Trong xu hÆ°á»›ng tổng kết thế ká»· XX, đánh giá lại, định vị những công trình nghiên cứu có ý nghÄ©a lá»›n nhÆ° Khổng giáo phê bình tiểu luáºn (Quan hải tùng thÆ°, Huế, 1938) là việc là m rất cần thiết. Äã đủ Ä‘á»™ lùi cần thiết của thá»i gian để chúng ta định vị được Khổng giáo phê bình tiểu luáºn trong dòng váºn Ä‘á»™ng của tÆ° tưởng và há»c thuáºt, trong lịch trình triển khai áp dụng, váºn dụng và thể nghiệm các phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nghiên cứu, các quan Ä‘iểm nghiên cứu. Äồng thá»i cÅ©ng đặt tác phẩm trong dòng váºn Ä‘á»™ng của tÆ° tưởng Việt Nam, tâm thái của các tầng lá»›p xã há»™i trong buổi Âu à giao thá»i, trong buổi chá»n Ä‘Æ°á»ng phát triển của văn hóa Việt Nam, đặt nó trong lịch sá» nghiên cứu Nho giáo thế ká»· XX nói chung, vá»›i cái nhìn toà n cục các diá»…n tiến ở các quốc gia châu á và trên thế giá»›i.
Cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX, diá»…n ra bÆ°á»›c chuyển mạnh mẽ từ há»c thuáºt truyá»n thống của Nho gia sang nghiên cứu Nho gia vá»›i tÆ° cách là má»™t lÄ©nh vá»±c há»c thuáºt lấy tÆ° tưởng Nho gia là m đối tượng nghiên cứu. Trong quá khứ, suốt nhiá»u thế ká»·, các quốc gia Äông à ( Trung Quốc, Hà n Quốc, Nháºt Bản, Việt Nam) tình hình chung là , có số lượng rất lá»›n những ngÆ°á»i cả Ä‘á»i nghiên cứu, suy ngẫm vá» kinh Ä‘iển của Nho gia. Há»c thuáºt của há», bao gồm huấn giải, khảo chứng, chú sá»›, truyện chú cho kinh Ä‘iển. Äối vá»›i thiên kinh địa nghÄ©a, há»c là để lÄ©nh há»™i, tiếp thu và biến giáo nghÄ©a thà nh thá»±c tiá»…n đạo đức sinh Ä‘á»™ng ở bản thân mình. Há»c thuáºt của há» là xiển phát nghÄ©a lý và tìm hiểu tÆ° tưởng vá»›i tÆ° cách của giáo đồ. Công việc được tiến hà nh vá»›i tinh thần sùng kÃnh tôn vinh. Các hoạt Ä‘á»™ng đó gá»i chung là kinh há»c. BÆ°á»›c chuyển biến lá»›n của há»c thuáºt đầu thế ká»· XX là từ kinh há»c Nho gia sang khoa há»c nghiên cứu Nho gia hiện đại vá»›i đối tượng và phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu rõ rà ng. Công việc nà y được nhiá»u há»c giả Trung Quốc đầu thế ká»· XX tiến hà nh vá»›i quy mô lá»›n, những tên tuổi thÆ°á»ng được nhắc đến nhÆ° LÆ°Æ¡ng Khải Siêu, Trần Äá»™c Tú, Lý Äại Chiêu, Hồ ThÃch…
Tại Việt Nam, quá trình giải thể của ná»n giáo dục khoa cá» Nho há»c những năm 1918-1919, quá trình Âu hóa diá»…n ra mạnh mẽ và sâu sắc trong xã há»™i Việt Nam cÅ©ng đã tạo ra những chuyển biến quan trá»ng trong lÄ©nh vá»±c nghiên cứu và thảo luáºn Nho há»c. Phan Bá»™i Châu vá»›i Khổng há»c đăng và Kinh Dịch có thể coi là những hoạt Ä‘á»™ng cuối cùng theo cách xiển phát kinh Ä‘iển, cổ vÅ© cho tÆ° tưởng Nho gia. Nho giáo, má»™t cuốn sách giá»›i thiệu vá» Nho giáo khá hệ thống và sâu sắc của Trần Trá»ng Kim, cÅ©ng ra mắt Ä‘á»™c giả và o giữa tháºp ká»· 30. Tuy đầy tâm huyết và trong cách nhìn có nhiá»u nét má»›i mẻ, nhÆ°ng cả Phan Bá»™i Châu và Trần Trá»ng Kim vá» căn bản vẫn chÆ°a vượt ra ngoà i phên dáºu há»c thuáºt của nhà nho, tức cái há»c chú sá»›, giảng nghÄ©a quen thuá»™c của nhà Nho.
Những bà i phê phán Nho giáo của Phan Khôi trên báo Thần Chung và những bà i phê phán Nho giáo trên báo Nam phong và các tá» báo khác tháºp ká»· 20 đầu tháºp ká»· 30 tuy gay gắt và quyết liệt nhÆ°ng phần nhiá»u là những Ä‘oạn thảo luáºn có tÃnh khen chê hÆ¡n là phân tÃch mổ xẻ có bà i bản có phÆ°Æ¡ng pháp, đúng nghÄ©a là má»™t lÄ©nh vá»±c khoa há»c lấy tÆ° tưởng Nho gia là m đối tượng nghiên cứu. Việc nghiên cứu Nho giáo má»™t cách đúng nghÄ©a, chỉ thá»±c sá»± bắt đầu từ 1938 vá»›i Khổng giáo phê bình tiểu luáºn của Äà o Duy Anh. Ông đã nghiên cứu Nho giáo vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp luáºn má»›i mẻ, khoa há»c, có hệ thống, có phÆ°Æ¡ng pháp. Ông đã có cái nhìn khách quan khoa há»c hÆ¡n những thế hệ trÆ°á»›c trong việc đánh giá nghiên cứu vá» Khổng giáo. Tuy chỉ là má»™t công trình có số lượng trang chữ khiêm tốn vá»›i cái tên tiểu luáºn, nhÆ°ng công trình thá»±c sá»± đã đánh dấu mốc quan trá»ng trong lịch sá» nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam thế ká»· XX, cÅ©ng nhÆ° lịch sá» tÆ° tưởng Việt Nam hiện đại nói chung. Vá»›i ý nghÄ©a đó, Äà o Duy Anh là ngÆ°á»i khai mở cho lÄ©nh vá»±c nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam thá»i kỳ hiện đại.
Äà o Duy Anh là ngÆ°á»i đầu tiên áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nghiên cứu của chủ nghÄ©a Mác và o nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam. Theo hÆ°á»›ng nà y, Äà o Duy Anh đặc biệt chú ý tá»›i những nguyên nhân, những Ä‘iá»u kiện kinh tế, chÃnh trị, xã há»™i của thá»i Ä‘iểm Nho giáo ra Ä‘á»i cÅ©ng nhÆ° những nhân tố tạo ra những biến thiên của nó trong lịch sá», và cuối cùng luáºn bà n vá» lẽ tồn vong tất yếu của nó trong lịch sá». Sá»± tồn tại của má»™t loại tÆ° tưởng, há»c thuyết theo ông Ä‘á»u có tÃnh lịch sá» cụ thể, trong đó Ä‘iá»u kiện kinh tế có ý nghÄ©a quyết định. Ông viết: “Phà m má»™t chế Ä‘á»™ thà nh láºp hay biến thiên, tất do nhiá»u nguyên nhân, nhÆ° tÆ° tưởng, táºp quán tôn giáo, mỹ thuáºt, chủng tá»™c, địa lý…, nhÆ°ng cái nguyên nhân trá»ng yếu nhất là điá»u kiện kinh tế. Chế Ä‘á»™ nô lệ thà nh láºp ở trên ná»n kinh tế nô lệ, chế Ä‘á»™ phongkiến thà nh láºp ở trên ná»n kinh tế phong kiến, chế Ä‘á»™ tÆ° bản thà nh láºp trên ná»n kinh tế tÆ° bản, nói tóm lại thì chế Ä‘á»™ tức phản ánh của kinh tế. Váºy thì chế Ä‘á»™ biến thiên, tất vì ná»n tảng kinh tế biến thiên...â€(1).
Rõ rà ng, Äà o Duy Anh đã váºn dụng má»™t cách khá triệt để và sâu sắc phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xÃt, quan Ä‘iểm kinh tế luáºn Mác xÃt để nghiên cứu các vấn Ä‘á» tÆ° tưởng phÆ°Æ¡ng Äông. PhÆ°Æ¡ng pháp mà Äà o Duy Anh tiến hà nh để thao tác, luáºn giải chÃnh là phÆ°Æ¡ng pháp xã há»™i há»c lịch sá» mà nhiá»u há»c giả Mác xÃt áp dụng. Cách là m nà y chÆ°a từng thấy ở các há»c giả Việt Nam, mà ở Trung Quốc cÅ©ng má»›i bắt đâù được triển khai.
Theo hÆ°á»›ng nà y, Äà o Duy Anh đã lý giải, mô tả kỹ lưỡng tình hình ná»n sản xuất nông nghiệp, công thÆ°Æ¡ng nghiệp, đặc biệt là sản xuất nông nghiệp. Vấn Ä‘á» công cụ sản xuất, tổ chức sản xuất. Trong đó ông coi việc tìm ra và xá» dụng công cụ bằng sắt có tÃnh chất quyết định tá»›i các chuyển biến kinh tế, xã há»™i thá»i Chu. Quan Ä‘iểm nà y có phần giống quan Ä‘iểm của Hồ ThÃch, Quách Mạt Nhược, Hầu Ngoại LÆ° ở Trung Quốc. Äà o Duy Anh cÅ©ng chú ý phân tÃch tá»›i những chuyển biến xã há»™i, những biến chuyển trong tầng lá»›p dân cÆ°, sá»± xuất hiện của những giai tầng xã há»™i má»›i…Khi phân tÃch các vấn Ä‘á» xã há»™i, ông tá» ra quán triệt các quan Ä‘iểm duy váºt lịch sá» của Mác, các vấn Ä‘á» lý luáºn của há»c thuyết Mác vá» phân chia giai cấp và đấu tranh giai cấp. Ông nói:
"Khổng tá» chÃnh là nhà triết há»c đại biểu cho tÆ° tưởng của giai cấp tân địa chủ và sÄ© phiệt, mà Khổng giáo là há»c thuyết đại biểu cho tÆ° tưởng thống trị và trá»ng nông của giai cấp ấyâ€(2). ChÃnh Äà o Duy Anh đã mở đầu việc nghiên cứu các vấn Ä‘á» của tÆ° tưởng, văn hóa, chÃnh trrị, xã há»™i phÆ°Æ¡ng Äông trên cÆ¡ sở phân tÃch các quan hệ giai cấp, những xung Ä‘á»™t và đấu tranh giai cấp để đánh giá các vấn Ä‘á» tÆ° tưởng. Rất nhiá»u vấn Ä‘á» tÆ° tưởng phức tạp của Khổng tá», của tầng lá»›p sÄ© Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, những hạn chế, tÃnh bảo thủ, tÃnh cải lÆ°Æ¡ng của tÆ° tưởng Khổng tá» Ä‘á»u được Äà o Duy Anh tố nguyên vá» vị trÃ, lợi Ãch và đặc Ä‘iểm của giai cấp tân địa chủ.
Quan Ä‘iểm kinh tế luáºn và há»c thuyết phân chia giai cấp và đấu tranh giai cấp được Äà o Duy Anh váºn dụng quán xuyết toà n bá»™ Tiểu luáºn. Nó mở đầu cho xu hÆ°á»›ng luáºn giải vá» các hiện tượng tÆ° tưởng lấy phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xÃt là m cÆ¡ sở, là m kim chỉ nam. Công việc nghiên cứu theo hÆ°á»›ng đó đã đạt được những Æ°u Ä‘iểm mà trÆ°á»›c đó chÆ°a từng có. Nó cho phép lý giải được những nguyên nhân khá xác đáng và thuyết phục của các hiện tượng tÆ° tưởng, xã há»™i. Tuy nhiên công việc của Äà o Duy Anh đồng thá»i cÅ©ng mở đầu cho má»™t hÆ°á»›ng nghiên cứu còn có phần cứng nhắc, khiên cưỡng, do quá trình váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xÃt chÆ°a thá»±c nhuần nhuyá»…n gây ra.
Những Æ°u thế mà phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xÃt Ä‘em lại cho giá»›i nghiên cứu là hiển nhiên, không thể phủ định được. Ở đây chúng tôi chỉ bà n tá»›i má»™t và i Ä‘iểm liên quan tá»›i việc áp dụng cụ thể phÆ°Æ¡ng pháp luáºn đó của má»™t há»c giả cụ thể cho má»™t đối tượng nghiên cứu cụ thể là Nho giáo ở má»™t thá»i Ä‘iểm cụ thể là ná»a đầu thế ká»· XX.
Äà o Duy Anh thuá»™c thế hệ những ngÆ°á»i đầu tiên áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xit và o nghiên cứu văn hóa phÆ°Æ¡ng Äông, cụ thể là ở Việt Nam. Tác giả đã áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nà y cho má»™t đối tượng nghiên cứu khá rá»™ng lá»›n, từ triết há»c, lịch sá», địa lý, văn há»c, phong tục táºp quán... Trong đó các công trình nghiên cứu có tÃnh chất đại cÆ°Æ¡ng vá» lịch sủ Việt Nam, lịch sá» văn hóa và tÆ° tưởng Việt Nam là tiêu biểu hÆ¡n cả. PhÆ°Æ¡ng pháp mà Äà o Duy Anh váºn dụng chÃnh là phÆ°Æ¡ng pháp xã há»™i há»c lịch sá». Việc lần đầu áp dụng loại phÆ°Æ¡ng pháp luáºn có nhiá»u Æ°u thế nà y đã tạo cho tác giả những năng lá»±c giải quyết mạnh mẽ các vấn Ä‘á» khoa há»c. Quan Ä‘iểm duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sỠđã khiến cho nhiá»u vấn Ä‘á» chÃnh trị, xã há»™i, lịch sá» vốn rất phức tạp được nhìn nháºn má»™t cách sáng rõ. Nó thá»±c sá»± tạo ra má»™t bÆ°á»›c phát triển có tÃnh cách mạng vá» mặt phÆ°Æ¡ng pháp luáºn và phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu. Tuy nhiên chÃnh vì là những ngÆ°á»i đầu tiên áp dụng loại phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nà y nên việc áp dụng nó không tránh khá»i nhiá»u chá»— còn khiên cưỡng, thô sÆ¡, chÆ°a đạt tá»›i Ä‘á»™ tinh tÆ°á»ng nhuần nhuyá»…n sâu sắc, tinh tế. Mặt khác do đối tượng nghiên cứu có nhiá»u nét đặc thù mà những phân định rạch ròi vá» lá»±c lượng sản xuất, quan hệ sản xuất, việc phân chia giai cấp ở phÆ°Æ¡ng Äông gặp phải những khó khăn cản trở. Tức tÃnh đặc thù của phÆ°Æ¡ng thức sản xuất châu à là rất lá»›n, Ä‘iá»u đó có cản trở việc triển khai phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nghiên cứu loại nà y.
Khi phân tÃch những vấn Ä‘á» mà theo Äà o Duy Anh là cốt lõi, là ná»™i dung cÆ¡ bản của há»c thuyết Khổng tá», tác giả chú ý tá»›i các vấn Ä‘á» nhÆ° biến hóa tùy theo, chÃnh danh, trung Æ°Æ¡ng táºp quyá»n, nhân, hiếu, tam tòng, trung dung, quân tá», lá»… nhạc, tuy nhiên tác giả má»›i chỉ luáºn giải ở mức sÆ¡ giản. Tác giả chÆ°a chú ý là m rõ hà m nghÄ©a của từng phạm trù, lý giải tá»· má»· từng quan niệm. Äiá»u nà y khó có thể đòi há»i hÆ¡n vì chÃnh tác giả đã nói từ đầu rằng tiểu luáºn nà y chỉ có tÃnh chất Ä‘á» cÆ°Æ¡ng cho má»™t công trình quy mô lá»›n hÆ¡n. Äiá»u đáng nói ở đây là tác giả đã quá thiên vá» lý giải những nguồn gốc giai cấp, đặc tÃnh giai cấp của các tÆ° tưởng đó. Giai cấp tân địa chủ - sÄ© phiệt được ông cho là chủ thể tÆ° tưởng của má»i quan niệm của Khổng tá». Ông viết: “Ta có thể nói rằng phÆ°Æ¡ng pháp dung hoà hai cái khuynh hÆ°á»›ng đả đảo địa vị của giai cấp quý tá»™c cÅ© và củng cố địa vị của giai cấp tân địa chủ, chÃnh là đạo trung dung váºyâ€(3).
Khi phân tÃch các Ä‘iá»u kiện tồn tại ở thá»i Xuân Thu, Chiến Quốc ở Trung Quốc, do quá chú ý, mải miết theo Ä‘uổi những vấn Ä‘á» thuá»™c hoà n cảnh kinh tế, cÆ¡ cấu giai cấp, những mâu thuẫn giai cấp... tác giả đã không chú ý đúng mức tá»›i những nhân tố phát triển ná»™i tại của chÃnh văn hóa, há»c thuáºt, tÆ° tưởng của Trung Quốc cÅ©ng nhÆ° những biến thiên của nó trong hoà n cảnh kinh tế, xã há»™i có những thay đổi to lá»›n. Những nhân tố đó chẳng hạn nhÆ° truyá»n thống lá»… nhạc, vu giáo, cấu trúc gia tá»™c và văn hóa gia tá»™c, thể chế tông pháp... ChÃnh Khổng tá» là ngÆ°á»i đứng ở tâm Ä‘iểm của má»i sá»± biến chuyển văn hóa và há»c thuáºt, là ngÆ°á»i đóng vai trò tổng kết văn hóa, là ngÆ°á»i há»™i tụ những truyá»n thống lá»›n của văn hóa Trung Quốc cổ đại. Äi lÆ°á»›t qua những vấn Ä‘á» hệ trá»ng của truyá»n thống văn hóa Trung Quốc, Äà o Duy Anh đã chÆ°a là m rõ được, luáºn giải được những Ä‘iểm có thể coi là cốt tủy của tÆ° tưởng Khổng tá», cùng những đặc Ä‘iểm tÆ° duy, phÆ°Æ¡ng pháp tu dưỡng, cÆ¡ chế tâm lý của sá»± tu thân ná»™i tỉnh. Tác giả má»›i thiên vá» lý giải phÆ°Æ¡ng diện chÃnh trị xã há»™i của há»c thuyết. Äà o Duy Anh nhắc tá»›i cả lá»…, nhạc,nhân, chÃnh danh, thá»i, những không chỉ ra mối liên hệ ná»™i tại của chúng, cÆ¡ chế tÆ°Æ¡ng tác, phối hợp của chúng tạo thà nh má»™t chỉnh thể của há»c thuyết Khổng phu tá». Việc nhìn nháºn và chỉ ra sá»± váºn Ä‘á»™ng ná»™i tại của văn hóa, tÆ° tưởng Trung Quốc cÅ©ng cần thiết má»™t cái nhìn lịch sá», quan Ä‘iểm biện chứng, tuy nhiên do quá chú ý tá»›i thân pháºn xã há»™i, thà nh phần giai cấp của Khổng tá» và tầng lá»›p sÄ© nên tác giả đã chÆ°a chú ý tá»›i các phÆ°Æ¡ng diện nà y.
Sá»± thiếu hụt nà y không chỉ thấy ở Äà o Duy Anh mà ở Việt Nam đầu thế ká»· XX và suốt nhiá»u tháºp ká»· giữa thế ká»· XX, ngÆ°á»i ta vẫn ngại nói tá»›i những nhân tố phát triển ná»™i tại của tÆ° tưởng và há»c thuáºt, sá»± chuyển hóa và ngÆ°ng tụ của các hiện tượng văn hóa vì sợ quy là duy tâm. Äó chÃnh là má»™t hạn chế trong sá»± váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn mác xÃt nghiên cứu các vấn Ä‘á» của tÆ° tưởng và văn hóa Việt Nam.
Mặt khác, Äà o Duy Anh cÅ©ng đã không thấy được rằng tÆ° tưởng Khổng tá» không phải nhất thà nh bất biến, mà có sá»± váºn Ä‘á»™ng trong các chặng khác nhau của Ä‘á»i sống, ở từng chặng khác nhau trong Ä‘á»i Khổng tá». Äòi há»i nhÆ° váºy là có phần quá đối vá»›i các há»c giả tháºp ká»· 30. Những đóng góp khoa há»c của Äà o Duy Anh không vì những lẽ đó mà giảm phần ý nghÄ©a quan trá»ng, tuy nhiên nếu đặt vấn Ä‘á» cần định vị tác phẩm Khổng giáo phê bình tiểu luáºn trong lịch sá» nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam thế ká»· XX thì nhìn nháºn nhiá»u chiá»u, chỉ ra các hạn chế của việc áp dụng các quan Ä‘iểm nghiên cứu là không thể lảng tránh. Những hạn chế đó là những hạn chế mang tÃnh lịch sá».
Má»™t Ä‘iểm cần bà n nữa của Khổng giáo phê bình tiểu luáºn của Äà o Duy Anh là ; tác giả của nó quá thiên vá» nhìn nháºn Khổng tá» vá»›i tÆ° cách là ngÆ°á»i đại diện cho má»™t giai cấp trong xã há»™i mà còn chÆ°a chú ý thÃch đáng tá»›i chÃnh ông vá»›i tÆ° cách là chủ thể của má»i tÆ° tưởng và tình cảm đã được ông diá»…n tả sinh Ä‘á»™ng trong Luáºn ngữ. Các triết thuyết của PhÆ°Æ¡ng Äông hầu hết là những thứ triết há»c nhân sinh. Những Ä‘iá»u mà Khổng Tá» nói ra là những tÆ° tưởng thuá»™c loại minh triết ứng xá». Há»c thuyết của há» thÆ°á»ng là những suy ngẫm, đúc rút, thể nghiệm má»™t Ä‘á»i. Cuá»™c Ä‘á»i há» thÆ°á»ng là những hiện hữu sinh Ä‘á»™ng nhất cho chÃnh há»c thuyết của há». Theo cách quan niệm nà y, sá»± chú ý tá»›i Ä‘á»i sống tâm lý, tình cảm, khát vá»ng của chủ thể tÆ° tưởng là hết sức cần thiết để ta hiểu triết thuyết của há». Nói nhÆ° thế cÅ©ng có nghÄ©a là cần đặt tÆ° tưởng trong con ngÆ°á»i sống Ä‘á»™ng vá»›i những phần thuá»™c vá» nhân tÃnh phổ biến để nhìn nháºn
Vá» những Ä‘iểm nà y, các há»c giả áp dụng các quan Ä‘iểm giai cấp và kinh tế luáºn còn chÆ°a chú ý má»™t cách thÃch đáng. Từ cuối thế ká»· XX, các công trình nghiên cứu trên thế giá»›i và ngay tại Trung Quốc - quê hÆ°Æ¡ng của Khổng giáo - đã chú ý rất nhiá»u tá»›i các phÆ°Æ¡ng diện nà y của chủ thể tÆ° tưởng và hỠđã thu được rất nhiá»u thà nh tá»±u. Các công trình nghiên cứu vá» Nho giáo của Lý Trạch Háºu, Trịnh Gia Äống, TrÆ°Æ¡ng Láºp Văn, PhÆ°Æ¡ng Khắc Láºp ở Trung Quốc là những và dụ tiêu biểu.
Việc nhắc đến hạn chế nà y của Khổng giáo phê bình tiểu luáºn chỉ là nhân việc đánh giá má»™t công trình mà nhìn lÆ°á»›t lại má»™t số vấn Ä‘á» trong lịch sá» nghiên cứu Nho giáo thế ká»· XX. Sau Äà o Duy Anh ,đã có nhiá»u công trình nghiên cứu Nho giáo tiếp tục xuất hiện ở Việt Nam, nhÆ°ng việc chú ý tá»›i những nhân tố phát triển ná»™i tại của há»c thuáºt, vai trò của chủ thể tÆ° tưởng, tÃnh hệ thống và những mối liên hệ đặc biệt trong tÆ° tưởng Nho giáo... vẫn chÆ°a phải đã được đánh giá phân tÃch má»™t cách đầy đủ. Sá»± đánh giá nà y cÅ©ng không ngoà i mục Ä‘Ãch lÆ°u ý tá»›i lượng công việc rất lá»›n, rất ngổn ngang mà những thế hệ hiện nay còn phải là m. Và điá»u đáng nói hÆ¡n là những hạn chế đó hiện nay nhiá»u ngÆ°á»i vẫn Ä‘i theo mà không có sá»± thay đổi Ä‘iểu chỉnh khắc phục má»™t cách mạnh mẽ có hiệu quả.
Nho giáo Việt Nam vá»›i những cách nhìn nháºn và cách đánh giá má»›i mẻ, vá»›i những phÆ°Æ¡ng pháp không ngừng được đổi má»›i và hoà n thiện vẫn là những đòi há»i không ngừng được đặt ra. Khổng giáo phê bình tiểu luáºn đã thá»±c hiện sứ mệnh khởi đầu cho khoa nghiên cứu Nho giáo vá»›i tÆ° cách là môn há»c thuáºt ở Việt Nam. Vá»›i tÆ° cách khai ná»n đắp móng thá»i kỳ đầu, những Æ°u nhược nhÆ° đã phân tÃch là không thể tránh khá»i.
Nhìn lại khoảng thá»i gian diá»…n ra các thảo luáºn vá» Khổng giáo đầu thế ká»· XX, chúng ta thấy dòng lá»›n của tÆ° tưởng lúc đó là phản truyá»n thống. Việc mổ xẻ, nghiên cứu tÆ° tưởng Nho gia nhằm mục tiêu ngăn chặn những di hại của nó được nhiá»u ngÆ°á»i công khai nói tá»›i. Äiá»u nà y được coi là tâm huyết vá»›i dân tá»™c và có trách nhiệm. Xu hÆ°á»›ng nghiên cứu phê phán cÅ©ng là âm hưởng chÃnh của tác phẩm Khổng giáo phê bình tiểu luáºn.
Äà o Duy Anh không tán thà nh hai khuynh hÆ°á»›ng, ủng há»™ nhiệt thà nh và phê phán kịch liệt nhÆ° diá»…n ra ở Trung Quốc[1], ông muốn bà y tá» quan Ä‘iểm thái Ä‘á»™ riêng, tức phân tÃch mổ xẻ đối tượng má»™t cách khách quan khoa há»c vá»›i những gì nó vốn có vá»›i tất cả Æ°u nhược của nó, từ đó loại bá» nhược Ä‘iểm, phát huy Æ°u Ä‘iểm. Việc váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Mác xÃt nhÆ° vừa nói ở trên cÅ©ng không ngoà i mục Ä‘Ãch chỉ ra những Æ°u nhược má»™t cách khách quan. Tuy nhiên những Ä‘iá»u thuá»™c vá» Nho giáo được Äà o Duy Anh chỉ ra phần lá»›n là những nhược Ä‘iểm. Không khà chung của tác phẩm vẫn là phê phán. Äiểm nà y là sá»± nháºn thức trà tÃnh mà ông không thể tránh được. Nó vẫn là xu hÆ°á»›ng lá»›n của thá»i đại lúc bấy giá». Má»™t cách tất yếu Äà o Duy Anh thấy Nho giáo để lại những di hại không thể chối bá». Ông cÅ©ng nháºn thấy những mặt lá»—i thá»i cổ hủ mà cuá»™c sống má»›i đã là m phÆ¡i bầy nó má»™t cách rõ rà ng. NhÆ°ng Äà o Duy Anh cÅ©ng không tán thà nh vá»›i quan Ä‘iểm phủ định sạch trÆ¡n, coi khinh Nho giáo, quả quyết từ nay vá» sau Khổng giáo không còn có chá»— đứng gì trong Ä‘á»i sống xã há»™i nữa. Äà o Duy Anh cÅ©ng lÆ°u ý các nhà Tân há»c vá» thái Ä‘á»™ đối vá»›i văn hóa truyá»n thống dân tá»™c nói chung và vá»›i Khổng giáo nói riêng. Ông nhìn nháºn vấn Ä‘á» có tÃnh khách quan chừng má»±c hÆ¡n: “Váºy theo ngu ý thì nghiên cứu Khổng giáo là má»™t Ä‘iá»u cần thiết cho các nhà trà thức ở nÆ°á»›c ta, nếu há» muốn sinh hoạt nhịp nhà ng vá»›i xã há»™i, chứ không phải ở trên đám đất chôn nhau cắt rốn của mình mà nhÆ° ngÆ°á»i khách lạ qua Ä‘Æ°á»ngâ€(4). Quan Ä‘iểm biện chứng cÅ©ng đã Ä‘Æ°a Äà o Duy Anh tá»›i cái nhìn phủ định có tÃnh kế thừa. Äá»i sống văn hóa hiện đại sẽ vẫn bảo lÆ°u những giá trị tinh thần của Nho giáo, Nho giáo vẫn có mặt tÃch cá»±c, cái tÃch cá»±c đó cần nghiên cứu kế thừa, cái ảnh hưởng tiêu cá»±c cần gạt bá». Muốn kế thừa hay phủ định gạt bá» Ä‘iá»u cần thiết trÆ°á»›c tiên là phải hiểu cho đúng chân tÆ°á»›ng của nó. Äó là lý trà mách bảo và cÅ©ng là tình cảm nồng háºu, không thiên lệch ở ngÆ°á»i trà thức có tầm nhìn xa rá»™ng. “Khổng giáo ở nÆ°á»›c ta xÆ°a nay chÆ°a từng có ai nghiên cứu cho tÆ°á»ng táºn. Các nhà cá»±u há»c thì cho Khổng giáo là kim khoa ngá»c luáºt, cứ há»c theo cho đúng chứ không cần phải dùng trà phê bình. Còn các nhà tân há»c thì khinh dẻ quá. Hiện nay ta phải Ä‘em phÆ°Æ¡ng pháp khoa há»c mà nghiên cứu Khổng giáo thì má»›i biết rõ địa vị và công dụng của nó trong lịch sỠđượcâ€(5).
Rõ rà ng, ngoà i cái nhìn có tÃnh khoa há»c cụ thể cố gắng đẩy việc nghiên cứu tá»›i khách quan, ở Äà o Duy Anh từ tâm thức vẫn tồn tại má»™t tình cảm nồng háºu vá»›i Khổng giáo. Tuy nhiên trong cách cảm nháºn của Äà o Duy Anh, Khổng giáo không tồn tại má»™t cách Ä‘á»™c láºp, mà tồn tại vá»›i tÆ° cách má»™t thà nh tố của văn hóa truyá»n thống dân tá»™c. Tuy nhiên do bối cảnh thá»i đại, Äà o Duy Anh không Ä‘i sâu phân tÃch những giá trị tÃch cá»±c, bá»n vững của Khổng giáo, ông chỉ lÆ°u ý má»™t thái Ä‘á»™ cần thiết đúng đắn đối vá»›i Nho giáo, tránh cá»±c Ä‘oan. Äó cÅ©ng đã là điá»u đáng quý trong nháºn thức và tình cảm của trà thức dân tá»™c lúc bất giá».
N.K.S
_______________
1, 2, 3, 4, 5. Khổng giáo phê bình tiểu luáºn, Quan hải tùng thÆ°, Huế, 1938, tr.27, 42, 73, 152. Các trÃch dẫn từ kinh Ä‘iển của chủ nghÄ©a Mác Ä‘á»u do Äà o Duy Anh tá»± dịch từ nguyên bản tiếng Pháp và chú thÃch cụ thể xuất xứ.
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: