å¯?S執éœÂ»è®“¨以?¡年å一?Ž? Ä‘?\二?æ—¥?¦天åä½ÂC紀年為光?†?³年〠‚å’¨?¢百姓 è¬?¯惟?皇極?V敷言¾,是訓P是行ä»ç¾©ä¸ ?æ£ã€‚ 人铹之大?[,朕今與?¯更始奉?å‰è–之明謨•?治教 天下。 æ–¼?戲,天佑下民作之å›ä½œä¹‹å¸«æƒŸ?其克 ?相?上?寵?ç¶å››æ–¹?B朕撫有天下,將?與? Ä‘?V大“ ç´ä¹‹æ˜¥è‡º?B爾臣庶?å„安ÂEæ¥?,無蹈匪? R。有官者Ị‹濟之風—ÂC為氓?者Ị?Å“ ?¤熙之俗。治 教興»行,躋于至ŠÂ‡?æ›äº”?三王之盛 ,è¡Â¥å®—社無彊之休,顧ä¸éŸ™å“‰?。 一?\三铹å„處|地方?Â¡å¹´å†¬å‹™ç§Ÿåº¸èª¿Â²è µ¦Ãå分之五?´經被Ãå…µç«?彫殘è½ÂªçŸ¥å® ¦å‹˜å¯”?ç›¡è¡Œè ²å…? 一æœè‡£æ°‘æˆ–ç¶ äº‹?玷累經被Ãé‡è«–_除?大 ‹ä¸é“¹ç‰?罪其餘?皆寬赦Ã。 一?S神淫?Ké©v去?祀典其天神與?‰?_åå 義婦經累æœè¤’Jå°?者Ị?’Ž?登秩。
46
一æœæ–‡æ¦å“¡?或由從亡逃¦é¿Ã°ä¸¦å›ž?é„‰è² «Ä?´ä¸é¡˜ä»•é€²è€…ỊÂCè½s所?志。 一?Ã¬æ²³åŒ—æ°‘é–“Æ Ë†æœ?並‹?從俗,惟?æœè ¡£ÃŸæœå† 一Â…?V製。
Dịch âm
Tức vị chiếu
Trẫm duy NgÅ© Äế dị tÃnh nhi thụ mệnh, Tam VÆ°?ng thừa thá»i nhi khải váºn. Äạo hữu thiên đệ, thá»i duy biến thông, thánh nhân phụng nhÆ°?c thiên đạo dÄ© quân quốc tá» dân kỳ nghÄ©a nhất dã. Ngã Việt tá»± Äinh Lê Lý Trần triệu kiến hữu quốc, dÄ© chà vu kim, thánh tác minh hÆ°ng bất thị tÃnh, nhiên nhi phế hÆ°ng tu Ä‘oản, kỳ váºn tháºt thiên sở thụ, phi phù nhân chi sở năng vi dã.
HÆ°?ng giả Lê gia thất bÃnh, Trịnh thị dữ cá»±u Nguyá»…n phân cÆ°?ng nhị bách dÆ° niên cÆ°?ng trù vặn loạn cá»™ng chủ đồ ủng hÆ° khà tÆ° gia tá»± tÆ° phong thá»±c. Thiên kinh Ä‘?a duy nhất truỵ nhi chấn vị hÆ°u tháºm Æ° thá» thá»i dã. Gia chi cáºn tuế dÄ© lai Nam Bắc cấu binh, dÄ© truỵ đồ thán.
Trẫm vi Tây SÆ¡n bố y, bất giai xÃch thổ, sÆ¡ vô hoà ng ốc chi chÃ. Nhân nhân tâm yếm loạn dục đắc minh chủ dÄ© tế thế an dân Æ° thị táºp hợp nghÄ©a lữ lam tất dÄ© khải sÆ¡n lâm, tả hữu hoà ng đại huynh trì khu nhung yên, triệu ngã bang vu tây thổ, nam Ä‘?nh Xiêm La, Cao Miên chi thuá»™c, toại khac Phú Xuân, thu Thăng Long bản dục bang tảo trừ loạn lÆ°?c, cứu dân Æ° thuá»· hoả trung, nhiên háºu hoà n quốc Lê thị qui Ä‘?a đại huynh, tiêu dao tú thÆ°?ng xÃch tả chi du, quan lÆ°?ng Ä‘?a chi hoan ngu nhi dÄ©.
Nhi thế cố suy di cánh bat đắc nhÆ° sở chÃ, trẫm tái thá»±c Lê thị Lê tá»± quân thất thủ xã tắc, khứ quốc bôn vong, Bắc Hà sÄ© dân bất dÄ© Lê chi tông tÃnh vi qui ê trẫm thị lại. Äại huynh nghÄ©a quyến Æ° cần nguyện thủ Qui NhÆ¡n nhất phủ, giáng xÆ°ng Tây vÆ°?ng, nam phục sổ thiên lý chi Ä‘?a, táºn thuá»™c Æ° trẫm.
Trẫm tá»± duy lÆ°?ng bạc tà i Ä‘?c, bất đãi cổ nhân, nhi thổ Ä‘?a nhÆ° thá» kỳ quảng, nhân dân nhÆ° thá» kỳ chúng, tÄ©nh tÆ° thống nhiếp lẫm hồ nhÆ°?c hủ sách chi ngá»± lục mã nãi giả. Văn võ tÆ°?ng sÄ© ná»™i ngoại thần liêu hà m nguyện trẫm tảo chÃnh vị hiệu dÄ© hệ thuá»™c nhân tâm, thÆ°?ng chÆ°?ng khuyến tiến, chà ư tái tam kim biểu suy tôn bất mÆ°u đồng từ phu dÄ© thần khà chà trá»ng.
Thiên vị duy gian, trẫm thanh lá»± bất khắc kham, nhi tứ hải ức triệu hoà n qui Æ° trẫm nhất nhân. TÆ° nãi thiên ý, phù khởi nhân sá»±, trẫm ứng thiên thuáºn nhân, bất khả lao chấp, tốn nhÆ°?ng dÄ© kim niên tháºp nhất nguyệt nhị tháºp nhị nháºt tức thiên tá» vị ká»· nguyên vi Quang Trung nguyên niên.
47
TÆ° nhÄ© bách tÃnh vạn dân duy hoà ng cá»±c chi phu ngôn thị huấn thị hạnh. Nhân nghÄ©a trung chÃnh nhân đạo chi đại Ä‘oan, trẫm kim dữ dân cánh thuá»· phụng tiá»n thánh chi minh mô dÄ© trị giáo thiên hạ.
Ô hô, thiên há»±u hạ dân tác vi quân, tác vi sÆ°, duy kỳ khắc tÆ°?ng thÆ°?ng đế sủng tuy tứ phÆ°?ng. Trẫm phủ hữu thiên hạ tÆ°á»›ng dữ giai chi đại đạo nạp chi xuân Ä‘Ã i. NhÄ© thần thứ các an chức nghiệp vô đạo phỉ di. Hữu quan giả hÆ°ng tế tế chi phong, vi manh giả hữu hi hi chi tục. Trị giáo hÆ°ng hà nh, tá»… vu chà thuáºn, dÄ© hoán ngÅ© đế tam vÆ°?ng chi thịnh, diá»…n tông xã vô cÆ°?ng chi hÆ°u, cố bất vÄ© tai!
- Tháºp tam đạo các xứ Ä‘?a phÆ°Æ¡ng kim niên đông vụ tô dung Ä‘iệu xá tháºp phân chi ngÅ© kỳ kinh bị binh hoả Ä‘iêu tà n thÃnh phân chi hoạn khám thá»±c táºn hà nh quyên miá»…n.
- Cá»±u triá»u thần dân hoặc lục sÆ° Ä‘iếm luỵ kinh bị trá»ng luáºn, trừ đại nghịch bất đạo đẳng tá»™i, ky dÆ° nhất giai khoan xá
- Bách thần dâm từ cách khứ tÆ° Ä‘iển. Kỳ thiên thần dÆ° trung thần hiếu tá» nghÄ©a phụ kinh luỵ triá»u bao phong giả tịnh tứ đăng tráºt
- CÆ°u triá»u văn võ viên biện hoặc do tòng vong Ä‘Ã o tị tịnh thÃnh hồi hÆ°Æ¡ng quán, kỳ bất nguyện sÄ© tiến giả thÃnh hà nh sÆ¡ chÃ
- Nam Hà Bắc dân gian y phục tịnh hÆ°a tòng tục, duy triá»u y triá»u quan nhất tuân tân chế.
Dịch nghĩa
Trẫm nghÄ©: NgÅ© đế đổi há» chịu mệnh trá»i, Tam vÆ°?ng nhân thÆ¡i mở váºn nÆ°?c. Äạo có thay đổi, thá»i phải biến thông, nhÆ°ng đấng thánh nhân theo đạo trá»i để là m vua trong nÆ°?c, yêu dân nhÆ° con, thì cái nghÄ©a cÅ©ng chỉ là má»™t.
NÆ°?c Việt ta từ Äinh, Lê, Lý, Trần mÆ¡ nÆ°?c đến nay, báºc thanh minh dấy lên, chẳng phải má»™t há». NhÆ°ng phế, hÆ°ng, dà i, ngắn, váºn mệnh trá»i cho, chẳng phải sức ngÆ°?i là m Ä‘?ợc.
TrÆ°?c đây nhà Lê mất quyá»n, há» Trịnh và há» Nguyá»…n cÅ© chia nhau cÆ°?ng vá»±c, hÆ¡n hai trăm năm, giá»ng mối rối loạn, ngôi vua chỉ là hÆ° vị, má»—i há» tá»± ý gây dÆ°ng bá» cõi riêng mình, ká»· cÆ°?ng trá»i đất má»™t phen đổ nát không dá»±ng lên Ä‘?ợc, chÆ°a có thá»i nà o quá quắt nhÆ° thá»i nà y. Thêm nữa, nhÆ°ng năm gần đây, Nam Bắc đánh nhau, dân sa và o chốn lầm than.
Trẫm là kẻ áo vải Tây SÆ¡n, không có má»™t tấc đất, vốn không có chà là m vua. Chỉ vì lòng ngÆ°?i chán ghét loạn lạc, mong có vị minh chúa để cứu Ä‘?i yên dân. Cho nên táºp hợp nghÄ©a quân, xông pha chông gai, phá núi mở rừng, giúp Ä‘? Hoà ng đại huynh giong ruổi binh mã, gây dá»±ng nÆ°?c ở cõi tây, dẹp Tiêm La, Cao Miên ở phÃa nam, rồi hạ thà nh Phú Xuân, lấy thà nh Thăng Long. Bản ý chỉ muốn quét trừ loạn lạc, cứu dân trong chốn nÆ°?c lá»a, rồi trả nÆ°?c cho há» Lê, trả đất cho Äại huynh, ung dung áo gấm hà i thêu, ngắm cảnh yên vui ở hai cõi đất mà thôi. NhÆ°ng việc Ä‘?i dá»i đổi, rốt cuá»™c
48
trẫm không Ä‘?ợc nhÆ° chà nguyện. Trẫm dá»±ng lại nhà Lê, nhÆ°ng Lê tÆ° quân để mất xã tắc, bá» nÆ°?c chạy trốn. SÄ© dân Bắc Hà không theo vá» há» Lê lại dá»±a và o trẫm. Äại huynh vì khó nhá»c mà má»i mệt, chỉ muốn giữ má»™t phủ Quy NhÆ¡n, khiêm nhÆ°?ng xÆ°ng là m Tây vÆ°?ng. Mấy nghìn dặm đất ở cõi Nam thuá»™c vá» trẫm cả. Trẫm tá»± nghÄ© mình lÆ°?ng bạc, tà i Ä‘?c không theo kịp cổ nhân mà đất Ä‘ai rá»™ng lá»›n nhÆ° thế, nhân dân đông đúc nhÆ° thế, nghÄ© đến việc cai quản, lo sÆ¡ nhÆ° cầm dây cÆ°Æ¡ng mục mà dong sáu ngá»±a.
Vừa đây, tÆ°?ng sÄ© văn võ, thần liêu trong ngoà i Ä‘á»u muốn trẫm sá»›m Ä‘?nh vị hiệu, để thu phục lòng ngÆ°?i, dâng biểu khuyên má»i đến hai, ba lần. Các tÆ¡ biểu và ng suy tôn, không hẹn mà cùng má»™t lá»i. Trẫm nghÄ©: nghiệp lá»›n rất trá»ng, ngôi trÆ¡i khó khăn, trẫm tháºt lòng lo không Ä‘?Æ¡ng nổi. NhÆ°ng ức triệu ngÆ°?i trong bốn bể trông cáºy và o má»™t mình trẫm. Äó là ý trá»i, há phải việc ngÆ°?i? Trẫm ứng mệnh trá»i, thuáºn lòng ngÆ°?i, không thể cố chấp nhún nhÆ°?ng mãi, lấy ngà y 22 tháng 11 năm nay lên ngôi thiên tá», đặt niên hiệu là Quang Trung nguyên niên.
Hỡi trăm há» muôn dân các ngÆ°?i! “Lá»i nói lá»›n lao của ngôi hoà ng cá»±c là lá»i giáo huấn phải thi hà nhâ€. Nhân, nghÄ©a, trung, chÃnh là đầu mối lá»›n lao của đạo là m ngÆ°?i. Nay trẫm cùng dân đổi má»›i, theo mÆ°u mô sáng suốt của tiá»n thánh để trị và dạy thiên hạ!
Than ôi! “Trá»i vì hạ dân, đặt ra vua, đặt ra thầy, là để giúp trá»i vá»— yên bốn phÆ°?ngâ€. Trẫm có cả thiên hạ, sẽ cùng dắt dÃu dân lên con Ä‘?á»ng lÆ¡n, đặt và o Ä‘Ã i xuân.
Hỡi thần dân các ngÆ°?i! Ai nấy hãy yên chức nghiệp, chÆ¡ là m những Ä‘iá»u không phải đạo thÆ°?ng. NgÆ°?i là m quan hãy giữ phong Ä‘á»™ hoà mục, ngÆ°?i là m dân yên trong lệ tục vui hoà , trị giáo mở mang hÆ°ng khởi đến chá»— rất thuáºn, để vãn hồi thá»i thịnh trị của NgÅ© đế, Tam vÆ°?ng, khiến cho tông miếu xã tắc Ä‘?ợc phúc không cùng, há chẳng đẹp đẽ sao?
(Trong nguyên bản chữ Hán, còn có má»™t Ä‘oạn viết chữ nhá», ghi các Ä‘iá»u sau đây)
1/ Các địa phÆ°Æ¡ng trong 13 đạo, thuế ruá»™ng, thuế thân, thuế lá»±c dịch vá» vụ đông năm nay, mÆ°á»i phần tha cho năm phần. Những nÆ¡i bị binh hoả là m Ä‘iêu tà n, cho quan phân tri khám thÆ°c, tha miá»…n cho cả.
2/ Quan dân triá»u cÅ©, ngÆ°á»i nà o liên luỵ và o tá»™i, đã bị án nặng, trừ nhÆ°ng tá»™i đại nghịch vô đạo, còn thì Ä‘á»u tha cả.
3/ Các Ä‘á»n thá»i bách thần mà là thá» nhảm, Ä‘á»u bị xoá bá» thần hiệu trong tá»± Ä‘iển, còn các thiên thần và tôi trung, con hiếu, Ä‘Ã n bà tiết nghÄ©a đã Ä‘Æ°?c các triá»u phong tặng thì nay Ä‘á»u cho thăng tráºt.
4/ Quan viên văn võ triá»u cÅ©, ngÆ°á»i nà o chạy trốn theo vua mà con phải trốn tránh, Ä‘á»u cho vá» nguyên quán. NgÆ°á»i nà o không muốn ra là m quan, cho tuỳ theo chà của mình.
49
5/ Quần áo dân gian Nam Hà hay Bắc Hà đá»u cho theo tục cÅ©, duy có áo chầu, mÅ© chầu thì nhất luáºt phải theo quy chế má»›i.82
Bà i chiếu nà y nếu xét trong hoà n cảnh xuất hiện của nó, nếu quả thá»±c do Ngô Thì Nháºm soạn, thì hoặc ông Ä‘ang ở Phú Xuân, hoặc đã soạn sẵn theo lệnh của Nguyá»…n Huệ, chỠđúng dịp là đem ra sá» dụng. Phân tÃch mot số chi tiết trong bà i Chiếu Lên Ngôi chúng ta ngá» rằng bà i nà y Ä‘?ợc soạn trÆ°?c khi nghe tin quân Thanh sang chiếm
nÆ°?c ta, nếu không đồng thá»i vá»›i tá» biểu “suy tôn†lần thứ ba (Vừa đây, tÆ°?ng sÄ© văn võ, thần liêu trong ngoà i Ä‘á»u muốn trẫm sá»›m Ä‘?nh vị hiệu, để thu phục lòng ngÆ°?i, dâng biểu khuyên má»i đến hai, ba lần. Các tá» biểu và ng suy tôn, không hẹn mà cùng má»™t lá»i.) thì cÅ©ng chỉ sau đó má»™t thá»i gian ngắn.
Văn trong bà i chiếu tức vị nà y hoà n toà n là văn chÆ°?ng thá»i bình, không phải thá»i chiến, không nhắc đến xa gần gì vá» việc quân Thanh xâm chiếm nÆ°?c ta và lên ngôi để thu phục nhân tâm (để chiến đấu) nhÆ° sỠđã chép. ChÃnh vì thế, má»™t số câu van sáo mòn đầy giả tạo, chẳng hạn: “Bản ý chỉ muốn quét trừ loạn lạc, cứu dân trong chốn nÆ°?c lá»a, rồi trả nÆ°?c cho há» Lê, trả đất cho Äại huynh, ung dung áo gấm hà i thêu, ngắm cảnh yên vui ở hai cõi đất mà thôi. NhÆ°ng việc Ä‘?i dá»i đổi, rốt cuá»™c trẫm không Ä‘?ợc nhÆ° chà nguyện.†hay “NgÆ°?i là m quan hãy giữ phong Ä‘á»™ hoà mục, ngÆ°?i là m dân yên trong lệ tục vui hoà , trị giáo mở mang hÆ°ng khởi đến chá»— rất thuáºn, để vãn hồi thá»i thịnh trị của NgÅ© đế, Tam vÆ°?ng, khiến cho tông miếu xã tắc Ä‘?ợc phúc không cùng, há chẳng đẹp đẽ sao?†vẫn còn hiện diện trong bà i chiếu.
NhÆ° váºy, nếu quả thá»±c bà i văn nà y là tá» chiếu ông sá» dụng thì Nguyá»…n Huệ đã lên ngôi tÆ° trÆ°?c khi quân Thanh sang đánh nÆ°?c ta nghÄ©a là cháºm lắm cÅ©ng và o cuối
tháng 10 hay đầu tháng 11 năm Máºu Thân (1788) khi quân Thanh chÆ°a xuất binh để những lá»i trong bà i chiếu thÃch hợp cho má»™t quốc gia yên bình, dù chỉ rất tạm bợ.
NgÆ°?c lại nếu đã nghe tin quân Thanh Ä‘ang tiến vá» Thăng Long, tình hình Bắc Hà ở trong cảnh lá»a cháy lông mà y, dầu sôi lá»a bá»ng khiến ông phải tổ chức má»™t lá»… đăng quang theo kiểu “cÆ°?i chạy tang†để hôm sau tiến quân ra Bắc thì đây là má»™t việc là m rất thiếu chÃnh trị. Tình hình cấp bách đó ắt sẽ khiến cho lòng ngÆ°?i kinh Ä‘á»™ng, nhất là các tÆ°?ng lãnh Ä‘ang Ä‘?ợc bố trà ở mặt nam giáp vá»›i vÆ°?ng quốc của Nguyá»…n Nhạc. Chúng ta cÅ©ng biết rằng hai anh em công khai mắng nhau là “sà i lang, cẩu trệâ€, dù đã giải hoà nhÆ°ng tình hình không còn thuáºn lợi nhÆ° trÆ°?c và việc bên nà y hay bên kia nhân cÆ¡ há»™i sÆ¡ hở Ä‘em quân tấn công không phải là chuyện không thể xay ra83. Việc Nguyá»…n Huệ hấp tấp lên ngôi rồi kéo quân Ä‘i sẽ tạo má»™t khoảng trống trong guồng máy cai trị và Nguyá»…n Nhạc chỉ cần sai má»™t tì tÆ°?ng cÅ©ng có thể lấy Ä‘?ợc Phú Xuân.
82 Ngô Thì Nháºm tác phẩm, (quyển I) sÄ‘d. bản chữ Hán trang 513-517, bản dịch Mai Quốc Liên trang
172-174.
83 Theo các giáo sĩ chỉ trước đó và i tháng Nguyễn Huệ đã đẩy lui được hai lần tấn công của Nguyễn
Nhạc.
50
Các tÆ°?ng lãnh của Nguyá»…n Huệ nhất là thà nh phần gốc Qui NhÆ¡n vốn há» hà ng thân thÃch hay quen biết đã lâu, Ãt nhiá»u Ä‘á»u đã từng là thủ hạ của Nguyá»…n Nhạc. Chúng ta cÅ©ng biết rằng khi kéo quân ra Bắc, Nguyá»…n Huệ vẫn để lại má»™t số tÆ°?ng lãnh quan trá»ng nhÆ° Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân, VÅ© Văn DÅ©ng ... trấn thủ mặt nam có thể dá»… dà ng bị vua Thái Ä?c mua chuá»™c. Việc Nguyá»…n Huệ lên ngôi coi nhÆ° má»™t thách thức công khai rất nguy hiểm trong khung cảnh đó.
Qua những sá»± kiện nêu trên, Nguyá»…n Huệ dá»± tÃnh lên ngôi hoà ng đế lấy niên hiệu là Quang Trung Ãt nhất cÅ©ng đã Ä‘?ợc dá»± tÃnh từ tháng 8 năm Máºu Thân, mặc dù ngà y giỠông lên ngôi không biết Ä‘ch xác là ngà y nà o, 11 tháng 10 Â.L. theo các giáo sÄ©, 22-11
Â.L. theo tá» chiếu lên ngôi, 25-11 Â.L. theo DNCBLT, 25 tháng 12 Â.L. theo Hoà ng Lê Nhất Thống Chà hay má»™t ngà y nà o khác mà chúng ta chÆ°a biết? Hai nháºt kỳ đầu tiên và cuối cùng cách nhau gần hai tháng rÆ°?i nhÆ°ng chắc chắn Nguyá»…n Huệ lên ngôi sau khi ông từ Bắc Hà trở vá» và trÆ°?c khi nghe tin quân Thanh kéo sang.
Nháºt kỳ của các giáo sÄ© trong Há»™i Truyá»n Giáo Bắc Hà nghe Ä‘?ợc từ giáo dân của há» là ngà y 11 tháng 10 năm Máºu Thân (8-11-1788) xem ra gần vá»›i sá»± thá»±c nhất. Tin tức đó hỠđã nghe từ ngà y 25 tháng 10 (27-9 Máºu Thân) tức là trÆ°?c ngà y vua Quang Trung lên ngôi gần ná»a tháng. Cho nên, khi quân Thanh lấy Thăng Long (cuối tháng
11 năm Máºu Thân), Nguyá»…n Huệ đã là hoà ng đế Quang Trung rồi, không còn phải báºn bịu gì vá» việc đăng quang hay sắp đặt triá»u chÃnh trong ngoà i nữa. CÅ©ng theo tin của giáo sÄ© La Barrette gá»i cho Le Breton thì ông đã phong vÆ°?ng cho con trai ngay tÆ°
tháng 984 nghÄ©a là công khai tách riêng ra thà nh má»™t vÆ°?ng triá»u má»›i không liên quan gì đến ông anh ở Qui NhÆ¡n nữa. Văn kiện cuối cùng chúng ta thấy ông còn dùng niên hiệu Thái Ä?c chÃnh là sắc lệnh ban bố má»™t số Ä‘iá»u quân luáºt ngay 6 tháng 10 năm Máºu Thân (3-11-1788), 5 ngà y trÆ°?c hạn kỳ lên ngôi theo tin tức của các nhà truyá»n giáo.
Xét nhÆ° thế, chúng ta thấy rằng việc vua Quang Trung Ä‘em quân ra Bắc không phải là má»™t Ä‘iá»u bất thình lình và chúng ta có thể tin Ä‘?ợc rằng lúc nà o ông vẫn há»m sẵn nhiá»u cánh quân Ä‘á»™c láºp và chỉ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng để xiết lại khi cần thiết. Äó chÃnh là vai trò của hai đạo quân từ rừng sâu kéo ra và từ ngoà i biển đánh và o khiến cho Ä‘?ch trở tay không kịp. Giảm thiểu việc Ä‘?a má»™t đạo quân lá»›n từ Phú Xuân ra bắc sẽ giải quyết Ä‘?ợc rất nhiá»u vấn Ä‘á», từ di hà nh đến lÆ°?ng thá»±c, khà giá»›i và trả lá»i Ä‘?ợc câu há»i tại sao Nguyá»…n Huệ có thể táºp trung Ä‘?ợc má»™t đạo quân lá»›n và đánh tan quân Thanh trong má»™t thá»i gian ngắn ngủi.
84 Ngà y 18 tháng MÆ°á»i Má»™t tôi Ä‘á»c má»™t lá thÆ° Ä‘á» ngà y 20 tháng ChÃn của Ä‘?c ông La Bartette gữi cho ông Le Breton trong đó Ä?c ông cho biết rằng: Tiếm vÆ°Æ¡ng Phú Xuân hay Bắc vÆ°Æ¡ng vừa má»›i phong cho con trai ông là m Nam vÆ°Æ¡ng lúc đó má»›i có bảy tuổi, nhÆ°ng hoà ng tỠđược coi nhÆ° được mÆ°?i hai tuổi vì theo nhÆ° lá»i đồn, các quan muốn nịnh ngÆ°?i cha nên tăng cho ngÆ°á»i con nhiá»u tuổi hÆ¡n. Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195
51
Từ quan Ä‘iểm đó, việc dà n trải lại sắp đặt của Nguyá»…n Huệ và biến chuyển trong chiến dịch mùa Xuân năm Ká»· Dáºu trở nên minh bạch, Ä‘?n giản hÆ¡n, không bị những vấn Ä‘á» không có câu trả lÆ¡i (là m sao có thể tiến quân ra Bắc trong 4 ngà y85), loại trừ Ä‘?ợc những tÆ°?ng tÆ°?ng không phù hợp vá»›i thá»±c tế (hai ngÆ°?i võng má»™t) và những chuyện bên lá» mà ngÆ°?i ta thêm bá»›t má»™t cách huyá»n hoặc.
85 Theo Hoa Bằng ngà y 25-11 vua Quang Trung lên ngôi, 29-11 quân ra đến Nghệ An, đóng lại 10 ngà y để tuyển lÃnh, 20-12 đến Tam Äiệp, sau đó má»›i sắp xếp tiến quân ra Bắc.
52
KẾT LUẬN
Việc Ä‘ieu quân của Nguyá»…n Huệ cho đến nay vẫn còn là má»™t chuá»—i nhiá»u huyá»n thoại. Mặc dù những bức thÆ° của các nhà truyá»n giáo đã Ä‘?ợc Ä‘?a ra ánh sáng hÆ¡n 30 năm nay nhÆ°ng rất Ãt sá» gia Việt Nam khai thác vì những chi tiết trong đó không phù hợp vá»›i những gì ngÆ°?i ta muốn miêu tả vá» thá»i Tây SÆ¡n. Hầu hết chúng ta vẫn thÃch láºp lại những tÆ°?ng thuáºt trÃch từ Hoà ng Lê Nhất Thống Chà của nhà há» Ngô coi nhÆ° chÃnh sá», nhất là để tô vẽ cho má»™t chiến thắng vẫn Ä‘?ợc coi nhÆ° má»™t thiên Anh Hùng Ca của dân tá»™c.
Má»™t vấn Ä‘á» chúng ta chÆ°a lÆ°u tâm đúng mức là háºu cần (logistics) trong quân Ä‘á»™i để tìm hiểu xem Nguyá»…n Huệ và bá»™ tham mÆ°u của ông đã thá»±c hiện việc di chuyển, tiep liệu, lÆ°?ng thá»±c, y tế, tải thÆ°?ng ... nhÆ° thế nà o. Những vấn đỠđó là những Æ°u tÆ° hà ng đầu của các tÆ°?ng lãnh trÆ°?c khi bà n đến chiến thuáºt, chiến lÆ°?c. Háºu cần cÅ©ng liên quan đến thá»±c trạng chÃnh trị, kinh tế và khung cảnh xã há»™i của quốc gia vì tà i nguyên là má»™t thá»±c thể có những giá»›i hạn nhất Ä‘?nh, không phải là má»™t con bò sữa có thể vắt đến vô táºn và phải Ä‘?ợc sá» dụng má»™t cách linh Ä‘á»™ng.
Tuy có Ä‘?ợc lợi Ä‘iểm là “đánh trên đất nhà †nên binh sÄ© Tây SÆ¡n có thể bám rá»… và o quần chúng nhÆ°ng không phải vì thế mà chúng ta không nháºn ra má»™t số nhÆ°?c Ä‘iểm Ä‘?ợc che Ä‘áºy và tô Ä‘iểm bằng má»™t số từ ngữ, láºp Ä‘i láºp lại trong hầu hết các nghiên cứu lịch sá». Những khó khăn đó vốn dÄ© đã Ä‘?ợc các quân sá»± gia Tây phÆ°?ng nhấn mạnh, gá»i là “cá» xát†của chiến tranh (friction of war), ám chỉ sá»± tiêu hao năng lá»±c ảnh hÆ°?ng đến chiến đấu. Những cá» xát đó thÆ°?ng bị các sá» gia bá» quên nên miêu tả những biến cố nà y nhÆ° những hiện tÆ°?ng hiển nhiên và chìm lẫn và o những chi tiết sôi Ä‘á»™ng hÆ¡n.
Má»™t quân sá»± gia Tây phÆ°?ng đã nháºn Ä‘?nh:
CÆ¡ bản để hoạch Ä‘?nh của cấp chỉ huy là kiến thức vững chắc vá» tiếp liệu và di hà nh; có thế ông ta má»›i biết là m sao và khi nà o có thể liá»u lÄ©nh, mà chiến tráºn chỉ có thể thắng khi dám mạo hiểm.86
Cuá»™c tiến quân của Nguyá»…n Huệ trong giai Ä‘oạn đầu rõ rà ng phải dá»±a và o má»™t hệ thống tiếp liệu tại chá»— bao gồm má»™t số doanh trại ông bố trà sẵn từ Phú Xuân ra Nghệ An. Trong thá»i gian di hà nh, ông đã thá»±c hiện nhiá»u lối di chuyển khác nhau theo nhiá»u trục lá»™ và chỉ ấn Ä‘?nh má»™t “điểm hẹn†để táºp ket. Việc táºp trung lá»±c lÆ°?ng để
86 A real knowledge of supply and movement factors must be the basis of every leader’s plan; only then can he know how and when to take risks with those factors, and battles are won only by taking risks. A. C. P. Wavell, Speaking Generally (London, 1946) tr. 78-9 (trÃch lại theo Martin Van Creveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge University Press, 1992 tr. 232)
53
chuẩn bị “bôn táºp†đó Ä‘?ợc thá»±c hiện má»™t cách rốt ráo, cá»±c Ä‘oan có tÃnh má»™t mất má»™t còn. Lịch sá» chứng minh rằng ông đã tÃnh toán đúng trong lối tấn công quyết tá»
(predatory warfare) nên háºu thế Ãt ai nhắc đến những thiệt hại của bên mình.
Các giáo sÄ© Tây PhÆ°?ng tuy chỉ ghi nháºn hiện tÆ°?ng, nhiá»u chá»— chủ quan theo sá»± suy nghÄ© của há» và dá»±a và o những nguồn tin không chÃnh xác (chẳng hạn số lÆ°?ng quân của cả hai phe) nhÆ°ng vẫn là những tà i liệu nguyên thuá»· (primary sources) chÆ°a bị đãi lá»c. Äối chiếu vá»›i những chi tiết quân sá»±, lối di hà nh liên tục (trong má»™t thá»i gian ngắn) không những cần thiết cho việc tấn công bất ngá» mà cÅ©ng là cách duy nhất có thể kiểm soát Ä‘?ợc má»™t Ä‘á»™i tân quân khổng lồ bằng “dạ dà yâ€87, loại trừ Ä‘?ợc những hiểm hoạ khi sá» dụng thà nh phần quần chúng mà trÆ°?c đó chÆ°a lâu còn Ä‘?ng vá» phÃa đối nghịch vá»›i nhà Tây SÆ¡n.
Chắc chắn khi tiến quân đánh Thăng Long, Nguyá»…n Huệ không thể coi thÆ°?ng dân chúng Bắc Hà hiện đã trở thà nh má»™t cánh quân nằm phục sau lÆ°ng ở vùng Nghệ An Thanh Hóa, trÆ°?c đây đã từng phục kÃch tấn công Nguyá»…n Nhạc. Nếu nhÆ° vì má»™t lý do nà o đó mà việc giao binh vá»›i quân Thanh kéo dà i hÆ¡n dá»± tÃnh, sau lÆ°ng lại có dÆ° đảng nhà Lê, há» Trịnh nổi lên ông sẽ bị tấn công từ hai mặt, khó tránh khá»i má»™t cuá»™c chiến tiêu hao vốn là sở trÆ°?ng của Bắc Hà .
Ở thá»i Ä‘iểm quyết liệt nà y, ông đã huy Ä‘á»™ng toà n lá»±c thà nh phần dân chúng có nguy cÆ¡ tiá»m ẩn kia thà nh má»™t cánh quân của mình, từ già chà trẻ, trai lẫn gái để đẩy há» Ä‘i trÆ°?c, dÆ°?i danh nghÄ©a cứu nÆ°?c. Chúng ta khó lòng có thể tin Ä‘?ợc rằng ngÆ°?i dân ở đây “hà ng loạt trai tráng nô nức tòng quân†nhÆ° lối viết sá» có tÃnh cách tuyên truyá»n, nhất là trÆ°?c đây không lâu vùng nà y đã bị đói kém liên tiếp, lại bị Nguyá»…n Hữu Chỉnh rồi VÅ© Văn Nháºm “vét Ä‘?ợc hÆ¡n 3 vạn ngÆ°?i†để tiến ra Bắc hồi cuối năm 1787. Äất Thanh Nghệ cÅ©ng còn là đất tổ của nhà Lê, là quê hÆ°?ng của đám lÃnh Tam Phủ vốn dÄ© là cá»™t trụ chống giữ giang sÆ¡n cho há» Trịnh, nay trở thà nh Ä‘á»™i quân tiá»n phong của nhà Tây SÆ¡n.
ChÃnh vì thế ông đã có thể táºn dụng đến ngÆ°?i cuối cùng của các xứ Thanh – Nghệ để đánh má»™t tráºn lá»›n dùng chiến thuáºt “biển ngÆ°?i†trà n ngáºp đối phÆ°?ng. Ông cÅ©ng tối Æ°u hoá Ä‘?ợc sức mạnh của mình, kết hợp sức mạnh của các sắc dân thiểu số vùng ThÆ°?ng Là o, và khai thác thà nh phần bị gạt ra ngoà i lá» xã há»™i phải sống bằng nghá»
“cÆ°?p biểnâ€.
Chúng ta cÅ©ng có thể nghi ngá» và loại bá» chi tiết vá» ngà y tháng Nguyá»…n Huệ lên ngôi hoà ng đế chép trong sá» triá»u Nguyá»…n. Nếu đúng nhÆ° sá»± thông tin của các giáo sÄ© cho nhau, ông lên ngôi ngay từ đầu tháng 10 (Âm Lịch) và mất khoảng từ 40 đến 45 ngà y để ra đến Nghệ An (cuối tháng 11) trung bình má»—i ngà y có thể Ä‘i từ 10 đến 15 cây số.
87 Armies could only fed as long as they kept moving, Martin Van Creveld, sđd. tr. 233
54
Con số nà y xem ra có vẻ hợp lý vá»›i má»™t Ä‘á»™i quân và o thế ká»· 18, phức tạp và cồng ká»nh, tổ chức còn sÆ¡ khai, thiếu hẳn má»™t hệ thống tiếp liệu chu đáo. Nói tóm lại, má»™t khi loại trừ tất cả những huyá»n thoại của nhà Tây SÆ¡n, đặt Nguyá»…n Huệ trở vá» vai trò của má»™t tÆ°?ng lãnh cần “mạo hiểm†để chiến thắng, việc Ä‘iá»u quân “thần tốc†chÃnh là phÆ°?ng thức để khắc phục những sở Ä‘oản mà ông không thể nhất thÆ¡i giải quyết Ä‘?ợc.
Tháng 12 năm 2005
55
TÀI LIỆU THAM KHẢO
-o-
1. Amranand, Ping và William Warren. The Elephant in Thai Life & Legend. Bangkok: Monsoon Editions, Ltd.,1998.
2. Anthony, Robert J. Like Froth Floating on the Sea: The World of Pirates and Seafarers in Late Imperial South China. Berkeley: Institute of East Asian Studies, UC Berkeley, 2003.
3. Barnes, Thomas J. Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam. Xlibris
Corporation, 2000
4. Barrow, John. A Voyage To Cochinchina. Kuala Lumpur: Oxford University,
1975 (in theo lối chụp ảnh nguyên bản năm 1806)
5. Borri, Cristophoro. TÆ°?ng Trình vá» Khu Truyá»n Giáo Äà ng Trong 1631. USA: Thăng Long, không Ä‘á» năm.
6. Crawfurd, John. Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of those Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chụp lại nguyên bản London, 1828)
7. Creveld, Martin Van. Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton. Cambridge: Cambridge University Press, 1992
8. Do Phuong Quynh. Arts and Handicrafts of Viet Nam. Hanoi: The Gioi (Foreign
Languages Publishing House), 1992
9. Griess, Thomas E. (ed.) Ancient and Medieval Warfare (The West Point Military History Series). Department of History, US Military Academy, West Point, New York. New Jersey: Avery Publishing Group Inc., 1984
10. Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (V. 4 – Burma and Indo- China). Great Britain: Foundry Books, 2003
11. Hintz, Martin. Tons of Fun Training Elephants. New York: Julian Messner, 1982
12. Hoa Bằng. Quang Trung Nguyá»…n Huệ, Anh Hùng Dân Tá»™c 1788-1792. Saigon: ThÆ° Lãm Ấn ThÆ° Quán, 1958 (Äại Nam, Cali. in lại theo lối chụp bản)
56
13. Hoà ng Xuân Hãn. La SÆ¡n Yên Hồ Hoà ng Xuân Hãn, táºp II, trÆ°?c tác, phần II: Lịch Sá». Hà Ná»™i: nxb Giáo Dục, 1998
14. Keegan, John. A History Of Warfare. New York: Alfred A. Knopf, 1994
15. Lại Phúc Thuáºn (è³´?Å¸é †?). Cà n Long Trá»ng Yếu Chiến Tranh Chi Quân Nhu Nghiên Cứu (乾隆²é‡è¦v戰çˆä¹‹è»Réœ€ç ”ç©¶?). Äà i Bắc: Quốc Láºp Cố Cung Bác Váºt Viện, 1984
16. Lamb, Alastair. The Mandarin Road to Old Hué. London: Chatto & Windus,
1970
17. Lê Äông PhÆ°?ng(黎?Å’æ–¹). Tế Thuyết Thanh Triá»u (細說清æœ) (quyển thÆ°?ng). Äà i Bắc: Truyện Ký Văn Há»c Xã, 1987
18. Lê Nguyá»…n LÆ°u “Văn Khắc Thá»i Tây SÆ¡n ở Huếâ€. Phú Xuân Thuáºn Hóa thá»i
Tây SÆ¡n. Huế : Ká»· Yếu Há»™i Thảo Khoa Há»c, 12/2001
19. Mai Quốc Liên (chủ biên). Ngô Thì Nháºm tác phẩm (4 quyển) Hà Ná»™i: nxb Văn
Há»c, 2001-2
20. Má»™t Nhóm Há»c Giả. Má»™t Và i Sá» Liệu vá» Bắc Bình VÆ°?ng Nguyá»…n Huệ. Calif.: Äại Nam, 1992
21. Murray, Dian H. Prirates Of The South China Coast 1790-1810. Calif.: Stanford
University Press, 1987.
22. National Museum of Chinese History. A Journey Into China’s Antiquity (4
volumes). Beijing: Morning Glory Publishers, 1997
23. Ngaosrivathana, Mayoury và Kennon Breazeale (ed.). Breaking New Ground In
Laos History. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002
24. Ngô Gia Văn Phái. Hoà ng Lê Nhất Thống ChÃ. Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2002
25. Nguyá»…n LÆ°?ng BÃch – Phạm Ngá»c Phụng. Tìm Hiểu Thiên Tà i Quân Sá»± của
Nguyễn Huệ . Hà Nội: nxb QDND, 1971
26. Äá»— Bang. Những khám phá vá» Hoà ng Äế Quang Trung. Huế: nxb Thuáºn Hoá,
2003.
57
27. Parker, Geoffrey. The Military Revolution: Military innovation and the rise of the West 1500-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1996
28. Phan Lang. “Hoạ Cảnh vá» NgÆ°?i và Xứ Quảng Nam dÆ°?i thá»i Tây SÆ¡nâ€. Calif.:
Việt Báo Kinh Tế số Tết Canh Thìn 2000.
29. Quách Chấn Phong (éƒs振鋒N) và TrÆ°?ng Tiếu Mai (張笑?梅) (chủ biên). Việt
Nam Thông Sá» (越zå—通å²). Bắc Kinh: Trung Quốc Nhân Dân đại há»c xb xã,
2001
30. Quốc Sá» Quán triá»u Nguyá»…n. Khâm Ä‘?nh Việt sá» thông giám cÆ°?ng mục I, II
(bản dịch Viện Sá» Há»c). Hà Ná»™i: nxb Giáo Dục, 1998.
31. Reid, Anthony. Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680 (2 volumes) New Haven, London: Yale University Press, 1993
32. Simms, Peter và Sanda Simms. The Kingdoms of Laos: Six Hundred Years of
History. Richmond: Curzon Press, 1999
33. Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)†Journal of Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003)
34. Tạ Chà Äại TrÆ°?ng. Lịch Sá» Ná»™i Chiến ở Việt Nam. Los Angeles, Calif: An
Tiêm, 1991.
35. Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chÃnh biên liệt truyện – Nguỵ
Tây liệt truyện) Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970
36. Tạ Quang Phát (dịch). Tây SÆ¡n Thuáºt LÆ°?c (西山術略). Saigon: Phủ Quốc Vụ
Khanh đặc trách văn hoá, 1971
37. Tana, Li. Nguyá»…n Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. New York: Cornell University - Southeast Asia Program Publications, 1998.
38. Tarling, Nicholas (ed.) The Cambridge History of Southeast Asia, táºp I, phần 2:
từ 1500 đến 1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
39. Trần Gia Phụng. Nhà Tây Sơn. Toronto: Non Nư?c, 2005
58
40. Trang Cát Phát (莊?g發). Thanh Cao Tông Tháºp Toà n Võ Công Nghiên Cứu
(清高?å®—åå…¨æ¦åŠŸç ”究?) Bắc Kinh: Trung Hoa thÆ° cục, 1987. (chụp lại bản của
Äà i Loan Cố Cung Tùng San, Giáp Chủng số 26, tháng 6 năm 1982)
41. Uá»· Ban Khoa Há»c Xã Há»™i Việt Nam. Lịch Sá» Việt Nam (táºp I). Hà Ná»™i; nxb
KHXH, 1976
42. William Alexander: An English Artist in Imperial China. Brighton Borough
Council, 1981
43. Woodside, Alexander Barton. Vietnam and the Chinese Model – A Comparative Study of Nguyễn and Ch’ing Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century. MA: Harvard University Press, 1971.
59
PHỤ LỤC I
TÀI LIỆU ÂM LỊCH DƯ?NG LỊCH TRÃCH DẪN
Ngô Gia Văn Phái, Hoà ng Lê Nhất Thống Chà (bản dịch Nguyá»…n Ä?c Vân – Kiá»u Thu Hoạch)
(HÃ Ná»™i: nxb VH, 2002) tr. 372
25 tháng Chạp, Máºu Thân
20-1-1789 Bắc Bình VÆ°Æ¡ng lấy là m phải, bèn cho đắp Ä‘Ã n ở trên núi Bân, tế cáo trá»i đất củng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn mÅ© miện, lên ngôi Hoà ng đế, đổi năm thứ 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc là m năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong, hạ lệnh xuất quân. Hôm ay nhằm và o ngà y
25 tháng chạp năm Máºu Thân (1788)
Äại Nam ChÃnh Biên Liệt Truyện
(Nguỵ Tây) Tạ Quang Phát, NhÃ
Tây Sơn (Saigon: PQVKDTVH,
1970) tr. 132-3
25 tháng 11, Máºu Thân
22-12-1788 æƒ ä¹ƒç¯‰å£‡äºŽå±å±±ä¹‹å—,以å一?Ž?Ä‘åäº ”日自©立為å¸ï¼Œæ”¹å…ƒå…‰?†å³æ—¥å¤§çŽ‡å°‡? 士水?陸¤齊進 ...
Huệ nãi trúc Ä‘Ã n vu Bình sÆ¡n chi nam dÄ© tháºp nhất nguyệt nhị tháºp ngÅ© nháºt tá»± láºp vi đế, cải nguyên Quang Trung tức nháºt đại suất tÆ°?ng sÄ© thuá»· lục tá» tiến
...
Nguyá»…n Huệ bèn đắp Ä‘Ã n ở phÃa nam núi Ngá»±-bình, lấy ngà y 25 tháng 11 tá»± láºp là m Hoà ng-đế cải nguyên là Quang Trung (triá»u trung Æ°Æ¡ng rá»±c rỡ), liá»n ngà y ấy cả Ä‘em tÆ°?ng sÄ© thuá»· bá»™ cùng tiến ...
Tức Vị Chiếu (Hà n Các Anh
Hoa)
Trung Tâm Nghiên Cứu Quốc Há»c, Ngô Thì Nháºm (tác phẩm I) Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2001 tr.
173, 515-6
22 tháng 11, Máºu Thân
19-12-1788 玆乃天æ„?夫豈¯人事?ï¼Œæœ•æ‡‰å¤©é †?人, ä¸å¯ç‰¢åŸ·éœÂ»è®“¨以今年å一?Ž二?å二 ?æ—¥?¦ 天åä½ï¼Œç´€å¹´ç‚ºå…‰?†元年。
TÆ° nãi thiên ý, phù khởi nhân sá»±, trẫm ứng thiên thuáºn nhân, bất khả lao chấp, tốn nhượng dÄ© kim niên tháºp nhất nguyệt nhị tháºp nhị nháºt tức thiên tá» vị ká»· nguyên vi Quang Trung nguyên niên.
Trẫm ứng mệnh trá»i, thuáºn lòng ngÆ°?i, không thể cố chấp nhún nhÆ°á»ng mãi, lấy ngà y 22 tháng 11 năm nay lên ngôi thiên tá», đặt niên hiệu là Quang Trung nguyên niên.
60
Archives Nationales F; A22
(Paris) Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Và i Tà i Liệu Má»›i Lạ ...†(Cali: Äại Nam, 1992) tr. 195
11-10-Máºu Thân 8-11-1788 Bắc VÆ°?ng đã ấn Ä‘?nh ngà y 11 tháng 10 (âm lịch) tức ngà y mồng 8 tháng MÆ°?i Má»™t là ngà y ông tá»± phong mình là m Hoà ng đế dÆ°?i danh hiệu “Quang – Trung†(có nghÄ©a là ánh sáng trung Æ°Æ¡ng tức là theo sá»± giải thÃch có lẽ đúng nhất, mặt trá»i của vÅ© trụ) đồng thá»i ông Ä‘ang báºn tÃnh má»™t kế hoạch vÄ© đại theo nhÆ° sắc lệnh ban bố ngà y 6 tháng MÆ°?i (âm lịch) hay ngà y 3 tháng MÆ°?i Má»™t gởi cho đại thần Äại TÆ° Mã ...
61
PHỤ LỤC II
Nguyễn Huệ lên ngôi và tiến binh theo tiểu thuyết
... Ngà y 20 tháng ay, Sở lui vá» Tam Äiệp thì ngà y 24, Tuyết đã và o đến thà nh Phú Xuân, Bắc Bình VÆ°?ng tiếp Ä‘?ợc tin báo, giáºn lắm, liá»n há»p các tÆ°?ng sÄ©, Ä‘?nh thân chinh cầm quân Ä‘i ngay. NhÆ°ng các ngÆ°?i đến há»p Ä‘á»u nói:
- Chúa công vá»›i vua Tây SÆ¡n có sá»± hiá»m khÃch, đối vá»›i ngôi chà tôn, lòng tôn phò của má»i ngÆ°?i chÆ°a tháºt vững bá»n, nay nghe quân Thanh sang đánh cà ng dá»… sinh ra ngá» vá»±c hai lòng. Váºy xin trÆ°?c hết hãy chÃnh vị hiệu, ban lệnh ân xá khắp trong ngoà i, để yên kẻ phản trắc và giÆ° lấy lòng ngÆ°?i, rồi sau sẽ cất quân ra đánh dẹp cõi Bắc cÅ©ng chÆ°a là muá»™n.
Bắc Bình VÆ°?ng lấy là m phải, bèn cho đắp Ä‘Ã n ở trên núi Bân1, tế cáo trá»i đất cùng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn mÅ© miện, lên ngôi Hoà ng đế, đổi năm thứ 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc là m năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong, hạ lệnh xuất quân. Hôm ấy nhằm và o ngà y 25 tháng chạp năm Máºu Thân (1788).2
Vua Quang Trung tá»± mình đốc suất đại binh, cả thuá»· lẫn bá»™ cùng Ä‘i. Ngà y 293 đến Nghệ An, vua Quang Trung cho vá»i ngÆ°?i cống sÄ© ở huyện La SÆ¡n là Nguyá»…n Thiếp và o dinh và há»i:
- Quân Thanh sang đánh, tôi sắp đem binh ra chống cự. Mưu đánh và giữ, cơ đ?ợc hay thua tiên sinh nghĩ thế nà o?
Thiếp nói:
- Bây giỠtrong nư?c trống không, lòng ngư?i tan rã. Quân Thanh ở xa tới đây, không biết tình hình quân ta yếu hay mạnh, không hiểu rõ thế nên đánh nên giữ ra sao. Chúa công đi chuyến nà y, không quá mư?i ngà y giặc Thanh sẽ bị dẹp tan.
Vua Quang Trung mừng lắm, liá»n sai Äại tÆ°?ng là Hám Hổ hầu kén lÃnh ở Nghệ An, cứ ba suất Ä‘inh thì lấy má»™t ngÆ°?i, chÆ°a mấy luc, đã Ä‘?ợc hÆ¡n má»™t vạn quân tinh nhuệ. Rồi nhà vua cho mở cuá»™c duyệt binh lá»›n ở doanh trấn, Ä‘em số thân quân ở Thuáºn Hoá, Quảng Nam chia là m bốn doanh tiá»n, háºu, tả, hữu, còn số lÃnh má»›i tuyển ở Nghệ An thì là m trung quân.
Vua Quang Trung cÆ°?i voi ra doanh an uá»· quân lÃnh, truyá»n cho tất cả Ä‘á»u ngồi mà nghe lệnh, rồi dụ há» rằng:
1 Núi Bân ở Ä‘?a pháºn xã An Cá»±u, huyện HÆ°Æ¡ng Trà , Thừa Thiên-Huế.
2 Äúng ra thì phải là ngà y 20-01-1789 tÃnh theo DÆ°?ng Lịch
3 24-01-1789
62
- Quân Thanh sang xâm lấn nÆ°?c ta, hiện ở Thăng Long, các ngÆ°?i đã biết chÆ°a? Trong khoảng vÅ© trụ, đất nà o sao ấy Ä‘á»u đã phân biệt rõ rà ng, phÆ°?ng Nam phÆ°?ng Bắc chia nhau mà cai trị. NgÆ°?i phÆ°?ng Bắc không phải nòi giống nÆ°?c ta, bụng dạ ắt khác. Từ Ä‘?i Hán đến nay, chúng đã mấy phen cÆ°?p bóc nÆ°?c ta, giết hại nhân dân, vÆ¡ vét của cải, ngÆ°?i mình không thể chịu nổi, ai cÅ©ng muốn Ä‘uổi chúng Ä‘i. Ä?i Hán có TrÆ°ng Nữ VÆ°?ng, Ä‘?i Tống có Äinh Tiên Hoà ng, Lê Äại Hà nh, Ä‘?i Nguyên có Trần HÆ°ng Äạo, Ä‘?i Minh có Lê Thái Tổ; các ngà i không nỡ ngồi nhìn chúng là m Ä‘iá»u tà n bạo, nên đã thuáºn lòng ngÆ°?i, dấy nghÄ©a quân Ä‘á»u chỉ đánh má»™t tráºn là thắng và đuổi Ä‘?ợc chúng vá» phÆ°?ng Bắc. Ở các thá»i ấy Bắc, Nam riêng pháºn, bá» cõi lặng yên, các vua truyá»n ngôi lâu dà i. Từ Ä‘?i nhà Äinh tá»›i đây, dân ta không đến ná»—i khổ nhÆ° hồi ná»™i thuá»™c xÆ°a kia. Má»i việc lợi, hại, Ä‘?ợc, mất ấy, Ä‘á»u là chuyện cÅ© rà nh rà nh của các triá»u đại trÆ°?c. Nay ngÆ°?i Thanh lại sang mÆ°u đồ lấy nÆ°?c Nam ta đặt là m quáºn huyện, không biết trông gÆ°?ng mấy Ä‘?i Tống, Nguyên, Minh ngà y xÆ°a. Vì váºy ta phải kéo quân ra đánh Ä‘uổi chúng. Các ngÆ°?i Ä‘á»u là những kẻ có lÆ°?ng tri lÆ°?ng năng, hãy nên cùng ta đồng tâm hiệp lá»±c, để dá»±ng nên công lá»›n. Chá»› có quen theo thói cÅ©, ăn ở hai lòng, nếu nhÆ° việc phát giác ra, sẽ bị giết chết ngay tức khắc, không tha má»™t ai, chá»› bảo là ta không nói trÆ°?c!
Các quân lÃnh Ä‘á»u nói:
- Xin vâng mệnh, không dám hai lòng.
Hôm sau vua Quang Trung hạ lệnh tiến quân. Các quân Ä‘á»u nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà đi ...
Ngô GiaVăn Phái, Hoà ng Lê Nhất Thống Chà (Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2002) tr. 371-4
63
_
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: